Жоспар Кіріспе І тарау. Шыңжаңда қазақ диаспорасының қалыптасу тарихы

1.1 Шыңжаңда қазақ қоғамының пайда болуы.

1.2 Мин әулеті тұсындағы, қытайдағы қазақ қоғамы.

ІІ Тарау. Шыңжан өлкесіндегі қазақтар.

2.1 XХ ғасырдың басындағы шыңжаң қазақтарының оқу-ағартуы

2.2 Шыңжаң қазақтарының шаруашылығы мен мәдени болмысындағы

2.3 Шыңжаң қазақтарының салт дәстүрлері мен музыка өнеріндегі

3.2 Жаңа ғасыр басындағы қазақтардың әлеуметтік-мәдени өміріндегі

Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер тізімі

Орталық Азия территориясының ішінде, қазақтар «Шыңжаң» деп атап жүрген, немесе қытайдан аударғанда «жаңа жер», «жаңа шекара» деп аталып жүрген бұл географиялық аймақ «Азия жүрегі», «Тоғысу нүктесі» деп аталып, онда өмір сүретін қандастарымыздың түрлі тарихи кезеңдердегі ауа көшуі, қоныстануы, олардың қазіргі таңдағы жағдайын айқындау зерттеу жұмысының негізгі өзекті мәселесі. Бүгінгі таңда шыңжаңда тұрып жатқан қандастарымыздың тарихи отаны -Қазақстанға оралу мәселесін, екіншіден қазақ – біртұтас ұлт, сондықтан да ұлттық тарихымыз біртұтас қазақ халқының жалпы тарихын қамтуға тиісті. Ол үшін алдымен ұлт өкілдері көбірек өмір сүріп отырған қазақ қауымдарын зерттеуге тура келеді. Демек зерттеу жұмыс осындай практикалық және ғылыми -теориялық қажеттіліктер негізінен туындаған маңызды мәселе болып табылады.

Шыңжаңның өткен тарихы буырқанған оқиғаларға толы болды. Бұл жерде отырықшы және көшпелі халықтардың мәдениеті түйісіп, өзіндік өркениет қалыптасты. Хань дәуірінен бері «Шыңжаң жері» орналасқан аймақты «Батыс Аймақ» деп атап оған тек 1984 жылы ғана Цин империясының тұсында провинция статусы берілуіне байланысты өзекті мәселенің бірі «Шыңжаңмен» шекаралас өткен дәуірлерде қалыптасқан тарихи дәстүрлі байланыстары бар тәуелсіз жас Қазақстан мемлекеті үшін де арта түсетіні сөзсіз. Шыңжаңның өткен тарихындағы Қытай мен Ресейдің, КСРО ның одағы жүргізген саясаттарының тарихи сабағы Қазақстан ҚХР -ң шыңжаң өлкесімен шекаралас болғандықтан, бұл өлкедегі саяси тұрақтылық біздің еліміз үшін де маңызды.

Шыңжаң өлкесімен ғасырлар бойы тарихи байланыстары жалғасып келе жатқан біздің еліміз ондағы өмір сүріп жатқан қандастарымыз тағдырымен санаса отырып олардың экономикалық мәдени, ғылыми- техникалық байланыстарды дамыту арқылы жаңа заманғы қарым – қатынастардың озық үлгілерін қолдана отырып көпвекторлы сыртқы саясат бағыттарын қалыптастыру.

Соңғы жылдары Қытайда 30-40 -шы жылдардағы Шыжаңдағы тұрғылықты ұлттардың ұлт -азаттық қозғалысына қатысты газет, журнал материалдары, ғылыми альманах, жекелеген, көпшілік авторлардың естеліктері жарық көрді.

Бұлар бұрын соңды ғылыми айналымға енбеген тың ережелер. Бұдан бізге бұрын кеңес одағында және бүгінгі тәуелсіз қазақстанда жарық көрген кітаптар шыңжаң тарихын зерттеуде 1940 -43 жылдары болып қайтқан кеңестік дипломат В.И. Иваннеконың, ғалымдар, В.А. Богословский, М.И. Сладковский, А.М. Дубинский, М.С. Каплуаның, М.Н. Минигуловтың, Г.М. Меңдіқұловтың еңбектерін атауға болады.

Зерттеу жұмысында «Проблемы Дальнего Востока », «Новая и новейщая история» журналдарында жарияланған Шыңжан тарихына байланысты статьялар мен архив материалдары жаңа әрі нақты деректермен қамтамасыз етілді.

Сондай -ақ Шыңжаңда, бұрынғы КСРО территориясында жарық көрген қазақ, ұйғыр, қытай, орыс тіліндегі деректер әр қырынан салыстыра отырып пайдаланылды.

ХІХ ғасырдың 60 жылдарынан кейін Ресей мен Қытай билігінде болған қарау халқымыз тарихи даму процесінде айқын айырмашылық айқын сақталды. Осы күнге дейінгі Шыңжаң қазақтарының қоғамдық тарихын жан – жақты жүйелі зерттеу жұмысының басты мауқсаты. Себебі Қытайдағы қазақтардың тарихын, тіпті олардың бүгінгі болмысын тек бүкіл қытай қоғамының жалпы жағдайымен байланыстыра отырып талдау жасағанда ғана тиісті ғылыми тұжырымдар жасауға болады. Осы мақсатты іске асыру үшін мынадай міндеттерді орындауға талпыныс жасалынды.

- Қытай мен қазақтар арасындағы тікелей байланыстың қалыптасуын, қазақ шаруаларының шығысқа жылжып көшуін тарихи құжаттар негізінде анықтау.

- Шыңжаңдағы қазақтардың қоғамдық өміріне ықпал жасаған, Шыңжаң өлкесіндегі және халықаралық деңгейдегі ірі оқиғаларды ескере отырып ондағы қазақ қоғамымыздағы өзгерістерді ашу.

- Шыңжаңдағы Қазақтардың әлеуметтік жіктерінің өзара қатынастарын, олардың басқа халықтармен ұлтаралық байланыстарын, қазақстандағы қандастарымен жүргізген ара қатынастарын айқындау.

- Шыңжаңдағы қазақ қауымдастығының қазақ төңкерісіне дейінгі қоғамдық сипатын анықтау.

- Шыңжаң қазақтарының қоғамдық рухани мәдениетінің тарихи болмысын, олардың қоғамдық ой -санасының даму эволюциясын көрсету.

Тарихнамасы: «Тауарих хамса (бес тарих)» /1/ атты еңбек автордың өз басынан кешкен тіпті өзі куәгер болған ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғ басындағы Тарбағатай өңіріндегі орын алған қоғамдық ірі оқйғалардан және қытайдағы қазақтар туралы қомақты мәлімет береді.

Тарихи дерек, келелі кеңес /2/ атты еңбек қытай қазақтарының таяу замандағы тарихын, мәдениетін зерттеуге арналған. Тарихи материалдарға бай. Еңбекте ХІХ ғ соңы мен ХХ ғ- ғы Алтай аймағындағы қазақтардың қоғамдық саяси және экономикалық өміріне ықпал жасаған өзгерістер баяндалған.

«Өмір естеліктері» /3/ атты ғұмырнамалық естелігінде ХХ ғ Шыңжаңда өмір сүретін қазақтардың оқу ағарту білім беру саласы, мәдениет істерінің даму барысы баяндалған.

История завоевания средней Азии /4/ еңбегінде ішінара жерлерінде шығысқа қоныс аударған қазақтар жөнінде жасалған мәліметтер бар.

«Воспоминания о моей службе в западной Сибири. 1853-75» /5/. Бұл еңбекте патшалық Ресеймен Чиң патшалығы арасында шекаралық келіссөздер материалдарында қытай жеріндегі қазақтардың саяси өмірі жөніндегі мәліметтердің қытайша құжатта жазылмаған, бірақ тарихта болған оқиғалардың мән жайын жан жақты түсінуге тигізер пайдасы зор.

Ш.Уалихановтың «Таңдамаларына» /6/ Бұл еңбекте Шығыс түркістанға барған сапарында Іле, Құлжада болған кездегі күнделіктері Іле аймағындағы қазақтар туралы тың мәліметтер береді.

Ал бұрынғы Кеңес одағының қытайтанушыларының біразы қазірге дейін Шыңжаң провинциясын зерттеп келеді. Г.В. Астафьевтің, В.А. Богословский және Д.В. Дубровскяның еңбектерінде ХХ ғ басындағы Шыңжаң тұрғындарының ұлттық құрамы, демографиясы сөз болады. Бірақ шыңжаңда тұратын қазақтардың қоғамдық жағдайынан ешбір дерек бермейді. /7/

Дегенмен де совет ғалымдарының ішінара еңбектерінен тақырыпқа қатысты материалдарды кездестіруге болады. Мысалы Э. Мамидованың мақаласы /8/ біздің тақырыбымыз көлеміндегі бір мәселені ашып қарастырған.

1916 жылы Қазақстан және Орта Азияда бас сағалап барған қазақтар жайлы отандық тарихшыраымыздың еңбектерінде айтарлықтай зерттелген. Мысалы М. Қойгелдиев, М.Қозыбаев, К. Нүрпейсовтың еңбектерінде /9/ терең зерттелген.

Шыңжаңның экономикалық сауда байланыстары Қасымбаевтың монографиясында көрсетілген.

Жапон тарихшылары ішінде Шыңжаңдағы қазақ тариыхын зерттеумен айналысқаны тек профессор Сгуги торо ғана /10/. Зерттеулерінде Чиң патшалығы кезінде шекара өңірінде тұрған қазақтардың жалпы қоғамдық жағдайын зерттеген.

АҚШ- тың қытайтанушы ғалымы Линда Бенсон /11/ өзінің соңғы жарияланған еңбегінде Шыңжаңда тұратын қазақтардың әлеуметтік ахуалын таныстыруға көп көңіл бөледі де олардың қоғамдық тарихына терең зерттеу жасамайды.

Хы Шуй, З. Ережепұлы және басқа авторлар бірлесіп жазған монографиясында /12/ Шыңжаңдағы қазақтардың көші -қон тарихы баяндалған.

1993 жылы Алматыда қытайлық тарийхшы Нығмет Мыңжан «Қазақтың қысқаша тарихы» /13/ еңбегінде Шыңжаңдағы керейлердің тарихынан сыр шертеді.

Қытайдың мемлекеттік шекарасы ХІХ ғасырдың екінші жартысында тұрақтанған болатын. Бірақ қытайдың батыс өңірінің шекара линиясының бірлесуі мен қазақтардың бір бөлігінің қытайға тәуелді болуымен қатар болған құбылыс екендігін ескермеуге болмайды. Қытайдың Чиң патшалығы ХҮІІІ ғасырдың орта шетінде жоңғар хандығын жойып, ұйғырлар көтерілісін жаныштап Тянь -Шань таулы өлкесіне өз билігін орнату барысында қазақтармен дипломатиялық қарым -қатынас орнатты. Бұл кезде қазақ хандығы түлеу үрдісінде еді. Ол кезде Абылай хан бүкіл қазақ елін біртұтастандырып, қазақ хандығының этникалық территориясын қалыптастыруды өзінің басты мақсаты етіп қойған болатын. Бір -ақ ол кездегі жағдай оның іргетасын өзіне таяп келген Чиң патшалығымен Іледегі әскери қолбасшылармен бірқатар барыс келістер жасау арқылы олардың тамырын басып, байқап бағып, қы тайлар, «қазақтың хандық құқығына қауіпті болмаған соң» /14/, ол орта жүз ханы ретінде 1757 жылы Чиң патшалығымен ресми дипломатиялық қарым -қатынас орнатты.

1758 жылы Ұлы жүз ханы Әбілмәмбет те Чиң патшалығымен дипломатиялық байланыс орнатты. Содан соң қазақ қытай арасында өзара байланыстар басталып, екі жақтылы экономикалық сауда саттық істері қанат жайды. Қытай, Чиң патшалығы 1758 жылы Үрімшіден, 1760 жылы Іледен, 1763 жылы Тарбағатайдан қазақтармен сауда жасайтын арнаулы базарлар ашып, малға мата айырбастайтын халықаралық айырбас сауданы кең көлемде өрістетті.

Ол кезде қазақ ханы Абылай, Алтай, Тарбағатай және Іле аймақтарын қазақтардың атамекені, жоңғарлар жойылды, енді қазақтар сондағы көне жұртына қайтып баруы керек деген танымда болды. Абылай хан өзінің Чиң патшалығы ордасына алғаш жіберген делегациясы арқылы император Иянлұңға қазақтардың атамекені Тарбағатайды қазақтарға «жарылқап» беруін талап етті. Осыған орай Чиң патшасы ордасының қайтарған жауабында: «Абылай сендер шалғайда жатқан жат елсіңдер... Сенің елің бірге тарбағатай тегінде біздің байырғы жеріміз еді. Сол жерді патша бізге жарылқап бере салса -деген талабымызды жеткізді. Бұл өңір жаңа ғана тынышталған әлі иен жатқан өлке. Патша өкілі ол жерді сендерге қиып бере салар еді, бірақ сендер бізге еңбек сіңірмей -ақ елдесіп алдыңдар. Сондықтан ол жерді сендерге сыйға бере салу мемлекеттік тәртіпке қиғаш келеді... Егер сендер Әмірсананы тұтқындап әкеп бер деген біздің талабымызды орындайтын болсаңдар онда ол жерді сендерге жарылқап бере салуға болады» /15/ деп жазған. Міне бұдан Абылай ханның қазақтың этнотерриториясының көлеміне болған танымын және оны қалпына келтіруге тырысқан дипломатиялық талпынысынан байқауға болады. Абылай хан қазақтың шығыстағы ежелгі атамекенін Чиң патшалығынан сұрап ала алмайтын болған соң ол сол жерге шаруаларды біртіндеп сіңіру арқылы иелену әдісін қолданды. Абылай ханның мақсатты түрде орта жүзбен Ұлы жүздің бірқатар руларының шығысқа қарай жылжып көшу қозғалысын бастады. Шығысқа жылжып көшкен қазақтардың рулық құрамы аса күрделі емес. Жетісу өңірінен Ілені өрлеп көшушілер негізінен Ұлы жүздің ішіндегі Албан, суан кейбір тайпалары, орта жүздің найман руының Матай, Қаракерей және тортортуыл тармағынан таралған кейбір рулар, Уақ тайпасының ішінара рулары және он екі абақ керей елі болды. Сөйтіп, шығыстағы көне жұртқа өрлей көшкен қазақ шаруалары Чиң патшалығының Ертістен Ілеге дейін көлденеңдетіп жарысқан шекара обаларын қусыра қоныстап мал бақты. Кейбір рулар ол шекара обаларының арғы бетіне өтіп барып қыстап жүрді.

Бірақ Чиң патшалығы қазақтарды шекараның арғы бетіне өткізбеу саясатын қолданғандықтан, оның шекара қоғаныс әскерлері көктем шығып қар кеткен соң қарауылдарды байқауға барғанда, көздеріне шалдыққан арғы беттегі қазақ малшыларды қуып кері қайтарып тұрды. Бірақ қытай әскерлері қысқа салым ары қайтқанда, қазақ шаруалары қайтадан өрлеп көшіп, шекараның арғы бетіндегі жайлы жерге барып қыстайды, кейбір рулар жаз айында да тұрақтап қала берді. Осындай тартысты жағдай Чиң патшалығы шекара қарауыл обаларын орнатқан күннен бастап жыл өткен сайын күшейе түсті. Чиң патшалығының олардың барлығын түгелдей қуғындап кері қайтарып отыруға шамасы келмеді. Сонымен олар ендігі жерде Абылай хан арқылы арғы бетке асқан қазақтарды кері қайтармақ болды. Чиң патша ордасының шекара қорғаныс шоншары А. Түйеге түсірген жарлығында: «Дереу әскер жіберіп Тарбағатайдан кірген қазақ малшылардықуғындап шекарадан шығарып жібер. Абылайға адамдарын кері қайтарып әкетуді айт!» /16/ - деп бұйырады.

Абылай хан ол кезде шығысқа беттеген халқын кері қайтару емес, керісінше Чиң патшалығы ордасынан Ілені қазақтарға беруді талап етеді. Соған орай Чиң патшалығының ордасы 1760 жылы 8 маусым күні Абылай ханға жолдаған хатында: «Сенің елшіңнің айтуы бойынша, ойрат жері қазақ бос жатыр екен. Қазір Әбілпейіздің қол астындағы рулар, сондай -ақ қазақтардың Ілеге барып мал бағуына руқсат берілсе – деген екенсің. Тарбағатай қатарлы жерлер ежелден жоңғарлардың жерлері, патша ол жерді қалық қолмен тыныштандырған... Қазақтар сендердің жайылым жерлерің ұлан ғайыр кең дала болғандықтан, біздің шекара қарауылымыздан асып келуді ойлайтын жөндерің жоқ бұрынғы орындарыңда тұра берулерің керек-ті. Тарбағатай қатарлы жерлерді сұрағанда Абылай саған патша бермеген еді ғой. Қазір сен қалайша өз білгеніңше (шығысқа қарай) өріс жайып келесің!? Жоңғарлар кезінде бұл жерлерді күшпен тартып алғанда сендер олардың маңайына келе алмаған едіңдер. Патша Ілені тыныштандырғаннан кейін ғана сендер бейбіт өмір сүруге мүмкіндік алдыңдар. Осыны неге қанағат тұтпайсыңдар» /17/ - деп жазған. Бұл мәліметтен, сол кездегі қазақтар мен Чиң патшалығы арасындағы жерге таласу күрделі бейбіт көріністе қатаң жүргііліп жатқандығын көрсетеді.

Чиң пашалығының алғашқы кезде өздері орнатқан шекара қарауыл обаларының орны тұрақсыз, әрдайым қозғалыста болады. Оны өздері «Ий дуң ка лүң» жылжымалы қарауыл деп атады. Өйткені Чиң патшалығының шекара әскерлері қарауыл обаларын жазда сыртқа қарай жылжытып апарып қоды да, қыста оны ішкі жағына қарай мыңдаған шақырым жерге жылжытып апарып қояды. Ал шекара қарауыл обаларының төңірегінде қазақ малшылары оған ілесе шығысқа қарай көшіп отырған. Бара бара Чиң патшалығы шекара өңірінде қалыптасқан жағдайды мойындауға мәжбүр болады да, өз құрамындағы шекара маңындағы жерлерге келіп мал баққан қазақтардың тиісті жер көлемін (салығын) алып олардың сонда қоныстануына мәжбүр болды.

Сонымен Чиң патшалығы ордасы қазақтарға: «малдарың жұтап, жылы қыстау іздеп, біздің қарауылдан өтіп келіп мал ақпақ боларсыңдар, сендер әуелі біздің жергілікті әбілерге хабарлап, оларға жер салығын төлеулерің керек» /18/ - дейді. Бұған қазақтар қарсы болмай олармен келіссөздер жүргізу арқылы, жер көлемі үшін әрбір жүз малға 1 малды ( жылқы) Чиң патшалығына өткізуге келісті.

Сөйтіп қазақтар сол барған жерлеріне тұрақтап, тұрып мал бақты. Чиң патшалығы шонжарлары олардан жер салығын жинап ала бастайды. Осыған орай Чиң патшалығының қазақтарға жолдаған жарлығында: «Сендер бірнеше ондаған жылдардан бері ептеп ішкерілеп жылжып еніе келесіңдер. Біздің генерал әмбіларымыздың өтініші бойынша әсілі сендерді жазаға тарту керек еді. Бірақ патша сендерге кең пейілділік жасады. Бұның бәрі патшаның жасаған шапағаты»- /19/ делінген. Демек, бұл деректен қазақтардың шығысқа жылжып көшіп атамекенге оралуын іс жүзінде Чиң патшалығының мойындағанын байқаймыз.

Одан кейін патшалық Ресей үкіметінің қазақстанды отарлау әрекеті күшейген кезде яғни ХҮІІІ ғасырдың орта шетінде орыстың отарына айналудан ат бойын ала қашқан қазақ шаруалары шығысқа қарай үдере көшіп, Цин патшалығының қарамағындағы жерлерге қарай ықтап бара жатты. Олар қытайдың қорғаныс әскерлерінің тосқауылдауына қарамастан, шекара қарауыл обаларының тұс -тұстан ары асып кетті. Сөйтіп ХҮІІІ ғ соңында Тянь -Шань тауының батыс солтүстігіндегі атамекенге қарай жылжып көше бастаған қазақтар ХІХ ғасырдың орта шетінде Чиң патшалығының қарамағындағы Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарының бірқатар аудандарына барып қоныс тепті.

Патшалық Ресей отаршылары ХІХ ғ 60 жылдары Қазақстанды толық жаулап алып, өзінің отарлаған территориясының шығыс жақ іргесін Чиң патшалығының қарамағындағы жерлерге апарып тіреді. Сонымен Патшалық Ресеймен Чиң патшалығы арасында шекара мәселесі туындап екі империяның қазақ даласына таласу дау -дамайы басталды. Ақыры олар мемлекеттік шекарасын келіссөз арқылы, ақылдаса отырып белгілеуге уағдаласты. Сөйтіп Қытай Чиң патшалығы үкіметі мен патшалық Ресей үкіметінің өкілдері 1861 ж Қытайдың батыс солтүстік шекарасын белгілеу мәселесі бойынша келіссөздер басталды. Олар қазақ жеріндегі мемлекеттік шекара шегін белгілеуге көп таласты, қытайдың Чиң патшалығы үкіметі ол жерлер жоңғардың жері, ол жоңғарлар қытайдың қарамасы сондықтан ол жерлер қытайға тән болу керек десе, патшалық Ресей үкіметі мүшелері ол жерлер қазақтардың ежелгі атамекенін дәлелдеп дауласты /20/- дейді. ресейлік куәгер. Сонымен екі жақ 1864 жылы 7 қазан күні Жәушек қаласында Ресей -Қытай солтүстік -батыс шекараны белгілеу келісіміне қол қояды. аталмыш келісім жалпы он тараудан тұрады. Соның бесінші тарауында «Қазіргі шекараны ақылдасып бекіттік. Екі ел мәңгі тату болады. Осыдан кейін екі мемлекет осы белгілеген шекара маңында отырған малшыларға шекарадан өтуге тыйым салынды. Бұл бөлініс қазіргі Қытай ҚХР – ның ШҰАА -ң территориясымен байланысты еді және жер қайсы мемлекетке бөлінсе онда отырған адамдар сол жермен бірге сол мемлекеттің басқаруында болады / 21/ »- деп көрсетті. Осы келісім бойынша Қытай мен Ресейдің мемлекеттік шекарасының қазақ жеріндегі негізгі шеп (линиясы) белгіленді. Міне бұл деректер қытай жеріндегі атамекеніне оралған қазақтардың толығымен қытай азаматтығындағы шыңжан қазақтары ретінде айғақталды. Сондықтан ХІХ ғасырдың 60- жылдары қытайда қазақ қауымы «Шыңжаң Қазақстары» деген қоғамдық құбылыс пайда болды.

Чиң патшалығы 1884 жылы Шыңжан өлкесін (Шыңжан провинциясын құрды ) Шыңжаң өлкесінің қарамағындағы әкімшілік жерлер Дау- аймақ, фу- кіші аймақ, тиц – меңгерме, жоу – облыс, шияц – аудан болып белгіленеді. Шыңжаң көлемінде қоғамдық шаруашылық жағдайды жақсарту үшін бір қатар реформалар жасалды. Бірақ әбден кетеуі кеткен патшалықтың шыңжаңдағы жағдайы онымен оңала қойған жоқ. Цин патшалығы ХХ ғасырдың алғашқы жылын «хаңа саясатпен» бастады. Аталмыш жаңа саясаттың негізгі мазмұндары: Әскер баптап, қаржы топтау; мектеп ашып, көнеше емтихан алу тәртібін қолданыстан қалдыру; сауда министірлігін құрып, сауда саттық істерін жандандыру; өнеркәсіпті индустрияны дамыту /22/ жобалары жасалады. «Жаңа саясат» шыңжаңның қоғамдық өміріне аз да болса тың тыныс, жаңа бетбұрыс әкелгендей болды. Бір -ақ бұл шаралар да іріп – шіріген қытай қоғамымен алға бастыра алған жоқ. Чиң патшалығы 1884 ж шыңжаң өлкесін құрып, Тянь -Щань тауы өңірін әкімшілік жүйе бойынша басқаруға бетбұрыс жасағанмен қазақтар жиі қоныстанған аймақтарды бұрынғы әскери -әкімшілік басқаруында ұстанды. Сонымен қатар қазақ мансаптыларын көбейтіп, қазақтарды мыңбасы 12 адам, мыңбасары орынбасары дәрежелі шені бар 1 адам болыпты. Ал жүзбасының төменгі мансаптыларға сан шектемесі қойылмады /23/.

Алтай аймаындағы қазақ қауымының қоғамдық басқару құрылымы немесе бұрынғы төре әулеті Қасымханның біртұтас басқаруындағы төрт биден тұратын билік құрылымы шыңжаң өлкесі құрылғаннан кейін де жалғасты. Бұрынғы бес билеушіге екі адам қосылып жеті адамның басқауру тобы құрылды. Жалпы айтқанда шыңжаң өлкесі тұсындағы қытайдағы қазақтардың қоғамдық саяси жағдайы қиып, әлеуметтік – ахуалдары аса ауыр күйде болды.

1.2 Мин әулеті тұсындағы, қытайдағы қазақ қоғамы.
1911 жылы 10 желтоқсанда Қытайда орын алған Синхай революциясы Чиң патшалығын құлатып қытайда екі мың жылдан артық өмір сүрген монархиялық жүйені күйретті.

1912 жылы 1 қаңтар күні Республикалық жуңхуа Мин үкіметі құрылды. Оның тұңғыш президенті болып сун ятсен сайланды. Ол бірқатар республикалық заң жарлықтар жариялап, қытай қоғамын жаңа бағдарға бастаған еді. Бірақ қытаййдың консервативтік күштері оған жол бермеді. Тіпті С. Ятсеннің өзін президенттік биліктен шектеуге мәжбүр етті. 1812 жылы билікке Юань Шикай билік басына келді. Сонымен қытайда провинциялар генерал – губернаторлардың жартылай дара биліктері қалыптасты. Соған орай 1912 ж Шыңжаңның генерал губернаторы болып Яң Зыңмын (Ян Цзэсин) тағайындалды. Ян Зыңмын Шыңжан билігін қолына алғанан кейін Шыңжаңның қоғамдық басқару құрылымын өзіне тиімді етіп қайта құрды. 1919 жылға дейін Умастай генерал – губернаторының қобда іс басқару уәзірінің басқаруында болып келген Алтай аймағын Шыңжан провинциясының бір аймағы ретінде өзінің тікелей басқаруына алды. Сонымен Шыңжаңның үш үш аймағындағы Іле, Тарбағатай және Алтай өңіріндегі қазақтар біртұтас Шыңжан генерал – губернаторының билігіне өтті. Бірақ олардың әлеуметтік жүйесі өзгертеді. Яң Зыңшын қазақ билеушілерінің бұрынғы мансап лауазымдарын мүдделерін сақтай отырып оларды өзін қолдануға тартты /24/.

Яң Зыңшын өз билігін нығайту үшін сыртқа қарата «бейтарап тұру» саяматын ұстаумен қатар ішкі жақта шыңжаңның қоғамдық және ұлттық қайшылықтарын шебер пайдалана білді. Ол шыңжаңдағы ұлттар арасына ірткі салып, оларды бір біріне қарсы қою арқылы өзі осы саясатын «тізгіндеушілік» деп атады. Сондай -ақ ол оны «шыңжаңдағы ұзақ жыл тыныш ұстап тұрудағы ең өтімді тәсіл болды» /25/ деп бағаланған. Іс жүзінде Яң Зыңшын Шыңжаңға әәлеуметтік дамуын тізгіндеді. Ол шыңжаңдағы халықтарды надандықта, кедейлікте тұмшалап ұстады. Бір -ақ ол өлкелік билік басымдағылар арасындағы жерлестік топтардың бақталастық күресін бәсеңдете алмады. ХХ ғасырдың 20- шы жылдары шыңжаң элитасы арасында Яң Зыңшын бастаған Шанси, Гансу провиниялықтар ен Фан Яонан бастаған хунан хубейліктер арасындағы күрес өрши түсті. Оның ақыры қару жумсауға апарып соқты. 1928 ж 7 шілде күні Яң Зыңшын қонақ үстінде қарсыластары тарапынан атып өткізіледі. Ян Зыңшынның саяси қызметі шыңжаңның басқару құрылымдарын зерттеп, оны өзіне тиімді етіп қайта құрды. 1919 Алтайды аймақ етіп құрып шыңжаң губернаторының басқаруында ұстады. 1920 жылға дейін шыңжаң қазақтары үкіметке шөп башысы (салығы) деген салық тапсыратын. Бұл баж әр отбасы және олардыңжан саны бойынша есептелініп барлық салымның 5 % бойынша үкіметке тапсырылып отырылды. Ал салық жинауцшылардың елге көрсеткен зорлық зомбылықтары мен қорлықтары халық бұқарасын қатты күйзеліске ұшыратты.

Мин дәуірінде Шыңжаң үкіметі мансаптыларды көбейту арқылы қазақтарды басқаруды күшейе түсті. 1916 жылғы Қазақстанда болған ұлт -азаттық қозғалысының патшалық Ресей үкіметі тарапынан күшпен жанышталу жетісу жеріндегі қазақтардың Шыңжаңға бас сауғалап (патриация) баруына әкеп соқтырды. Оның тарихи ықпалы тек қазақстанға ғана емес қытайдың шыңжаң өлкесіне де онда тұрған қазақ қауымына да әсер еткен болатын. «Үш кез қатқан мұз, бір түнгі суықтың әсері емес» - дегендей 1916 жылы қазақстанда бұрқ ете түскен ұлт азаттық қозғалысы әсте кездейсоқтан туыла қалған оқиға емес, керісінше ол қордаланып, қалған тарихи қайшылықтардың заңды жарылысы еді. 1914-16 жылдар аралығында жетісу облысында әр түтінге салынатын салық 3 сомнан – 8 саомға дейін өсті. Азық түлік басқа да халық тұтынатын заттардың бағасы үздіксіз қымбаттай берді /26/.

Сол жалдары Іле аймағындағы қазақтар үкіметке әр жылы жалпы алым салық үшін 300 бас жылқы тапсыратын, ал 1989 жылдан бастап олар мың бас жылқыны тапсырып отыруға міндетті болды /27/.

Іс жүзінде мин патшалығы салық шонжарының қазақтардан еселеп салық жинау әрекеті қазақ шаруаларына ауыр тиді. Іле аймағындағы қазақтардың билеушілері үкіметтен алатын жалақысын өздерінің басқаруындағы қазақтардан алынатын үкімет салығынан іріктеп алып қалып отырды. Тарбағатай аймағындағы қазақтарда қос -қабат салық тапсырып отырды. Алтайдағы қазақ қауымында феодалдық қатынастар ХХ ғасырда тереңдей түсті.

Яң Зыңшынның орнына Жин шурін (Чжан Чжин жуи) Шыңжаңның генерал губернаторы болып тағайындалды. Ол Яңның саясатын жалғастырды. Үкімет Жин шурінде арқа сүйеп шыңжаңда жемқорлықпен алаңсыз айналысты, халыққа зорлық зомбылық жүргізіп, салықты ауырлатты /28/. Сонымен шыңжаңда қоғамдық қайшылықтар шиеленісіп Жин шурін үкіметке қарсы көтеріліс жасады. Оны сол аймақтың Баркөл ауданында тұратын қазақтар қолдады. Көтерілісті жаныштаушы үкімет әскерлері сол жылы шілде айында «Хасанту» деген жерде отырған әліптің ауылын басып алды да оның басын кеседі /16/. Сондай ақ олар елді үрейлендіру үшін "кесілген басты кенттің кіре берісіне іліп қояды" /29/. Олардың бұл әрекеті қазақ халқының кегін қайнатып, ызасын келтіреді. Сонымен Баркөл ауданындағы қазақтар үкімен әскерлеріне қарулы шабуыл жасауға шықты. Осы реткі Жин Шурін үкіметіне қарсы козғалыс Шыңжанның барлық жерлерін шарпыды.

1932 жылы Гансу өлкесіндегі дүнген генералы Ма Жүңиңның күштері Алтай аймағына еніп, аймақ орталығы Сарсүнбені шабуылдап басып алды. Алтай аймағындағы төре әулетінен шыққан қоғам қайраткері Шәріпхан Жеңісханүлы өзінің ел-жұртын қорғау үшін қарулы жасақтарды бастап дүнгендерді Алтайдан аластау соғысын жүргізді. Соғыста жеңілген дүнген қолдары Алтайдан Шәуешекке қашып барғанда үкімет әскерлерінің соққысына тап болып, шығысқа кашып, Санжы тауына барғанда толығымен жойылды.

Шыңжан өлкесі және ондағы қазақтар қарулы қозғалыс жағдайында тұрған кезде, яғни 1931-1932 жылдары Қазақстанда Кеңес Одағының қолдан жасаған ашаршылық апатынан жан сауғалаған бірқатар қазақтар Қытай шекарасын басып өтіп арғы беттегі қазақтардың арасына барып паналады.

1933 жылы 12 сәуір күні Дихуада (Үрімжіде) орын алған саяси төңкеріс арқылы Шың Шысай (Шэн Шицай) Шыңжанның генерал-губернаторы болды. Ол алдымен өзінің билік орнын нығайту үшін сол кездегі қытайдың және халықаралық жағдайға үйлесетін бірқатар пәрменді саяси шаралар қолданды.

Оспан Исламұлы мен Дәлелхан Сүгірбаев арасындағы соғыс партизандық формада ұзаққа жалғасты. Соғысқа қатысушы жауынгерлер негізінен қазақтардан жасақталған. Сол тұста басталған Қытайдың ішкі өлкесіндегі Компартия мен Гоминьдан партиясы армиясы арасындағы азаматтық соғыста, Мао бастаған Азаттық армиясы Шан Кайшидің Гоминьдан армиясынан сегіз миллион әскерін жойып 1949 жылы қазанда Қытайды Гоминьдан билігінсн азат етті. Сондай-ақ сол айда Азаттық армия Шыңжанды гоминьдан қолынан қантөгіссіз өткізіп алды, 1950 жылы Оспанды гомйньданшылдар қатарында шабуыл жасап, оны тірідей қолға түсіріп, 1951 жылы өлім жазасына бұйырды. Демек, Кеңес Одағы қозғаған Үш аймақ рсволюциясы мен Оспан бастаған бұл соғыс, сан мыңдаған қазақ жастарының соғыста мерт болуына, он мыңдаған қазақ отбасының шетелге жан сауғалап босып кетуіне себеп болды.