Дидактикалық материалдар
жүктеу/скачать 0,81 Mb.
|
Биология 8 дидактикалық материал Ағзаның ішкі ортасы (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Лимфа тамырлары
- Лимфа түйіндері
- Лимфа жүйесінің қызметі
- Ұлпа сұйықтығы
- Критерий
|
1- қосымша Лимфа (латын тілінен lympha — таза су, ылғал) — дәнекер ұлпа. Лимфа эритроциттері жоқ, бірақ көптеген лимфоциттерден тұратын мөлдір, тұтқыр, түссіз сұйықтық. Лимфа – ұлпа сұйықтығынан түзіледі. Лимфа түйіндері мен лимфа тамырларынан тұратын лимфа жүйесі арқылы айналып бүкіл ағзаны айналады. Лимфа тамырлары бұлшықеттердің арасында орналасқандықтан, бұлшықеттер жиырылған кезде лимфаның кері қайтуының алдын алатын лимфа тамырларындағы қақпақшалардың болуы арқасында қозғалады. Қылтамырларынан лимфа — лимфа тамырларына, содан кейін өзектер мен бағаналарға барады. Бағаналар мен өзектер мойынның ірі қан тамырларына, жоғары қуыс венаға жалғасады. Лимфа тамырларында биологиялық сүзгі және иммундық қызмет атқаратын лимфа түйіндері орналасқан. Лимфа ұлпа сұйықтығынан түзіледі. Химиялық құрамы бойынша қанның плазмасына ұқсас, бірақ нәруыздары, калий, кальций иондарының мөлшері аздау. Лимфа түзілу үдерісінің реттелуі су және қан плазмасының басқа да элементтер мөлшерінің (тұздар, нәруыздар және т.б.) артуына немесе төмендеуіне байланысты. Лимфа мөлшері артериола, венулалар мен капиллярдағы қан қысымы, тамыр қабырғаларының өткізгіштігін өзгертетін вегетативті жүйке жүйесі арқылы реттеледі. Лимфаның қызметі — судан, тұздардан, токсиндерден және метаболиттерден нәруыздарды қанға қайтару. Лимфа жүйесі ауру тудырушы микробтар мен вирустардан қорғауға қатысады. Сусыздану мен жалпы иммунитеттің төмендеуі кезінде лимфа тамырлары арқылы қарапайымдар, бактериялар, вирустар, саңырауқұлақтар және т.б. таралуы мүмкін. Лимфа тамырлары Лимфа қылтамырлары лимфа тамырларына бірігеді, оның ішкі бетінде қақпақшалары бар. Ол қақпақшалар лимфа сұйықтығының бір бағытка (жүрекке) қарай ағуын қамтамасыз етеді. Екі ірі лимфа тамырлары жүректің қасындағы үлкен қанайналым шеңберінің ірі вена қантамырларына қосылады. Лимфа сұйықтығы вена канымен араласып, жүректің оң жақ жүрекшесіне құйылады. Лимфа түйіндері. Лимфа түйіндері лимфа тамырларының қосылған жерінде жасушалардың жинақталуынан түзіледі. Олар қантамырлардың айналасында орналасады. Лимфа түйіндерінің пішіні - домалақ, сопақша, үрмебұршақ тәрізді. Лимфа түйіндерінің орналасқан жері: қолтық, шап, мойын, құрсақ қуысы, шынтақ пен тізенің бүгілісі, астыңғы жақ сүйeк және т. б. Кейде лимфа түйіндері жиналған бактериялардың әсерінен қабынып, ісіп кетеді. Мысалы, баспамен ауырғанда мойындағы түйіндер іседі (без шошиды). Лимфа түйіндері қан түзілу үдерісіне, ағзаның қорғаныш реакциясына қатысып, лимфа ағынын реттейді. Лимфа түйіндері әр түрлі жұқпалы ауруларды туғызатын бактерияларды қанға жібермей, жояды. Олардың уларын зиянсыз етеді. Лимфа түйіндерінде «антидене» деп аталатын ерекше жасушалар түзіледі. Ірі лимфа тамырларын лимфа өзектері деп атайды. Ең ірі кеуде лимфа өзегі құрсақ қуысында орналасқан. Оған аяқтан, жамбас және құрсақ қуыстарынан лимфа сұйықтығы жиналады. Кеуде лимфа өзегі мойын тұсында орналасқан. Ол сол жақтағы қолтық асты вена тамырларына келіп қосылады. Сонымен, лимфа жүйесіне - лимфа қылтамырлары, лимфа тамырлары, лимфа түйіндері және лимфа өзектері жатады. Лимфа жүйесінің қызметі: Ұлпа сұйықтығының қанайналым жүйесіне қосылуына көмектеседі. Лейкоциттер түзеді. Ағзаға түскен бөгде денелер мен бактерияларды ұстап, биологиялық сүзгі қызметін атқарады. Аш ішек бүрлеріндегі майларды сіңіруге қатысады. Ұлпа сұйықтығы түссіз, мөлдір түсті, қанның сұйықтық бөлімінен – плазмадан пайда болады, ол қан тамырлардың қабырғалары арқылы жасушааралық кеңістікке өтеді және жасушаға түсетін зат алмасу өнімдерінен пайда болады. Ұлпаның сұйықтығы ағзадағы барлық жасушаларды қоршап тұрады. Ересек адамда шамамен 14-20 л. Қан мен ұлпа сұйықтығы арасында зат алмасады. Қоректік зат пен оттегі, немесе ағзадан шығарылатын заттар бірінші ұлпа сұйықтығына өтіп кейін әр жасушаға немесе керісінше қылтамырларға өтеді. Ұлпа сұйықтығы мүшелерден ағып шығып, лимфаға айналады. Жасушада түзілетін көмірқышқыл газ, су және т.б. зат алмасу өнімдерінің концентрациясы әр түрлі, сондықтан олар алдымен жасушалардан ұлпа сұйықтығына бөлінеді. 2- қосымша 3-қосымша Жұмыс парағы Сұрақтар: Қан қайда болады? ............................................................................. Қанның жасушасыз бөлігі қалай аталады? ........................................................ Лимфа қайда болады? ..................................................................... Лимфа қайдан пайда болады? ..................................................................... Жасушалардың арасындағы сұйықтық қалай аталады? ......................................... Ұлпа сұйықтығы қанға қалай қайтып келеді? ............................................. Ұлпа сұйықтығы қалай тазартылады? ..................................................................... Критерий: қан, ұлпа сұйықтығы мен лимфаның өзара байланысын көрсете алады Дескрипторлар: Ағзаның ішкі ортасын құрайтын ұлпаларды дұрыс көрсетеді Қан, ұлпа сұйықтығы, лимфа арасындағы байланысты түсінеді Қан, ұлпа сұйықтығы, лимфаның түзілу жолдарын түсіндіреді Қан, ұлпа сұйықтығы, лимфаның қызметтерін түсіндіреді 4-қосымша Лимфа жүйесінің мүшелерін қазақша атап көрсетіп жазыңыз. 5- қосымша Сызбаны толықтырыңыз жүктеу/скачать 0,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|