«Этнопедагогика» курсы өзінің алдына этнопедагогиканың мәні және өзіндік ерекшелігі жайында мәселелер қарастырылады

әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Философия және саясаттану факультеті

Жалпы және этникалық педагогика кафедрасы

“Этнопедагогика”

бойынша оқу-әдістемелік кешен

Алматы 2010

Алғы сөз

«Этнопедагогика» курсы өзінің алдына этнопедагогиканың мәні және өзіндік ерекшелігі жайында мәселелер қарастырылады.

Курстың мазмұны: Этнопедагогика тарихына және халықтық педагогикаға қысқаша шолу, этнопедагогиканың даму, қалыптасу кезеңдерін, ғасырлар бойы халық жасап шығарған дәстүрлерді, салттарды

Курстың мақсаты: студенттерді біліммен қаруландыруды, ұлттық ерекшеліктер және ұлттық сананың өзіндігін есепке ала отырып, жас ұрпақ тәрбиесіне халықтардың дәстүрлері және салттарын ендіруде егеменділігін, көпұлттылығын есепке ала отырып, Қазақстан Республикасында этномәдениеттік білім беру концепциясының негізгі идеяларымен таныстыру.

Курстың міндеттері:

1. 
   этнопедагогика теориясының ғылыми және оқу пәні ретінде дамуының теориялық негізін беру;
   
2. 
   тұтас педагогикалық үрдіс барысында этнопедагогиканың тиімділігін арттыру жолдарын меңгерту;
   
3. 
   этнопедагогика курсы бойынша алған білімін практикада оңтайлы қолдану әдіс-тәсілдерімен қаруландыру.
   

«Этнопедагогика» оқу курсы үш модульден тұрады. Бірінші модульде этнопедагогика ғылым және оқу пәні ретінде қарастырылады. Екінші модульде этнопедагогиканың қайнар көздері мен дамуының негізгі кезеңдері, түрлері мен әдіс-тәсілдері қарастырылады. Үшінші модульде этнопедагогика үрдіс ретінде негізгі мәселелері сипатталады.

Автор туралы мәлімет: оқытушы Кудайбергенова А.М.

МОДУЛЬ 1. ЭТНОПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ОҚУ

1-тақырып. Этнопедагогиканың  әдіснамалық негіздері.

Этнопедагогика тарихына және халықтық педагогикаға қысқаша шолу. Этнопедагогиканың объекті және пәні. Этнопедагогиканың принциптері, міндеттері, қызметі. Этнопедагогиканың негізгі түсініктері: этностық тәрбие, этностық оқыту, ұлт, этнос. Педагогикалық ғылымдар жүйесіндегі этнопедагогиканың орны. Этнопедагогиканың философия, этнопсихология, этнография, этнофилософия ғылымдарымен өзара байланысы.

Егеменді мемлекет жағдайындағы этномәдениеттік дәстүрлердің қазіргі жағдайы.

2-тақырып. Адамзат дамуының  тарихындағы этнопедагогикалық 

Педагогика классиктерінің мұраларындағы халықтық тәрбие, оқу мен тәрбиелердің ұлттық жүйесін дамытудағы Я.А.Коменскийдің қосқан үлесі. К.Д.Ушинскийдің халықтық тәрбие принциптері. А.С.Макаренконың педагогикалық іс-әрекетінде халықтық тәрбиенің элементтерін пайдалануы. В.А.Сухомлинскийдің халықтық педагогикасы.

Ш.Уәлихановтың еңбектеріндегі ұлттық тәрбие мен этнопедагогика мәселелері. Ы.Алтынсариннің мұраларының халықтық педагогика және психология ғылыми ұстанымдарында баяндалуы.

А.Құнанбаевтың қазақ педагогикасы мен психологиясын тереңірек дамытуға қосқан үлесі. Қазақтың халықтық тәрбиесі жайлы орыс және батыс европалық ғалымдардың ой-пікірлері. ХХ ғ. 20-30 жылдарындағы этнопедагогикалық идеялардың дамуы. М.Дулатов, А.Байтурсынов, М.Жұмабаев және т.б.

3-тақырып. Этнопедагогикадағы  тәрбиенің мақсаты.

Барлық этностардағы тәрбие мақсатының ортақтығы. Адамның халықтық идеалы. Адам қазіргі халықтық тәрбиенің мақсаты ретінде. Әр халықтың жетілген тұлға ретінде пікірінің даму шарттары. Ұлттық ар-намысқа тәрбиелеу тұлғаның мінез-құлқын жетілдірудің ірге тасы. Көп ұлтты Қазақстан жағдайындағы түрлі мәдениеттілікке тәрбиелеудің ерекшеліктері. Халықтың педагогикалық мәдениеті, мәні, мазмұны. Ұрпақтар ұласылымдығы тұлғаның әлеуметтік дамуының және халықтың рухани процесінің факторы.

4-тақырып. Этнопедагогикадағы  тәрбиенің әдістері және құралдары.

Халықтық педагогикадағы тәрбиенің әдістері. Тәрбиенің тәсілдері: өсиет және ғибрат, аға ұрпақтың жеке үлгісі, еліктеу және т.б. Халықтық тәрбиенің құралдары. Ертегілер, мақалдар, жаңылтпаштар, жұмбақтар халықтық өлеңдер – халықтық тәрбиенің құралдары. Табиғат – тәрбие құралы. Ойын – тәрбие құралы. Сөз – тәрбие құралы. Еңбек – тәрбие құралы.

5-тақырып. Қазақстан Республикасы  халықтарының ұлттық салт 

Салт және дәстүр түсініктері: философиялық, әлеуметтік, педагогикалық және психологиялық анықтамалары. Дәстүр және салттардың құрылымы, салттар мен дәстүрдің жалпы ортақтығы және айырмашылығы. Рәсімдері және салтанатты өткізу реті. Адам тәрбиесімен байланысты салттар, әдеп-ғұрыптар, дәстүрлер, нанымдардың тәрбиелік мәні. Балалардың ерекшеліктерін есепке ала отырып, олардың өмір кезеңдеріне сипаттама. Үйлену мен жеке отбасын құрумен байланысты әдеп-ғұрыптар, достық, бата беруге, тілекке ант беру белгісі.

Адамның қуанышымен, қайғысымен қатар жүретін салттар және әдет-ғұрыптар, өлеңдер мен аңыздардың тәрбиелік мәні. Жаңа уақытқа байланысты туындаған салттар және дәстүрлер, олардың тәрбиелік мәні.

6-тақырып. Халық педагогикасындағы  рухани мінез-құлықтық және азаматтық, патриоттық тәрбие

Салттардағы, дәстүрлердегі, әндердегі, өлеңдердегі, мақалдардағы және мәтелдердегі өнегелі тәрбиеленгендік, ар-ұяттылық, руханилылық жөніндегі халықтық түсініктер. Жастарды парасаттылыққа, әдептілікке, үлкенді қадірлеуге отбасындағы аға ұрпақтың рөлі мен үлгісі. Қонақтармен амандасудың, қабылдаудың, қызмет етудің қайырымдылық пен әдептіліктінің тәрбиелік мәні. Дін тұлғаның рухани қалыптасуындағы өзекті фактор. Қазақ халқында рухани мінез-құлық тәрбиесінің ерекшеліктері.

Патриоттық тәрбиенің негізі өз отанына, халқына, туыстары мен жақындарына сүйіспеншілікті тәрбиелеу. Патриоттылықтың негізгі модельдері: (кіріктірілгендік, авторитарлық, бөлшектелген әр түрлілік). Патриоттық сезімнің, азаматтық жауапкершілік сезімнің отан алдындағы азаматтық борыштың өзара байланысы. Азаматтық, патриоттық тәрбиедегі мақал-мәтелдердің және бай аңыздардың мәні мен мағынасы. Жастарды жаудың бетін қайтаруға батылдығын және дайындығын тәрбиелейтін ұлттық ойындардың рөлі және мәні. Қазақ халқындағы азаматтық, патриоттық тәрбиенің ерекшеліктері.

7-тақырып. Халық педагогикасындағы еңбек және дене тәрбиесі

Еңбек сүйгіштікті, кәсіптік дағдыларды және кәсіптік бағдарды тәрбиелеу, аталар мен әкелердің балаларының мал бағуды, малға қора соғуды,  қол еңбегінің дағдыларын меңгеруді үйретудегі рөлі. Аналардың қыз балаларды кесте тігуге, ою-өрнектерді салуға, жүн тоқуға, кілем тоқуға, киім тігуге үйретудегі рөлі. Балаларды отбасында кәсіптік даярлау. Үй жануарларын бағу білігі, үй жануарларының ауруларын білу және оларды емдей білу әдістері. Атқа мініп жүруге және аң аулауға үйрету, қол өнер кәсіп дағдыларына баулу. Еңбек жайлы әндер, ертегілер, мақал және мәтелдердің тәрбиелік мәні. Қазақ халқындағы еңбекке тәрбиелеудің ерекшеліктері.

Халық педагогикасындағы дене тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері. Тұзды суда баланы шомылдырудың, денесін майлаудың, аяқ-қолын созудың мәні. Қазақстан Республикасында өмір сүретін халықтардың балаларды шынықтыру тәсілдері. Дене тәрбиесіндегі ұлттық ойындардың рөлі. Қазақ халқындағы дене тәрбиесінің ерекшеліктері.

8-тақырып. Халық педагогикасындағы эстетикалық және зиялылық тәрбиесі

Халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие, оның мақсаты мен міндеттері. Эстетикалық тәрбиенің негізгі бағыттары: сәулет өнері және бейнелеу өнері, өлеңдер мен жырлар, зергерлік және қол өнер, кілем тоқу, олардың халық өміріндегі жән тұрмысындағы мәні. Бейнелеу өнеріндегі этнопедагогикалық идеялар.

Жастарды өлең айту мәдениетіне және жырларға, шешендік пен тапқырлық өнеріне тәрбиелеудің халықтық мектебі. Халық композиторларының шығармаларындағы тәрбие мәселелері. Қыз балалардың эстетикалық сезімін тәрбиелеу, оған ата-ананың қатынасуы. Қазақ халқындағы эстетикалық тәрбиенің ерекшеліктері.

Зиялылыққа тәрбиелеу және оның жас ұрпақты тәрбиелеудегі рөлі. Халықтың әлемдік құрылымды қабылдауы. Күн, ай, жұлдыздар, аңдар және үй жануарлары жөніндегі білімдер. Жеті ғалам, жеті қабат көк, жеті күн жайлы түсініктер. Халықтық күнтізбе, айларға және жыл мезгілдеріне бөлу. Білімнің және өнердің пайдасы, тапқыштық және жинақылық. Тапқыштыққа тәрбиелеуде ертегідлердің рөлі жөніндегі мақал-мәтелдер, аңыз-әңгімелер және ғұламалардың ой-пікірлері. Қазақ халқындағы зиялылыққа тәрбиелеу ерекшеліктері.

9-тақырып. Халық педагогиасының  қазіргі қызметі.

Халықтың этнопедагогикалық пансофиясы. Ұлтаралық қарама-қайшылықтар үшін халықтар мәдениетінде материалдың жоқтығы. Халықтардың рухани мінез-құлықтық құндылықтарындағы ұлтаралық және жалпы адамзаттылық. Символдық тұлғалардың әрекеттігі және олардың қызмет етуі. Этнопедагогиканың жалпы адамзаттық негіздері.

10-тақырып. Жалпы білім  беретін мекеменің оқу процесінде халық педагогикасының прогрессивтік элементтерін пайдалану.

“Атамекен”, “Елім-ай” және басқа бағдарламалардың мақсаты, міндеттері және ерекшеліктері. Халық педагогикасы бойынша Қазақстан мектептерінің жұмыс тәжірибесі. Отбасы тәжірибесін зерттеу, музыкалы аспаптармен, халықтық қолданбалы өнермен, халықтық ойындармен, ұлттық киім үлгілерімен танысу. Ата тектік “шежірені” зерттеу.

Семинар сабақтарының мазмұны

1. 
   Этнопедагогиканың негізгі түсініктері: этностық тәрбие, этностық оқыту, ұлт, этнос.
   
2. 
   Этнопедагогиканың принциптері, міндеттері, қызметі.
   
3. 
   Педагогикалық ғылымдар жүйесіндегі этнопедагогиканың орны.
   

2-тақырып. Жетілдірілген  адам – халықтық педагогиканың  мақсаты.

1. 
   Адам қазіргі халықтық тәрбиенің мақсаты ретінде.
   
2. 
   Әр халықтың жетілген тұлға ретіндегі пікірінің даму шарттары.
   
3. 
   Ұлттық ар-намысқа тәрбиелеу тұлғаның мінез-құлқын жетілдірудің ірге тасы.
   

3-тақырып. Халық педагогикасындағы  тәрбиенің әдістері, тәсілдері  және  құралдары.

1. 
   Халық педагогикасындағы тәрбиенің әдістері.
   
2. 
   Халықтық тәрбиенің құралдары.
   
3. 
   Тәрбиенің тәсілдері: өсиет және ғибрат, аға ұрпақтың жеке үлгісі, еліктеу және т.б.
   

4-тақырып. Қазақстан Республикасы  халықтарының ұлттық салттары  мен дәстүрлері.

1. 
   Салт және дәстүр түсініктері: философиялық, әлеуметтік, педагогикалық және психологиялық анықтамалары.
   
2. 
   Дәстүр және салттардың құрылымы, жалпы ортақтығы және айырмашылығы.
   
3. 
   Адам тәрбиесімен байланысты салттар, әдеп-ғұрыптар, дәстүрлер, нанымдардың тәрбиелік мәні.
   

1. 
   Қазақ халқында рухани мінез-құлық тәрбиесінің ерекшеліктері.
   
2. 
   Дін тұлғаның рухани қалыптасуындағы өзекті фактор.
   
3. 
   Жастарды парасаттылыққа, әдептілікке, үлкенді қадірлеуге отбасындағы аға ұрпақтың рөлі мен үлгісі.
   

6-тақырып. Халық педагогикасындағы  азаматтық, патриоттық тәрбие.

1. 
   Қазақ халқындағы азаматтық, париоттық тәрбиенің ерекшеліктері.
   
2. 
   Азаматтық, патриоттық тәрбиедегі мақал-мәтелдердің және бай аңыздардың мәні мен мағынасы.
   
3. 
   Патриоттылықтың негізгі модельдері: кіріктірілген, авторитарлық, бөлшектелген әр түрлілік.
   

7-тақырып. Жас ұрпақты тәрбиелеу және оқытуда халық педагогикасын пайдалану.

1. 
   Қазақстан Республикасы этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы.
   
2. 
   «Атамекен», «Елімай» және басқа бағдарламалардың мақсаты, міндеттері және ерекшеліктері.
   
3. 
   Халық педагогикасы бойынша Қазақстан мектептерінің жұмыс тәжірибесі.
   

8-тақырып. Халық педагогикасының қазіргі қызметі.

1. 
   Этнопедагогиканың жалпы адамзаттық негіздері.
   
2. 
   Қазақстан Республикасының халық педагогикасы бойынша қазіргі бағдарламалары.
   

9-тақырып. Халық педагогикасындағы дене тәрбиесі.

1. 
   Халық педагогикасындағы дене тәрбиесінің мақсаты мен міндеттері.
   
2. 
   Қазақстан Республикасында тұратын халықтардың балаларды шынықтыру тәсілдері.
   
3. 
   Дене тәрбиесіндегі ұлттық ойындардың ролі.
   

• 
  Страница 1
  

1. 
   Қазақ халқындағы еңбекке тәрбиелеудің ерекшеліктері.
   
2. 
   Балаларды отбасында кәсіптік даярлау.
   
3. 
   Қыз балаларды кесте тігуге, ою-өрнектерді салуға, кілем тоқуға, киім тігуге үйретудегі ролі.
   

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. 
   Айдаров Г. Орхон ескерткіштерінің тексті. Алматы. Ғылым., 1990.
   
2. 
   Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары. 3 т. Алматы., 1991.
   
3. 
   Арғынбаев Х. Қазақ халқының қол өнері. Алматы., 1987.
   
4. 
   Ахметова З. Кәусар бұлақ. Алматы., 1993.
   
5. 
   Баласағұн. Құтты білік. Алматы., 1995.
   
6. 
   Волков Г.Н. Этнопедагогика. Чебоксары., 1990.
   
7. 
   Виноградов Г. Народная педагогика. Иркутск., 1997.
   
8. 
   Диваев Ә. Тарту. Алматы. Ана тілі., 1992.
   
9. 
   Дулати М.Х. Тарихи-Рашиди. Алматы., 1999.
   
10. 
    Жарықбаев Қ.Б., Наурызбаев Ж. Қазақтың ұлттық тәлім тәрбие атауларының түсіндірме сөздігі. Алматы., 1993.
    
11. 
    Кәмәлашұлы Б. Қазақ халқының дәстүрлі той мереке, сауық-сайран, ұлттық ойын тамашалары. Алматы, 2005.
    
12. 
    Кәмәлашұлы Б. Қазақ халқының туыс-туғандық жүйесі, ұрпақ өсіру, тәрбиелеу дәстүрі, үйлену ғұрыптары. Алматы, 2005.
    
13. 
    Қалиев С. XV-XIX ғ.ғ. Ақын-жыраулар поэзиясындағы педагогикалық ойлар. Алматы., 1994.
    
14. 
    Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. Алматы., 2003.
    
15. 
    Қазақтың тәлімдік ой-пікірлері Антологиясы, 2 том, (құр. Қ.Жарықбаев, С.Қалиев). Алматы., 1994.
    
16. 
    Қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. Алматы., 1993.
    
17. 
    Құралұлы А. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. Алматы, 1991.
    
18. 
    Құралұлы А. Салт-дәстүрге, тарихқа, дінге байланысты терминдер мен сөз тіркестерінің түсіндірме сөздігі. Алматы, 2006
    
19. 
    Табылды Ә. Қазақ этнопедагогикасы және оқыту әдістемесі. Алматы, 2004.
    
20. 
    Табылды Ә. Этнопедагогикалық оқылымдар. Алматы, 2006.
    

Студенттердің оқытушымен өзіндік жұмыстарының тақырыптары (СОӨЖ)

11. Баға қою саясаты

Баға қою өлшемдері (сабақ түріне қарай баллдарға шағып есептеу)

• 
  I аралық бақылау (ағымдағы бақылауды қоса есептегенде -30%
  
• 
  II аралық бақылау (ағымдағы бақылауды қоса есептегенде-30%
  
• 
  ағымдық аттестациялау - 40%
  

Аралық бақылау (АБ) 7 және 15 аптада өткізіледі. АБ қорытындысы мен ағымдағы бақылау ведомоске жинақтау ұстанымы бойынша қойылады және емтиханға жіберуге негіз болып есептеледі.

- Бағалау шкаласы (%)

Пән бойынша емтихан бағасы аралық бақылау (60%) және ағымдағы аттестациялау (40%) бойынша үлгерімнің қосындысынан шығады және ол 100% құрайды. Егер студент семестр бойы  АБ және ағымдагы бақылау қорытындылары бойынша жоғары баллдың (60%) жартысынан азын алса, онда ол емтиханға жіберілмейді.

 

	Аралық бақылау (АБ)
№	Сабақ және студент жұмысының түрі	Қойылатын балл (%) саны
1 1	Аудиторияда дәріс сабақтарды меңгеруі	5
22	Аудиториядағы практикалық сабақ тапсырмаларын орындауы	10
3	СӨЖ нәтижелері	15
4	Аралық бақылау	15
5	Аралық бақылау	15
АБ бойынша қорытынды			60

 

12. Курсты жүргізу  саясаты:

1. Сабақтарға міндетті түрде қатысу;

2. Практикалық (семинар) сабақтарының барысында белсенділік таныту; сабаққа, СОӨЖ жэне үй тапсырмасын уақытында дұрыс орындау.

3. Сабаққа кешігуге, кетіп қалуға, сабақ барысында ұялы телефонды пайдалануға, тапсырмаларды кешіктіруге, көшіріп алуға болмайды.

МОДУЛЬ 1. ЭТНОПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ОҚУ

ПӘНІ РЕТІНДЕ

1-дәріс. Этнопедагогиканың әдіснамалық негіздері.

Этнопедагогиканың зерттеу нысаны-халық педагогикасы. Халық  педагогикасы-халықтардың ғасырлар бойы ұрпақ тәрбиелеу тәсілдеріе негізделген бай тәжірибесінің эмпирикалық жиынтығы.

Этнопедагогиканың мақсаты-халықтық, салт-дәстүрді, өнерді дәріптейті, ана тілі м дінін қадірлейтін, Отанын, елін, жерін сүйетін, жан-жақты жетілген, саналы, намысқой патриот азамат тәрбиелеу.

Этнос гректің «etnos»-тайпа, халық деген сөзінен шыққан. Ғылымда «халық» терминінің орнына «этнос» трмині орынды қолданыла бастады. Бұл термин этностың негізгі тарихи түрі- «тайпа», «ұлыс» («народность»), «ұлт» ұғымын түгл қамтиды. Оның үстіне, «халық» сөзінің «бір топ адам» (мәселен, «адам жиналы» десек) дегн мағынасы бар екені белгілі. Сондықтан, «этнос» терминін қолдану қолайлы. Адам ұжым болып тіршілік етеді.

«Әдеп-Ғұрып дегеніміз-блгілі ір қоғамда немесе ұжымда блгілі бір тарихи жағдайға байлаысты адамдар арасында қалыптасқан қоғамдық тәптіптің түрі.» Салт пен дәстүрдің айырмашылығы неде дегенге келсек, салт-адам өмірінің күделікті тіршілігінде (отбасынан бастап қоғамдық өмірдегі қатынаста) жиі қолданылатын мінез-құлық, қарым-қатынас ережелері ме жол-жора, рәсім, заңдарының жиынтығы. Ол жеке адам өміріде еңбек, іс-әрекет, адамгершілік, құқық, діни ережелермен байланысты көрініс береді де, біртіндеп ауыл-аймақ, ру-тайпаға ортақ рәсімге (ритуалға) айналады.

Ал дәстүрдің өресі салттан әлдеқайда кеңірек. Дәстүр-қоғамдық сананың барлық салаларымен айланыста дамыған, топтасқан қауымның қалыптасқан бірыңғай көзқарасын, әдт-заңын марапаттайтын рәсім.

Дәстүр-тарихи тұрақтанған, қоғамдық қарым-қатынастың нормада ьір ұрпақтан екінші ұрпаққа жалғасып жататын, көпшілік қоғам мүшлріне ортақ әдт-ғұрыптардың жинақталған түрі.

Ал жол-жоралар ырымдар-әдет-ғұрыптың бөлшктері, сонан келіп салт пен дәстүр тоғысып, туындайды.

Этнопедагогика ғылымы орыс, Батыс елдеріне ХVII- ХVIII ғасырлардан бастап қолға алынған болса, қазақ этнопедагогикасының зерттелу жайы, ғылым ретінде қалыптасу тарихын сөз еткенде Қазақ этнопедагогиасының қалыптасу тарихын сөз еткенде, оны үш кезеңге бөліп қарастырамыз.

Бірінші кезең-XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүріп, қазақтың ұлттық тәлімгерлік ой-пікірлері мен салт-дәстүрлері жайында тұңғыш зртту еңбектерін жазған Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты демократ ағартушылар мен орыс, батыс саяхатшы, этнограф  ғалымдарының (Э.С. Вульфсон, П.С. Паллас, А. Вамбери, А. Левшин, В. Родлов, А. Янушкевич, Янушкевич, Н.Г. Потанин, Н.Л. Зеланд, т.б.) қол жазбалары десек, екінші кезең-XX ғасырдың алғашқы 20-30 жылдарында бұл істі ғылыми тұрғыда арнайы қарастырып сөз еткен Ә. Диваев, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, Ш. Құдайбердиев, Х. Досмухамедов, М. Дулатов, Н. Құлжанова, М. Әуезов, т.. болды. Яғни, бұл кзеңді қазақ этопдагогикасының ғылым ретінде туып, қалыптасу кезеңі ретінде қарастырамыз. Үшінші кезең-35-40 жылдық үзілістн кейін (1970-2005 ж.ж.) қазақ этнопдагогикасының қайта жанданған, даму дәуірі дп аламыз.

Жол-

2-дәріс. Қазақ этносының пайда болу тарихы.

Қай халықтың болса да мәдениеттің шарықтауы мен құлдрауы-табиғи заңды процесс. Бір кезде (біздің жыл санауымызға дейін ІІ ғасырда) егіншілікпен, сауда-саттықпен айналысқан қытайлықтар мал шаруашылығымен айналысқан ғұндарға қарағанда мәдениеті жоғары, өркенденген ел болған. Соған қарамастан, қытайлардың Еуропаны жаулап алуына  жол бермеген себептерге келсек, біріншіден, жауынгер ғұн халқының ерік іс-әрекеті бөгет болса, екіншіден, қалың қытайлықтардың құрғақшылық табиғаты қатаң даладан гөрі, суы мол, ауасы жұмсақ, қыс болмайтын оңтүстік Азияның теңіз жағалауын мекендеуі қолайлы деп санауы, өзі мекендеген жерге бауыр басуы болды, үшіншіден қытайлықтарға қарағанда, Вавилонды, Кіші Азия ме Сириы, Еипетті жаулап алға, Тұра ойпатын жайлаған мәдениеті мен экономикасы басым парсылықтар Еуропаға қарай қытайлықтардың аяғын аттатпады.

Биосфералық процесінің әсерінен Еуропа мен Азия құрлығындағы этностар мыңдаан жылдар ішінде төрт рет бүлініске ұшырадыү ол ұлы даланыы мекендейтін этностарды орасан зор қоныс аударуға ұшыратты. Шығыста әлденеше рет Ғұндар мен Түріктер, Ұйғыр қағанаттарының қытайлықтармен қырғын соғысы болды. Аштық, өлім-жітім, табиғи апаттар этностардың бірінің туып,  екіншісінің пайда болып, өрке жаюын туғызады.

Міне, осы тарихи процестерді негізге ала отырып, ежелгі қытай, моңғол жазбалары ме орыс, Батыс елдері ғалымдарының еңбектеріе сүйене отырып, «қазақтар-түрік, моңғол, үнді-иран тектес, Қазастан территориясында тіршілік еткен, «Еуразия далаларының көшпелі үштігінен тараған сақ, ғұн, йсін тайпаларының қосындысынан құрылған ежелгі халық» деген анықтама  береміз.

Кез-келген халықтың пайда болу және қалыптасу тарихы-өте ұзақ та күрделі процесс. Экономикалық даму мен мәдени аралас-құраластарының нәтижесінде белгілі аймақта тілі ортақ, этностық салт-дәстүрі, тұрыс-тіршілігі мен өзіндік ортақ материалдық және рухани мәдениеті бар адамсдардың берік ақуымдастығы қалыптасады.

Қазақ халық негізінен, республианың қазіргі жерің мекендеген автохтонды (байырғы) тайпалардан қалыптасты және олардың этногенетикалық құрылыстарының түп-тамырлары сонау қола дәуіріне, Андронов мәдениеті деп аталатын көне кезеңге (б.з.б. XVIII−VII ғ.ғ) саяды.

егер сол көне дәуір ескерткіштеріне, айталық ,қыш ыдыстарының ою өрнегіе көз салып, Қазақстанның қазіргі уақыттағы ою-өрнегімен салыстырсақ, онда олардың көптеген ұқсастықтары мен ортақ үлгілерін табуға болады. Ертедегі темір дәуіріне (б.з.б. VI−IV ғ.ғ) Қазақстан жерін мекендеген сақ тайпалары-масагеттер, аргинейлер, дайлар, исседондар, т.б. мекендеген.

 Көрнекті әдебиетші ғалым  Ә. Қоңыртбаев өзінің «Көне мәдениет  жазбалары» атты еңбегіде А.Н. Бернштам пікірі қостай келе: «қазақ»сөзінің түбірі «ғұз-сақ»(оғызсақ) дейтін екі түрлі кезеңдегі тайпа атының бірлесуіне туған, «қазақ» сөзі «ғыз-сақ» деген тайпа атауынан туған деген ойды дәлелдеу үшін Орат Азия, Тұран, Алтай, Сібір, Қазақстан жерлерін мекендеген ежелгі тайпалар тарихына, атауларына назар аудару қажет»,-деген тұжырым жасайды.

Ұшы-қиырсыз жазира дала тұрғындары өздерінің сан ғасырлар бойғы тарихында жас ұрпаққа тәрбие берудің бай тәжірибесін жинақтап, ұлттың өзіндік салт-сана мен әдет-ғұрып, рәсімдерін туғызды. Көшпелі халық өзі өмір сүрген қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайына, әдениетіе, тарихына орайлас жас буынға тәлім-тәрбие берудің айрықша талап-тілектері дүниеге әкелді. Мәселен, жас аданың жұртқа танымал моральды-психологиялық өлшемі белгіленді, оның мәні «сегіз қырлы бір сырлы» шынайы отаншыл азамат тәрбиелеу еді. Міе, осы қағида сан ғасырлық дала тұрғындарына қойылатын моральдық талаптарды айқындады. Ол талаптар көшпелі мал шаруашылығын жете игеру, еңбексүйгіштік, қиыншылықа төзе білу, ел амысын қорғау, жаудан беті қайтпау, ата-тегін жадынжа сақтау, сөз асылын қадірлеу, тапырлы пен алғырттық, ат құлағында ойнау, ата салытн бұзбау. Осыдай қоғамдық қатынастарды кішкентайынан көріп біліп өске ададарды мүдделестік, өмірге көзқарастың сәйкстігі қарым-қатынас ьарысынсда айқындалып, жеке бастың бұра тартуына ммкіндік қалдырмаған, психологиялы жағынан «бірауызды қауыдасқан жандар» нмі өзінің рулық одағына етене сіңіскен салттар ен дәстүрлерді ұстанды. Ал бұл принцип ұлттық психология мен ұлт әдениетінің сипатын айқындайтын факторлар болды.

Осы тұрғыдан қарағанда, ар мен намыстықасықтай қаны қалғанша қорғай білу, дарқан көңіл, ақжарқындылық пен адалдық, досқа деген ейірімділік қазақ халқының бойына туа бітке ұлттық психологиялық ерекше қасиеті, философиялық ойлау жүйесінің негізі демекпеспіз.

Ол жөнінде орыс офицері  А. Левшин өзінің «Қырғыз-қайсақ  ордалары мен далаларының сипаттамасы» (1832 ж.) атты кітабында: «...Деспозитизмді көп көрмеген қырғыздар (қазақтар-С.Қ) басқа Азия халықтарына қарағанда аңғал да, ақ көңіл сенгіш... қайырымдылық,адамды аяу, қарттарға,ақсақалдарға құрмет көрсету-олардың ең жақсы қасиеті. Қырғыз үшін меймандостық-қастерлі заң. Олар бар дәмді асын қонақтарға тосуды заң деп санайды» деп қазақтардың кішіпейілдігін. Меймандостығын, қайырымдылығын, сенгіштігін сүйсіне паш етеді.

Қазақ халқының ұлттық даралығы ой-толғаныс қазынасында (ұлттық психологиясында) ұрпақ тәрбиелеу тәсілдері (этнопедагогика) ен салт-дәстүр ерешелігінде (этнографиясында) деп білеміз.

Қазақ халқының психологиялық ой-толғаныс ерекшелігін сөз етсек, ол-тұспалдап, мақалдап, мақамдап. Тақпақтап сөйлеу, жыр, терме, тоғау, айтыс өнері арқылы көзге көріну.

Тұспалдап сөйлеу өнері, негізіне билердің шешендік сөз өнерінен өзекті орын алған. Сондықтан қазақ билерінің шешендік сөз өнері-Цицерон, Демосфен сияқты Еуропа шешендерінің сөз қолданыс түрлерінен мүлде өзгеше, өзіндік ұлттық мәнері бар сөз қолданыстар.

Халық педаогикасының негізгі мақсаты-өзінің бай тарихи тәжірибесіне сүйене отырып, келер ұрпақты еңбек сүйгіштікке, өнерге баулу, отбасы, ауыл-аймақ, Отанның ар-намысын қорғай білетін, жаны жайсаң, арлы азамат тәрбиелеу.

4-дәріс. Этнопедагогиканың қайта жанжану кезеңі

1935-1937 жылдары сталиндік жеке  басқа табыну науқаны кезінде  қазақ этнопедагогикасының іргетасын  қалап, ғылым ретінде қалыптастыруда  арнайы еңбектер жазып, зерттеу  жұмыстарымен айналысқанА. Байтұрсынов, Ш. Құдайбердиев, М. Жұабаев, Ж. Аймауытов,  Х. Досмухамедов, М. Дулатов, М.Ауезов сынды қазақтың бір туар зиялы азаматтары «ұлтшыл»деген атапен қуғынға ұшырады. Көпшілігі түрмеге жабылып, джер аударылды, ал олардың еңбектері пайдаланудан алынып тасталды. Осымен байланысты ұлт мәдениетін зерттеу ісі 1940-1970 жылдарлың арасында тоқырауға ұшырады. Әкімшіл-әміршіл тоталитарлы заманның ұлт мәдениеті жөніндегі мұндай бір жақты көзқарасы И. Сталиннің «Марксизм және ұлт мәселесі» деген теориялық еңбегіне негізделген еді. Сталиннің бұл еңбегі бойынша «келешек коммунизм қоғамында дүниежүзінде бірыңғай тіл, бірыңғай мәдениет болады, ұлт тілі кірігіп жоғалып кетеді» деген жалған қағидасы идеология айданында үстедік алаған болатын.

Сталин қайтыс болана кейін жеке баса табынудың зардабы айыпталып, оның қаһарына ұшырасған, жазықсыз жапа шеккендер біртіндеп ақтала бастады.

70-жылдардың басында КСРО халықтарының  көне әдениетін қайта жиау, зертеу  істері қолға алынып, бұрынғы  КСРО елдерінің бір топ ғалыдары  этнопедагогика проблемаларымен  айналысты. 1970-1990 жылдардың аралығында этнопедагогиканың даму заңдылықстары мен ұлттық тәлім-тәрбиенің өзіндік ерекшеліктеріне, тәлімдік мәні ашуға аралған Ресейде-Г.Н. Волков, В.Ф.Афанасьев, Татарстанда-А.Г. Тайчинов, Чешенстанда-А.Г. Тамбиева, Әзірбайжанда-А.Ш. Гашимов т.б.

М. Ғабдуллиннің «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» (1974), Б.Адамбаевтың «Халық даналығы» (1976), Әлібаевтың «Халық қапысыз- тәрбиеші», С. Қалиевтің «Халықтың ауыз әдебиетіндегі көрінісі» (1987) т.б.

Білім- адамдардың белгілі бір жүйедегі ұғымдарының, деректері мен пайымдауларының т.б. жиынтығы. Білім-сана, таным, объективті әлем, субъект, ойлау, ақиқат, парасат, ғылым т.б. күрделі де терең ұғымдармен тығыз байланысты әрі солар арқылы анықталады.

Оқыту- оқушы мен оқытушы арасында жүргізілетін ұйымдастырылған педагогикалық процесс. Оқытудың негізгі формасы-сабақ. Оқыту дамытушылық, проблемалық, технологиялық, әдістемелік т.б. болып бөлінеді.

Біліктілік- адамның белгілі бір білім жүйесін тәжірибеде пайдалана алу қабілеті. Адамның өзі таңдаған қызметінде өз білімін көтеріп, нені, қалай және не үшін үйренетінін алдын-ала айқындап, білікті маман болуға бағытталуы. 

  Маман- ұйымның инженерлік-техникалық және басқа да жұмыстарымен айналысатын қызметкер. Маман әдетте жоғары немесе орта, арнаулы кәсіби болып бөлінеді.

Кәсіби біліктілік- білімділік, ізденімпаздық, шығармашылық, интеллектуалдық, өмірге деген көзқарасы, ғылыми біліктілігі өте жоғары дамыған, кәсібін терең меңгерген тұлға.

Педагогикалық шеберлік- тұлғаның әдіс-тәсілдерді терең меңгеруі, психологиялық дайындықының жоғары болуы, педагогикалық технологияны және өз кәсібін жете меңгеруі және т.б. жатады.

Медресе- дін қызметкерлерін, мұсылман бастауыш мектептерінің мұғалімдерін және Таяу, Орта Шығыс т.б. елдердің мемлекеттік аппарат қызметкерлерін даярлайтын орта және жоғары мұсылман мектебі.

Болашақ-   бүгінгі шындықтың келешектегі қалпы мен жайын білдіру үшін қолданылатын ұғым. Болашақ адамның, қоғамның, жалпы адамзаттың және құбылыстардың даму сатылары болып табылады. Адамзаттың болашағы адамдардың нақты тарихи-тәжірибелік қызметімен айқындалады. Болашақты болжаумен футурология ғылымы айналысады.

Басқару- әр алуан ортаның (әлеуметтік, биологиялық, техникалық т.б.) белгілі бір құрылымын сақтап, әрекет ету режимін қолдау, олардың мақсат-мұраттарын жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін ұйымдастырылған жүйенің қызметі.

Даму- қайталанбайтын, заңды және бағытты өзгерістерді білдіретін философиялық -ғылыми категория.

Дана- (парсыда-білгір) – білігі мен тәжірибесі мол, рухани әлемі бай, ой-сезімі сергек тұлға. Даналар қазақ тарихында баршылық. Мысалы: Қорқыт Ата, Қожа Ахмет Иасаул, Әбу Насыр әл-Фараби, Абай, Асан Қайғы т.б. Олар- рухани кемелдік сатысына көтеріліп, жан сарайы мен тән тұлғасын тазартқан сайын болмыстың сырын ұғып, пәни мен бақидың мәнін түсіндіру арқылы адамзат ұрпағын шапағатқа бөлеуді мақсат тұтып ғұмыр кешетін кісілер.

Дарындылық - адам қабілетінің ерекше дамыған түрі. Дарындылық адамның белгілі бір ғылым, өнер т.б. салаларда ерекше жетістікке жетуінен байқалады.

Педагогикалық технология- мұғалімнің әдіс-тәсілдерді, педагогикалық ситуациядан шығу жолдарын терең меңгеріп, оны өзіндік іс-тәжірибесінде іске асыруы.

Адалдық- адам мінезіндегі бағалы қасиет; жеке тұлғаның сана-сезіміне, ар-ожданына қайшы келмейтін, халықтың мақсат-мүддесін көздейтін, тарихи шындықпен, прогеспен ұштасып жататын іс-әрекеттер.

Адамгершілік- адам бойындағы гуманистік құндылық, әдеп ұғымы “кісілік “, “ізгілік“, “имандылық“ тәрізді ұғымдармен мәндес. Адамгершілік қасиетке: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық пен рахымдылық т.б. қасиеттерді жатқызуға болады.

Әдеп- қоғамдағы адамдар мінез-құлқына қойылатын этикалық талаптардың жиынтық атауы. Әдептің қоғамдағы басты қызметі тұлғалық қатынастарды адамгершілік талаптарына сай ретке келтіру болып табылады.

Әдептілік- адам бойындағы жағымды қасиет, оның қоғамда қабылданған әдеп талаптарын мінсіз орындауы.

Педагогикалық басқару- бір ұйымды алға жетектеу. Ұжымның барлық іс-әрекетіне жауапкершілікпен қарау. Басқару-менеджмент деп аталады.

       Педагогика - қоғам мен табиғаттың теңдесуін, өмірге қанағаттандыруда толық белсенді шығармашылық, рухани байлығын көмек беру, адамды тәрбиелеуді зерттейтін ғылым.

       Жеке тұлға - қоғам мүшесі ретінде, өзіндік өмір сүру бейнесіне сай, жеке құқыққа, танымдық қасиетке ие, өздігінен іздену арқылы білім мен іскерлігін жетілдіріп ұдайы даму үстінде болатын жан.

Дефектологиялық педагогика- зағиптардың (тифлоппедагогика), ауыр еститіндердің (сурдопедагогика), ойлауы төмен (олигофренопедагогика) тәрбиелерімен айналысады.

       Салыстырмалы педагогика- әртүрлі елдердегі білім беруді анлиздеумен айналысады.

Пенитенциарлық педагогика- бас бостандықтары шектеулі адамдардың тәрбиесі сұрақтарын оқытады.

Этнопедагогика - әр ұлттық мәдениеттің бет-бейнесін көрсететін және сол ұлттық мәдениеттің мәнін түсіндіріп, іс-әрекетте қолданыстарын үйрететін пән. 

Таным белсенділігі-  адамның ақыл-ой қабілеті, білімді өз бетімен меңгеру белсенділігі дамиды, заттың мәнін, ғылыми ұғымдары терең түсінуге, іздену нәтижесінде пайда болған сұрақтарға жауаптарын табады.

Тәрбие- жеке тұлғаны қалыптастыру жолында мақсатты және ұйымдасқан түрде жүзеге асырылатын процесс.

Дүниетаным - адамның табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі.

Өзін- өзі тәрбиелеу - адамның белгілі мақсатқа бағытталған, өз сапасын жетілдіру арқылы, кемшіліктерінен арылу әрекеті.

Кәсіптік білім – бұл кәсіптік  өзі тағдырын өзі шешуде студеттердің бойындағы жеке қасиеттерін, қабілеттін, мүмкіншілігін дамыту.

  Технология -  грек тілінен аударғанда "техне" - өнер, іскерлік, шеберлік және "логос" - ұғым, білім, ғылым, заң деген мағынаны білдіреді, яғни, технологияны шеберлік, маманның іскерлігі туралы ілім деп анықтауға болады.

Педагогикалық технология – оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру тәсілдерінің жиынтығы немесе мұғалімнің нақты іс-әрекетіне байланысты және алдына қойған мақсаттарына жетуге бағытталған белгілі ретпен орындалатын іс-шаралар.

Акселерация - /латын  тілінің  "акселерацио" - ускорение  деген  мағынаны  білдіреді/ - бұл  балалық  шақ  пен  жеткіншек  жасындағы  физикалық  пен  психикалық   дамудың  жылдамдауы.

Кісілік – жеке тұлғаның кемеліне келіп, адами құлқы қалыптасып, адамгершілікпен атқарған іс-әрекетінің көрінісі.

Кәсіптік білім беру – бұл әртүрлі мамандықтар және сол мамандықтардың адамға қоятын талаптары жөнінде оқушылардың білімін қаруландыру. Кәсіптік білім берудің негізгі принципі оны өмірмен байланыстыру негізінде қалыптастыру.

Көзқарас - дүниетанымның құрамдас бөлігі болып табылады. Дүниеге көзқарастың өзі адамның дүниедегі орны жайындағы түсініктердің жиынтығы.

Таным белсенділік- адамның ақыл-ой қабілеті, білімді өз бетімен меңгеру белсенділігі дамиды, заттың мәнін, ғылыми ұғымдары терең түсінуге, іздену нәтижесінде пайда болған сұрақтарға жауаптарын табады.

Дидактика- педагогиканың маңызды саласы. Дидактика (dіdaktіkas-оқытушы, dіdasko-оқушы) ұғымы грек тілінен аударғанда оқыту немесе үйрету деген сөз.  Дидактика білім беру мен оқыту мәселелерін зерттейтін ғылым саласы.

Оқыту- оқушыны білімдендіру, тәрбиелеу, дамыту мақсатында бағытталған алдын-ала жоспарланған іс-әрекет.