|
Дауысты дыбыстар (гласные звуки) Тілдің қатысына қарай
|
| Дата | 27.08.2017 | | өлшемі | 138,66 Kb. | | #29844 |
|
Фонетика – тіл дыбыстарын зерттейтін ғылым
Фонетика – наука изучающая звуки речи
Дауысты дыбыстар (гласные звуки)
1.Тілдің қатысына қарай (по участию языка)
А) Жуан (твердые): а,о,ұ,ы,у
Ә) Жіңішке (мягкие): ә,ө,ү,і,е,и,у,э
2. Жақтың қатысына қарай (по степени раскрытия рта)
А) Ашық (открытые): а,ә,о,ө,е,э
Ә) Қысаң (узкие): ы,і,и,у,ү,ұ
3. Еріннің қатысына қарай (по участию губ)
А) Еріндік (губные): о,ө,ұ,ү,у
Ә) Езулік (негубные): а,ә,е,ы,і,и,э
Дауыссыз дыбыстар (согласные звуки)
Ұяң (звонкие): б,в,г,ғ,д,ж,з,һ
Үнді (сонорные): й,л,м,н,ң,р,(у)
Қатаң (глухие): к,қ,п,с,т,ф,х,ч,ц,ш,щ
|
Буын (слоги)
Ашық буын (открытый слог) А-ВА
Бітеу буын (закрытый слог) ВАВ
Тұйық буын (полузакрытый слог) АВ
|
Үндестік заңы (закон сингармонизма)
Буын үндестігі (слоговой сингармонизм)
К твердому корню рибавляются твердое окончание и твердый суффикс
К мягкому корню прибавляются мягкое окончание и мягкий суффикс
М: бала+лар+ға
үй+шік+те
Үндестік заңына бағынбайтын қосымшалар
(аффиксы, не подчиняющиеся закону сингармонизма)
-мен, -бен, -пен;
-нікі,-дікі,-тікі;
-паз,-қор,-ғой,-кер,-гер,-кеш,-хана;
Дыбыс үндестігі (звуковой сингармонизм)
А) Ілгерінді ықпал (прогрессивная ассимиляция)-влияние первой букы на последующую;
-дауысты, үнді,ұяң+үнді,ұяң
-қатаң+қатаң
Ә)Кейінді ықпал (регрессивная ассимиляция)-влияние последней буквы на первую
-қ,к,п+дауысты=ғ,г,б
-п+ып,іп=уып,уіп
Б)Тоғыспалы ықпал (смешанная ассимиляция)
-с+ж=шш
-н+к,қ=ңғ,ңг
|
Лексика – сөз мағынасын зерттейтін тіл білімінің саласы.
Лексика –раздел языкознания, изучащий слово и его значение.
Лексика зерттейді (изучает)
Жалпы қолданыстағы сөздер (слова общего употребления)
Қолдану аясы шектеулі сөздер (редко употребляемые слова)
-көнерген сөздер (устаревшие слова)
-неологизм (новые слова)
-диалект сөз (слова, употребляемые в определенной местности)
-термин сөз
-кәсіби сөз (профессиональные слова)
-табу сөз (запретные слова)
-кірме сөз (заимствованные слова)
-эвфемизм (мягкие слова, смягчающие грубые слова)
-дисфемизм (употребление грубых слов)
3. Қанатты сөздер (крылатые слова)
-тұрақты сөз тіркестері (фразеологизмы)
-идиома
-мақал-мәтел (пословицы и поговорки)
-афоризм
4. Сөздің лексикалық мағыналары (лексическое значение слов)
-сөздің тура мағынасы (прямое значение слов)
-сөздің ауыспалы мағынасы (переносное значение слов)
-сөздің көп мағыналығы (многозначные слова)
-омоним
-синоним
-антоним
|
Морфология – сөз құрамын зерттейді
Морфология изучает состав слова
Морфология изучает:
-Сөздер (слова)
1. Түбір (корень)
2. Туынды сөз (производные слова)
3. Қос сөз (удвоенные слова) м: үлкен-кіші, қысы-жазы, тау-тау
4. Біріккен сөз (слитные слова) м: тасбақа – тас+бақа
5. Қысқарған сөз (укороченные слова) м: ТМД, СҚМУ, м (метр), см
6. Тіркескен сөздер (парные слова) м: еліп отыр, Алматы қаласы
-Сөз таптары (части речи)
Зат есім (имя существительное)
Сын есім (имя прилагательное)
Сан есім (имя числительное)
Есімдік (местоимение)
Етістік (глагол)
Үстеу (наречие)
Шылау (союзы)
Еліктеу сөздер (подражательные слова)
Одағай (междометие)
-Қосымшалар (аффиксы)
Жалғау (окончания)
Жұрнақ (союзы)
|
|
Сөз таптары (части речи)
Зат есім (имя существительное)
Заттың атын білдіретін сөз табы. Сұрақтары: Кім? Кімдер? Не? Нелер?
Тұлғасына қарай (по личному составу): негізгі (не производное)
Туынды (производное)
Құрамына қарай (по составу): дара (простое)
күрделі (сложное)
Жалпылай немесе жекелей атауына қарай
(по единичному или множественному значению):
жалпы есім (имя нарицательное) қала, бала
жалқы есім (имя собственное) Асқар, Алатау
Мағынасына қарай (по значению): деректі (точное) қалам, ағаш
дерексіз (абстрактное) арман, махаббат
жанды (одушевленное) адам, оқушы
жансыз (неодушевленные) бор, мектеп
|
Көптік жалғау (множественные окончания)
|
1. –ЛАР/-ЛЕР
|
после гласных, сонорных р, й, у
|
Балалар, үйлер, әкелер, дәптерлер
|
2. –ДАР/-ДЕР
|
после сонорных л, м, н, ң,
звонких з, ж
|
Адамдар, әйелдер, қыздар, әндер
|
3. –ТАР/-ТЕР
|
после глухих согласных,
б,в,г,д
|
Орыстар, бастықтар, немістер, клубтар, ағаштар
|
Тәуелдік жалғау (притяжательное окончание)
|
Жекеше (единственное число)
|
Көпше (множественное число)
|
I жақ –м, -ым, -ім
II жақ - ң, -ың, -ің
II жақ -ыңыз, -іңіз, -ңыз, -ңіз
III жақ - сы, -сі, -ы, -і
|
I жақ -мыз, -ымыз, -міз, -іміз
II жақ -тарың, -терің, -дарың, -дерің,
-ларың, -лерің
II жақ -тарыңыз, -теріңіз, -дарыңыз,
- деріңіз, -ларыңыз, -леріңіз
III жақ - сы, -сі, -ы, -і
|
Септіктер
|
Сұрақтары
|
Жалғаулары
|
Атау септік
(Именительный падеж)
|
Кім? Не?
Кто? Что?
|
-
|
Ілік септік
(Родительный падеж)
|
Кімнің? Ненің?
Кого? Чего?
|
-ның, -нің,
-дың, -дің
-тың, -тің
|
Барыс септік
(Дательный падеж)
|
Кімге? Неге? Қайда?
Кому? Чему?
|
-ға, -ге
-қа, -ке
-а, -е
-на, -не
|
Табыс септік
(Винительный падеж)
|
Кімді? Нені?
Кого? Что?
|
-ны, -ні
-ды, -ді
-ты, -ті
|
Жатыс септік
(Местный падеж)
|
Кімде? Неде? Қайда?
У кого? У чего? Где?
|
-да, -де
-та, -те
-нда, -нде
|
Шығыс септік
(Исходный падеж)
|
Кімнен? Неден?
От кого? Из чего? Откуда?
|
-дан, -ден,
-тан, -тен,
-нан, -нен
|
Көмектес септік
(Творительный падеж)
|
Кіммен? Немен?
С кем? С чем?
|
-мен, -бен, -пен, -менен,
-бенен, -пенен
|
Жіктік жалғау (Личные окончания)
|
Жекеше түрі (единственна форма)
|
Көпше түрі (множественная форма)
|
I жақ
|
Мен (я)
|
-мын, -мін
|
I жақ
|
Біз (мы)
|
-мыз, -міз,
-пыз, -піз,
-быз, -біз
|
II жақ
|
Сен (ты)
|
-сың, -сің
|
II жақ
|
Сендер (вы)
|
-сыңдар, -сіңдер
|
II жақ
|
Сіз (вы)
|
-сыз, -сіз
|
II жақ
|
Сіздер (вы) ув.ф.
|
-сыздар, -сіздер
|
III жақ
|
Ол (он,она)
|
-
|
III жақ
|
Олар (они)
|
-лар, -лер,
-дар, -дер,
-тар, -тер
|
Сөз таптары (части речи)
Сын есім (имя прилагательное)
Заттың түсін, сапасын, салмағын, көлемін білдіретін сөз табы.
Сұрақтары: Қандай? (какой, какая, какое) Қай? (который)
Тұлғасына қарай (по личному составу): Негізгі (не производное)
Туынды (производное)
Құрамына қарай (по составу): дара (простое)
күрделі (сложное)
Мағынасына қарай (по значению): сапалық (качественные): қызыл, ақ
Қатыстық (относительные): аш -ық
өнер- лі
жаз- ғы
Сын есімнің шырайлары
(Наклонения прилагательного)
Жай шырай (простое наклонение) – относятся все прилагательные
Салыстырмалы шырай (сравнительная степень) – образуются путем прибавления суффиксов
– ырақ, -ірек, -рақ, -рек
лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу
қыл, -ғыл, -қылт, -ғылт, - ғылтым, -тым, -шыл, -шіл, -ілдір, -ша, -ше, -қай
Күшейтпелі шырай (усилительная степень) - образуется путем повторения первого слога М: сап-сары, үп-үлкен, жап-жарық, аппақ
Асырмалы шырай (превосходная степень) – образуется путем прибавления усилительных слов өте, тым, аса –очень, ең –самый
|
Сан есім
(имя числительное)
Сан есім – заттың санын, ретін білдіреін сөз табы.
Сұрақтары: Қанша? Неше? - Сколько? Нешінші? – Который по счету? Нешеу? – По сколько?
Мағынасына қарай (по значению)
Есептік сан есім (Количественное числительное) – қанша? неше? – сколько?
Реттік сан есім (порядковое числительное) – нешінші?(который по счету?) -ыншы, -інші, -ншы, -нші М: бірінші (первый), бесінші (пятый)
Жинақтық сан есім (собирательное числительное) – нешеу? (сколько?) -ау, -еу М: бесеу (пятеро), үшеу (трое)
Болжалдық сан есім (приблизительное числительное) – қанша? неше? (сколько?) -даған, -деген, -таған, -теген, -дай, -дей, -тай, -тей
М: Он шақты (около десяти), жүздеген (около ста)
Топтау сан есім (группирующиеся имена числительные) нешеден?
(по сколько?) -нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен М: үштен, оннан
Бөлшектік сан есім (дробное числительное) қанша? неше?
(сколько?) М: ½ - екіден бір, ¾ - төрттен үш
Есімдік (местоимение)
Мағынасына қарай 7 түрі бар (по значению делится на 7 видов):
Жіктеу (личные): мен (я), сен (ты), сіз (вы), ол (он, она), біз (мы), сендер (вы- простая форма), сіздер (вы -уваж. форма), олар (они)
Сілтеу (указательные): мынау, бұл (это), аналар (те), сол (тот, та), міне (вот)
Сұрау (вопросительные): кім? (кто?) не? (что?) қайда? (где?) қашан? (когда?) неге? (зачем?) неше? (сколько?) и т.д.
Өздік (возвратные): Өз (свой, своя, свое) өзім (сам, сама, само) өзіміздің (свое, наше) өз-өзіне (сам себе)
Жалпылау (обобщающее): барлық (все) бәрі (все) күллі (весь) барша (вся) тегіс (полностью)
Белгісіздік (неопределенные): кейбіреу (некоторые) қайсыбір (кто-то) әлдеқайда (где-то) әлдеқандай (какой-то) әлдеқашан (когда-то)
Болымсыздық (неопределенные): еш+кім (никто) ешқашан (никогда), ештеңе (ничего), ешкімге (никому) ешкімде (не у кого)
|
Етістік (глагол)
Заттың іс-әрекетін, қимылын білдіреді. Сұрақтары: Не істеді? Не қылды? Қайтты?
Тұлғасына қарай (по личному составу): негізгі (не производное)
туынды (производное)
Құрамына қарай (по составу): дара (простое)
күрделі (сложное)
Іс-әрекеттің жүзеге асу, аспауына қарай ( по мере выполнения-не выполнения действия)
Болымды етістік (положительный глагол): айтты (сказал) барды (ходил)
Болымсыз етістік (отрицательный глагол): -ма,ме,ба,бе,па,пе, жоқ,емес
М: барған жоқ (не ходил), айтпа (не говори), өшірмеген (не стер), жаздырма (не выписывай), келме (не приходи)
Мағынасына қарай (по значению): Салт етістік (не переходный глагол)-глагол, который не требует нахождения перед собой слово в табыс септік
М: үйге кел, үйден шық, үйде отыр, үймен хабарлас
Сабақты етістік (переходный глагол): глагол, который требует нахождение перед собой слово в табыс септік
М: хатты оқы, ақшаны сана, есепті шеш, шашыңды тара, төсекті сал, хатты оқы
|
Есімше (причастие):
–ған, ген, қан, кен: алған (взывший) көрген (видевший) көтерген (поднявший, поднявшая, поднявшее)
–ар, ер, р: барар (возможно пойдет) көрер (возможно посмотрит)
–атын, етін, йтын, йтін: жазатын (обычно писал) көретін (обычно смотрел)
–мақ, мен, пақ, пек, бақ бек: бармақ (намеревается пойти) жазбақ (намеревается писать)
Көсемше (деепричастие):
–а, е, й: барады, келеді, жазады, сөйлейді
–ып, іп, п: шығып (выходя) айтып (сказав) қарап (посмотрев)
–ғалы, гелі, қалы келі: алғалы, айтқалы, барғалы.
|
Етіс (залог)
1. Өздік етіс (возвратный залог)
-ын,-ін,-н
М: жуынды, киінді, таранды
2. Өзгелік етіс (понудительный залог)
-дыр, -дір,-тыр,-тір,-ыр,-ір
-ғыз,-гіз,-қыз,-кіз
-т,-сет
М: жаздыр, айтқыз, көрест
3. Ырықсыз етіс (страдательный залог)
-ыл, -іл, -л
-ын, -ін, -н
М: алынды, жазылды
4. Ортақ етіс (взаимный залог)
М:-ыс, -іс, -с
|
Етістіктің шақтары
Времена глагола
Осы шақ (настоящее время)
Нақ осы шақ (Собственно настоящее время)
Бывает только у четырех глаголов (отыр, тұр, жатыр, жүр)
М: отырмын (сижу), жатырсың (лежишь), жүрсіз (ходите)
Ауыспалы осы шақ (переходное настоящее время)
-а, -е, -й
М: сөйле+й+мін (я буду говорить), бар+а+мын (я пойду)
Келер шақ (будущее время)
Болжалды келер шақ (Предположительное будущее время)
-ар, -ер, -р
М: бар+ар+мын (возможно пойду)
Мақсатты келер шақ (Будущее время цели)
-мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек
М: бар+мақ+пын(намереваюсь пойти)
Ауыспалы келер шақ (Переходное будущее время)
-а, -е, -й
М: ертең сабаққа барамын (завтра пойду на урок)
Өткен шақ (прошедшее время)
Жедел өткен шақ (Очевидная форма прошедшего времени)
-ды, -ді, -ты, -ті
М: бар+ды+м (ходил), айт+ты+ңыз (говорили)
Бұрынғы өткен шақ (давно прошедшее время)
-ған, -ген, -қан, -кен, -ып, -іп, -п
Ауыспалы өткен шақ (переходное прошедшее время)
-атын, -етін, -йтын, -йтін
|
Етістіктің райлары (наклонения глагола)
Ашық рай (изьявительное наклонение)
Относятся все глаголы в трех временах
Бұйрық рай (повелительное наклонение)
-айын, -ейін, йын, йін
-ыңыз, іңіз, ңыз, -ңіз
-сын, -сін
М: Барайын ( я пойду), бар (ты иди), барыңыз (вы идите), барсын (пусть он пойдет)
Шартты рай (условное наклонение)
-са, -се
М: барса (если пойдет), көрсеңіз (если вы увидете)
Қалау рай (желательное наклонение)
-ғы, -гі, -қы, -кі + прит. ок. + келеді
М: Біздің сабақ оқы+ғы+мыз келеді
|
Тұйық етістік (инфинитив –первоначальная форма глагола)
-у
Бар+у - идти
Қара+у -смотреть
Айт+у - говорить
Сөйле+у - разговаривать
|
Достарыңызбен бөлісу: |
|
|
