ІІ. «Қашан? Қайда? Қандай оқиға болды?»

Философия саласында марксизм табиғат, қоғам мен ойлау дамуының жалпы заңдарын (қарама-қарсылықтардың бірлігі мен күресі заңы, терістеуді терістеу заңы, т.б.), Гегельдің идеалистік философиясы ережелерін тұжырымдап, қоғамды, ең алдымен, экономиканы талдау кезінде қолданды. Марксизмнің түйінді идеялық қағидалары — қосымша құн және өндірісті қоғамдастыру түсініктеріне негізделген капитализмнің экономикалық жүйесін талдау, тарихи материализмнің философиялық жүйесі, соның ішінде пролетариаттың тарихи рөлі туралы қорытындылары 19 ғасырдың 2-жартысында жұмысшы қозғалысының негізгі идеологиясына айналды. Марксизм дүниені кең ауқымда қайта құрудың белгілі бір үлгісін қалыптастыруға бағытталды, жаппай әлеуметтік, рухани көзқарастар төңкерісі идеясын жариялады. Классикалық марксизм ымырасыздығымен, іске асатын жобасының зардаптары туралы мәселені шешудегі қаталдығымен ерекшеленді. Марксизм социалистік төңкеріс нәтижесінде пролетариат диктатурасын, екі кезеңнен (социализм мен коммунизм) тұратын коммунистік қоғам орнатуды мақсат етті. Марксизмдегі аш-қан қоғамдық-экономикалық формация теориясы бойынша жаңа өндіргіш күштер мен күні өткен өндірістік қатынастардың арасында жанжал шығып, әлеуметтік төңкеріске әкеледі. Нәтижесінде бір формация екіншімен ауысады.

Марксизм ілімі бойынша тарих барлығы бес формациядан:

1. 
   алғашқы қауымдық,
   
2. 
   құл иеленушілік,
   
3. 
   феодалдық,
   
4. 
   капиталистік және
   
5. 
   коммунистік формациялардан тұрады.
   

Бірақ 20 ғасырдың бас кезінде бұл қозғалыс екіге бөлінді:

1. 
   В.И. Ленин, т.б. бастаған төңкерісшіл бағыт.
   
2. 
   Э.Бернштейн, т.б. бастаған реформашылдық бағыт.
   

1. 
   Батыс Еуропа мәдениетіндегі романтизм
   
2. 
   Сыншыл реализм жүйесі
   
3. 
   19 ғ. мәдениетіндегі индивидуализм
   
4. 
   19 ғасырдағы орыс мәдениеті
   
5. 
   19 ғасырдағы қазақ мәдениеті
   

· Гуманизмге негізделген жеке тұлғаның абсолютті еркіндігі мен шексіз прогреске деген сенім терең дағдарысқұа айналып кетті.

· либерализм - тұлғаның саяси және жеке еркіндігі

· Либерализм ар-намыс, ойлау, ғылыми зерттеу, сөз, баспасөз еркіндігі үшін күресті.

· 19 ғ. басында интеллектуалдық өмір орталығы Германияға ауысты, мұнда жаңа дәуірдің идеялық дем берушісі Георг Вильгельм Фридрих Гегель болды.

· Гегель болмысты жалпы талқылау жүйесін құрды («Рух феноменологиясы», Қисын ғылымы», «Табиғат философиясы»).

• 
  Романтизм ұзақ уақыт бойы сыншыл реализммен қатар өмір сүрді.
  
• 
  Реалистер романтиктерге қарағанда ойдан шығарған өмірге шомылған жоқ, айналадағы қоршаған ортаны сынға алды.
  
• 
  Сыншыл реализмнің идеологиясы – позитивизм. Позитивизм – бұл нақты берілген, тұрақты деген мағынаны білдіретін ғылымдағы және философиядағы ағым.
  
• 
  Позитивизм табиғатты зерттеуге, адамды эксплуатациядан босатуға шақырды.
  
• 
  Позитивизмнің негізін салушы француз философы Огюст Конт.
  

• 
  Реалистер түсінігішне адам мінезін қоғамдық орта͵ өмірдің материалдық шарттары қалыптастырады.
  
• 
  Реалистер өмірді шынайы бейнелœеді.
  
• 
  Француз жазушысы Оноре де Бальзак өнер өмір энциклопедиясына айналуы тиіс деп есептеді («Адам комедиясы» эпопеясы 90 романдар мен әңгімелœерден тұрады).
  
• 
  Ағылшын жазушысы Чарльз Диккенс әлеуметтік зұлымдық пен әділетсіздікке назар аудартқысы келді («Оливер Твисттің оқиғалары», «Дэвид Копперфилд», «Суық үй»).
  
• 
  Француз жазушысы Густав Флобер қоғамдық күресті нәтижесіз деп есептеп, өнер нақтылықты бейнелœеуі тиіс, бірақ өмірге араласпауы тиіс деп есептеді («Бавари ханым», «Сезімдерді тәрбиелœеу»).
  
• 
  Әдебиетте қалыптасқан натурализм стилі өнердің өмірді немқұрайлы зерттеуіне ұмтылды (ағайынды Гонкур, Эмиль Золя).
  

• 
  19 ғасырдың бірінші жартысында елдің ірі ғылыми орталықтары Петербург, Мәскеу, Қазан қалалары болды.
  
• 
  Орыс ғалымы Н.И. Лобачевский эвклидтік емес геометрия туралы ғылымды жасады.
  
• 
  Математиктер П.Л. Чебышев пен М.В. Остроградскийдің еңбектері әлемдік тануға ие болды.
  
• 
  Н.Н. Зиминнің еңбектері органикалық химияның ілгері дамуына ықпал етті.
  
• 
  Б.С. Якоби электромашиналар, телœеграф, миналық техника жасаумен айналысты. Ол гальванопластика әдісін ашты.
  
• 
  Дәрігер-хирург Н.И.Пирогов орыс медицинасының дамуына үлесін қосты.
  
• 
  Орыс саяхатшылары маңызды географиялық ашулар жасады: 1803-1806 жж. Ю.Ф.Лисянский мен И.Ф.Крузенштерн басшылығындағы экспедиция бүкіл әлемдік саяхат жасап, нәтижесінде «Оңтүстік теңіз атласы» жасалды. 1820 ж. орыс теңіз жүзушілері М.П.Лазарев пен Ф.Ф.Беллинсгаузен Антарктиданы ашты.
  
• 
  1845 ж. Орыс Географиялық қоғамының негізі қаланды.
  

• 
  19 ғ. І жартысында Н.М. Карамзиннің сентиментализмі мен В.А.Жуковскийдің романтизмі орнына жаңа бағыт – реализм келді.
  
• 
  Орыс әдебиетіндегі реализмнің негізін қалаушылар А.С.Грибоедов пен И.А.Крылов болды.
  
• 
  Орыс әдебиетінде ерекше орынды А.С.Пушкин алады; ол тек ұлы ақын ғана емес, ол күллі орыс әдебиетінің символы.
  
• 
  Ақынның тамаша әдеби мұрасының ішінде ерекше орын алатыны «Евгений Онегин» романы, «Кішкентай трагедиялар», «Полтава» поэмасы, «Кавказский пленник», «Руслан мен Людмила», «Борис Годунов» трагедиясы.
  
• 
  Пушкиннің қайғылы өлімі келœесі орыс ақыны М.Ю.Лермонтовтың шарықтауымен тұспа тұс келді («Мцыри», «Демон», «Маскарад» драмасы, «Біздің дәуіріміздің кейіпкері»).
  
• 
  Орыс әдебиетіндегі дарынды сатирик ретінде Н.В.Гоголь есептелœеді. Оның шығармашылығының ең шырқауы «Өлі жандар» прозалық поэмасы болып табылады. Шығарма орыс тәртіптерін қатаң сынады.
  

• 
  19 ғ. І жартысында сәулет өнері, көркемсурет және музыка күшті дамыды.
  
• 
  Петербургте А.Н.Воронихин Қазан соборын, А.Д. Захаров Адмиралтейлік ғимаратын, К.И.Росси Михайлов сарайы мен Бас Штабтыжасады.
  
• 
  Осы туындыларда орыс классицизмі көрініс берді.
  
• 
  Көркемсуретте прогрессивті идеяларды білдіргендер: А.Г. Венецианов, О.А.Кипренский, К.П.Брюллов, А.А.Иванов, П.А.Федотов.
  
• 
  19 ғ. І жартысындағы музыка өнері келœесі есімдермен байланысты: А.А.Алябьев, А.Н.Верстовский, А.Е.Варламов, А.С.Даргомыжский.
  

• 
  19 ғ. ІІ жартысында орыс ғалымдары ғылымның барлық салаларында үлкен жетістіктерге жетті.
  
• 
  Жаратылыстануда И.М.Сеченов пен И.И.Мечниковтың ашулары әлемдік маңызға ие болды («Бас миының рефлекстері», «Нерв жүйесінің физиологиясы»). Олар иммунитет теориясын жасағаны үшін Нобель сыйлығына ие болды.
  
• 
  Әлемдік ғылымның дамуына Д.И.Менделœеев (химиялық элементтердің периодтық заңы) пен А.М.Бутлеровтың (химиялық құрылыс заңы) ашулары көп әсер етті.
  
• 
  Ғалым-физик А.Г.Столетов фотоэффектінің бірінші заңын ашты, газ разрядының теориясын зерттеуге үлкен үлесін қосты.
  
• 
  Орыс ғалымы А.С.Попов әлемде тұңғыш болып радиоқабылдағышты жасады, А.Ф.Можайский самолеттің конструкциясын жасап, патенттеді, К.Э.Циолковский дирижабль туралы бірінші жазба материалын басып шығарды.
  
• 
  География ғылымының дамуы келœесі есімдермен байланысты: П.П:Семенов-Тян-Шаньский, Н.П.Пржевальский, Н.Н.Миклухо-Маклай.
  

• 
  Бұл дәуірде үстемдік еткен әдеби ағым сыншыл реализм болды.
  
• 
  Басыбайлық құқықтың кертартпалығын, оның өмірдегі кері әсерлерін, жаңа буржуазиялық қоғамның жағымсыздығын бейнелœеген орыс жазушылары Л.Н.Толстой, Ф.М.Достоевский, И.С.Тургенев, М.Е.Салтыков-Щедрин, А.П.Чехов.
  
• 
  Ф.М.Достоевский орыс әдебиетіндегі философиялық романның негізін салушы. Өзінің шығармаларында ол орыс интеллигенциясына психологиялық және философиялық анализ жасады («Жындар», «Ағайынды Карамазовтар», «Идиот»).
  
• 
  Л.Н.Толстой – әлемдік тарихтағы ұлы романистердің бірі («Соғыс және бейбітшілік», «Анна Каренина», «Қайта тірілу»). Ол өзінің шығармашылығын адам жүріс-тұрысының этикалық жағын зерттеуге арнады. Соның нәтижесінде ол өзінің философиялық жүйесін қалыптастырды, оның мәні «зұлымдыққа зұлымдықпен жауап бермеу».
  
• 
  И.С.Тургенев жұмсақ либерализммен ерекшелœенді, Батысқа еліктеді («Әкелœер мен балалар»).
  
• 
  А.П.Чехов жүздеген юмористік және қайғылы орта тап өмірі туралы шығармалардың авторы.
  
• 
  19 ғасырдың 90 жылдарынан 1917 жылға дейінгі кезеңі орыс әдебиетінде «күміс ғасыр» деген атпен белгілі (Бальмонт, Брюсов, Гиппиус, Белый, Блок).
  

• 
  1870 жылы Петербургте Жылжымалы көркемусурет көрмелœерінің серіктестігі («жылжымалылар», «передвижники»). Оның негізін салған құрылтайшылар Г.Г. Мясоедов,И.Н.Крамской, В.Г.Перов, Н.Н.Ге.
  
• 
  Әр кездері серіктестікке енгендер: И.Е.Репин, В.И.Суриков, В.Е.Маковский, А.К.Саврасов, А.М. және В.М. Васнецовтар, В.Д.Поленов, И.И.Шишкин, В.А.Серов, И.И. Левитан.
  

• 
  19 ғ. ІІ жартысындағы орыс музыкалық мектебінің дәстүрлерін «Үлкен топ» («Могучая кучка») композиторлары дамытты (М.А.Балакирев, Ц.А.Кьюи, М.П.Мусоргский, А.П.Бородин, Н.А.Римский-Корсаков).
  
• 
  Орыс классикалық музыкасының ұлы туындыларының авторы болып П.И.Чайковский есептелœеді – «Евгений Онегин», «Пиковая дама», «Чародейка» опералары, «Лебединое озеро», «Щелкунчик», «Спящая красавица» балеттері.
  
• 
  19 ғ. соңы А.К.Глазунов, А.Н.Скрябин, С.В.Рахманинов, И.Ф.Стравинский сияқты композиторлар шығармашылығымен байланысты.
  

• 
  19 ғ. ІІ жартысы орыс театры үшін өтпелі болды. Тұңғыш рет орыс театрларының сахналарында отандық авторлар қойылымдары орындалды: А.Н.Островский, А.В.Сухово-Кобылин.
  
• 
  1898 жылы К.С.Станиславский және В.И.Немирович-Данченко Мәскеу көркем театрының негізін қалады. Театрда А.П.Чеховтың, А.М.Горькийдің пьесалары қойылды.
  

• 
  Қазақстандағы бірінші зайырлы мектеп 1841 жылы Бөкей ордасында ашылды.
  
• 
  1850 жылы Орынбор шекаралық комиссиясы жанында қазақ балалары үшін жетіжылдық мектеп ашылды. 19 жыл қызметі барысында 48 түлекті оқытып шығарды.
  
• 
  Қазақстанда 19 ғ. 60 жж. бастауыш мектептердің Ы.Алтынсаринның есімімен байланысты.
  
• 
  1867-1868 жж. реформалардан кейін мұндай мектептер бүкіл Қазақстанда қызмет ете бастады.
  
• 
  Ұлттық қазақ мектептерінің болмауы себептерінен қазақтардың көпшілігі өз балаларын орыс мектептеріне беруге мәжбүр болды.
  

• 
  19 ғ. қазақ мәдениетінде ағарту ғасыры деген атпен қалды.
  
• 
  Қазақстанға ғалымдар, географтар, саяхатшылар, шығыстанушылар, тарихшылар ағылып келœе бастады.
  

· Қазақстан Орыс Географиялық қоғамының зерттеу объектісіне айналды. Мұнда мәдени-ағарту мекемелœері, статистикалық комитеттер қызмет етті, өлкетанулық мұражайлар ашылды, көне ескерткіштер зерттелді, халық ауыз шығармашылығы, қазақтардың жай құқығы зерттелді, кітапханалар ашылды.

· Ш.Ш.Уәлиханов 1835 жылы Қосмұрын елді мекенінде дүниеге келді.

· 12 жасына дейін жеке мектепте оқыды; 1847 жылы Омбы кадет корпусына Сібірдің ең үздік оқу мекемесіне оқуға түсті.

· Кадет корпусында болашақ белгілі ғалым Г.Н.Потанинмен танысты.

· Омбыда Ш.Уәлиханов орыстың ұлы жазушысы Ф.М.Достоевскиймен кездесті, кейін хат жазысып тұрды.

· 1853 жылы кадет корпусын аяқтағаннан кейін Сібір казак әскеріне қызметке тұрады; 1854 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфорттың адьютанты қызметіне орнатылады.

· 1855 ж. Уәлиханов Гасфортпен Омбыдан Іле Алатауына дейін сапарға аттанады. Осы сапарында ол халық аңыздарын, әндерін жинайды.

· 1856 ж. ол орыс ғалымы П.П.Семенов-Тян-Шанскиймен танысады; екі экспедицияға қатысады. Алакөлден Ыстықкөлге дейін және Құлжаға.

· 1857 жылы Уәлиханов алатау қырғыздарына саяхаты кезінде қырғыз эпосы «Манасты» жазып алады.

· Оның саяхаттарының нәтижесі келœесі тарихи-этнографиялық шығармалары болып табылады: «Ыстықкөл сапарының күнделіктері», «Қытай империясының батыс провинциясы және Құлжа қаласы», «Қырғыздар туралы жазбалар».

· 1857 жылы Уәлиханов Орыс Географиялық қоғамынының мүшелігіне енді.

· 1858 жылы ол құпия түрде Қашғарияға саяхат жасап (Марко Поло мен Геостан кейін), келœесі еңбегін жазды «Алтыншар жағдайы туралы немесе Нан-Лу Қытай провинциясының алты шығыс қаласы».

· Оның еңбегі Ресейдің шығыстанушыларымен жоғары бағаланып, ағылшын тіліне аударылып басылды.

· 1860 жылы Әскери министр шақыруымен Уәлиханов Петербургке келіп, үлкен құрметке бөленеді.

· 1864 жылы Уәлиханов Черняев экспедициясына қатысады (Оңтүстік Қазақстанды қосу).

· 1865 жылы Алтынемел тауының етегінде Тезеке ауылында туберкулезден қайтыс болады.

· Абай Құнанбаев 1845 жылы Шыңғыс таулары маңында дүниеге келді.

· Алғашқы білімін үйде алды, кейін Семейдегі имам Ахмет-Ризамедресесінде білімін жалғастырды. Білімін аяқтамай, ауылға қайтуға мәжбүр болды.

· 1886 жылы 40 жасында «Жас» өлеңін жазды және оның қалған өмірінің барплығы терең мазмұнды шығармашылықта өтті («Ескендір» поэмасы, «Масғұд», «Әзім туралы аңыз»).

• 
  20 ғасырдың күрделі қарама-қайшы мәдениеті модернизм өнері деп аталады.
  
• 
  Модернизм – бұл біртұтас көркем құбылыс емес, өздерінің мақсаттары және құралдары бір-біріне қарама-қарсы тәуелсіз ағымдар жиынтығы.
  
• 
  Модернизм өнері ескі, үйреншікті дәстүрлерден бас тартып, сөйтіп көп даулар мен шу туғызды.
  

• 
  20 ғасырда модернизмнің бірінші ағымы фовизм болды.
  
• 
  1901 жылы Парижде Винсент Ван Гог көрмесі өтті. Ван Гогтың жарқын бояулармен салынған туындылары француз өнерінді жаңа ағымның тууына әсерін тигізді. Анри Матисс бастаған жас суретшілер тобы таза, әсерлі түстерді қолданып, стильді, өз заманы үшін батыл суреттер салды. Мұндай суреттер халық үшін үйреншікті болмай, бұл топтың суретшілерін «фовистер» деп атады (француздың «жыртқыш» сөзін білдірген). Фовистер өз алдына табиғатты дәл бейнелœеу мақсатын қоймады. Олар көзге көрінбейтін заттарды, табиғатты көргендегі әсіресе сезімдерді бейнелœеді. Олардың басты құралы түс болды (Анри Матисс, Морис де Вламинк, Рауль Дюфи, Альбер Марке, Жорж Руо).
  
• 
  Пайда болған сәтінде фовизмді қоғам салқын қарсы алды. Кейін бірнеше онжылдықтардан соң адамдар олардың суреттерінен өзіндік әсемдік, қуаныш, ләззат ала бастады.
  
• 
  Түс арқылы бейнелœеуді ХХ ғасыр басында Германияда пайда болған экспрессионизм («сезімді білдіру») ағымының жақтаушылары да қолданды. Өнердің бұл бағытының мақсаты суретшінің ішкі жан сезімін, толғанысын, көңіл-күйін суреттер арқылы бейнелœеу, жеткізу. Бұл ағым Франциядағы фовизммен бір уақытта пайда болды. Бірақ фовистерден ерекшелігі неміс экспрессионистері сұлулыққа ұмтылған жоқ, шығарманың сыртқы сұлулығына аз қызуғышылық танытты. Олар көрерменді таң қалдырғысы келді, оның сезімдерін оятқысы келді.
  
• 
  20 ғ. басында неміс экспрессионистері бірнеше бірлестіктер құрды: «Көпір», «Көк салт атты», «Дауыл» журналы жанындағы бірлестік.
  
• 
  Бұл ағымның ірі өкілдері: Эрнст Людвиг Кирхнер, Эмиль Нольде, Оскар Кокоша, Отто Дикс.
  
• 
  20 ғасырдың бірінші онжылдығында модернизмнің өзіндік ерекшелігі бар тағы бір ағымы – кубизм пайда болды. Ол ағым үшін деформациялық бейнелœер, өмірден алшақтық тән болды. Кубистер заттарды қарапайым геометриялық формалар шар, цилиндр, призма, куб түрінде бейнелœеуді үлгі етті. Кубистер күңгірт, қоңыр бояулар қолданып, оларға жасыл және және көкшіл түстерді қосты.
  
• 
  Бұл бағыттың негізін қалаушылар испандық суретші Пабло Пикассо және француз Жорж Брак болды. Олардың пікірінше суретші көзге көрінетін нақтылыққа ілеспеуі керек, ол өзі нақтылықты тудыруы қажет. Олар өмірді бөліктерге бөлген тәрізді болды және кейін оны өз бетінше жинады, сөйтіп бір затты жан-жақты көрсетуге тырысты.
  
• 
  Олардың шығармашылығына негрлік мүсіндер ықпал етті. Сондай-ақ постимпрессионист Поль Сезанн шығамашылығы ықпал етті. Сезаннан кубистер заттарды қарапайым геометриялық формалар шар, цилиндр, призма, куб түрінде бейнелœеуді үлгі етті.
  
• 
  Кубизмге мәні жағынан жақын ағым футуризм («болашақ») болды. Ол Италияда қалыптасты (Джакомо Балла, Джино Северини). Жас суретшілер тобы өткен дәуірге бас июден бас тартып, «болашақтың жаңа өнерін» туғызуға тырысты. Оларды темір жолдар, таңғажайып ұшу аппараттары, болат көпірлер, автомобильдерге толы үлкен қалалар қызықтырды. Футуристер өз шығармаларында өмірдің жылдам әрі қарқынды дамуын бейнелœеді.
  
• 
  1920 жылдары сюрреализм ағымы пайда болды. Сюрреализм сөзі француздың шындықтан тыс, таңғажайып деген мағынасын білдіреді. Мұнда шын заттар мен нәрселœер фантастикалық құбылыстар немесе түс ретінде көрінеді. Сюрреалистер өз шығармаларына инстинктерді, түстерді, галлюцинацияларды арқау етті.
  
• 
  Бұл ағымның ең жарқын өкілі Сальвадор Дали болды.
  
• 
  Модернизм өнеріндегі ең күрделі және даулы бағыт болып абстракционизм есептелœеді. Бұл бағыттың «атасы» орыс суретшісі Василий Кандинский.
  
• 
  1910 жылы Кандинский ешқандай нақты заттарды бейнелœемейтін, тек түрлі-түсті бояулардан ғана тұратын суреттерін жазды. Абстракционизмде нақты заттар, адамдар, пейзаждар қолданылмай, олардың бейнелœеу үшін нүктелœер, линиялар, жазықтықтар, түс қолданылады.
  
• 
  Абстракционаизмдегі өзіндік қалыптасқан бағыт супрематизм (геометриялық фигураларды бейленеу) деп аталады. Бұл ағымның пайда болуын Казимир Малевичтің есімімен байланыстырады.
  
• 
  20 ғ. 50-жж. поп-арт ағымы пайда болды. Поп-арт суретшілері жұмысында көркемсурет пен мүсін арасында шекара болған жоқ, олардың шығармалары үш өлшемді болуы мүмкін. Поп-арт суретшілері фотосуреттерді, коллаждарды, дайын заттардың комбинацияларын жиі қолданады. Картиналарда консерв банкаларын, «Кока-кола» бутылкаларын, жарнама плакаттарын, ұлғайтылған комикс суреттері бейнелœенді. Поп-арт өкілдері көбінесе американдықтар.
  
• 
  Поп-арт классиктері Роберт Раушенберг, Рой Лихтенштейн, Энди Уорхол, Клас Ольденбург, Джордж Сигел.
  
• 
  20 ғ. көркемсуретінде уникалды ағым примитивизм мен наивизм қалыптасты. Бұл ағымның суретшілері балалар суреттеріне ұқсас суреттер салды (Анри Руссо, Николо Пиросманашвили).