Нұрғиса Тілендиев Тастанова Алтынай Бекетовна «Эстрада вокалисі» 3 курс
жүктеу/скачать 23,81 Kb.
|
Тастанова А. статья
|
Нұрғиса Тілендиев Тастанова Алтынай Бекетовна «Эстрада вокалисі» 3 курс А.Бақтиярқызы Тілендиев Нұрғиса Атабайұлы деген есімді естігенде "Куә бол, жұлдыз, Куә бол, айым, Куә бол, Алатауым!", "Есіңе мені алғайсың" атты әндері құлақта лезде ойнап кететіні сөзсіз. Қазақтың музыкалық мәдениетіне әйгілі, өшпес із қалдырған суреткер, күйші композиторы, дирижер, дәулескер домбырашы. Ол 500-ден астам музыкалық төл туындылардың авторы. Осынау мол мұраның жанрлық аясын да қайран қалдырады: ән, күй, романс, увертюра, поэма, контата, опера, балет т.б. жазған. Әндері халықтық бояу нақышының қанықтығымен, өзіндік қолтаңбасының айқындығымен жұртшылықтың сүйіп тыңдайтын рухани қазынасын айналған. Мұның сыртында қырықтан астам пьесаға және жиырмадан астам фильмге музыка жазған. Тілендіұлы Нұрғиса қазақтың музыкалық мәдениетіндегі сал серілік дәстүрдің соңғы тұяғы. Ол өнер туындату барысында уақыттың идеологиялық өктемдігіне, ассимиляцияшыл әсіре үрдісіне мүлде мойын ұсынбастан, өзінің тәңір дарытқан төлтума қалпынан қылдай ауытқымай жүріп, шығармашылық даралығын сақтап қала алды. Бұл ретте, Нұрғиса жерден қуат алатын Антен сияқты, қазақтың, туған жерінің ғасырлардан келе жатқан музыкалық дәстүріне табанын нық тіреп тұрып, өзінің арман аңсарын еш жасқанбастан дыбысқа айналдыра білді. Ол өз заманының музыкалық танымын терең игерген кәсіпқой музыкант бола тұра суырып-салмалық дәстүрді ұдайы шабыт тұғыры етіп отырды. Былайша айтқанда, көргенді күйттеп, естігенді жаттап отыратын оркестрлік қасаңдыққа Нұрғиса буырқанған шабыт еркіндігін дарыта білді. Бұл ретте, Нұрғиса сахараның ақ бас абыздары сияқты, өз үнін көп дауысқа тұншықтырмай, өз лебізін көп даңғазаға ілестірмей, қазақтың дәстүрлі музыкалық тіліндегі дарашыл қасиетті (монодийность) тәу етіп өтті. Нұрғисаның композитор, дирижер, орындаушы ретіндегі ойы көпке ортақ, тілі көпке түсінікті. Егер, салсерілер өнері адамның жан жүрегіне бағытталуымен дараланса, сол ұлы дәстүр Нұрғисаның да барша шығармашылық болмысында аста төк болып, шалқып шашылып жатты. Дәл осы тұрғыда Нұрғиса қазақтың дәстүрлі музыкасының әрін тайдырмастан, нәрін жоғалтпастан тек қана өзіне тән профессионализмді қалыптастыра алды. 1925 жылы 1 сәуір күні Алматы облысы, Іле ауданындағы Шилікемер ауылында дүниеге келген. Әкесі Атабай домбырашы, халық әндерінің білгірі, анасы Салиқа да өлең айтып, сырнайда ойнаған екен. Нұрғиса бала кезінен бір орында отырмайтын. Анасы балам бір бәлеге ұрынып қалмасын деп, аяғын ағашқа байлап қойған кездері де болыпты. Артынан баланың энергиясын домбыраға қарай бұрған. Сөйтіп, Нұрғиса әкесінен домбыра тартуды үйренген. Ал бес жасында ата-анасы пианино сыйлап, анасы ноталық сауатын ашқан. Бір күні Ахмет Жұбанов Нұрғиса тұрған үйдің жанынан өтіп бара жатып, домбыраның үнін естіп қалады. Ұлттық аспапта сонша шебер ойнап отырған кім екенін білгісі келеді де, алты жасар баланы көріп, анасынан ұлының тағы бір рет домбыра тартып беруін сұрайды. Шешесі Салиқа келіседі. Бірақ тіл-көз тимесін деп баласы мен Жұбановтың ортасына шымылдық іліп қояды. Ахмет баланың ойнауын ұйып тыңдап, оған музыка училищесіне баруға кеңес береді. Училищеде баламен басқа композитор Латиф Хамиди айналысып, оны би класына жазып қояды. Іссапардан келген Жұбанов талантты домбырашы балет сабақтарына барып жүргенін көріп, дереу музыка класына ауыстырады. Домбырамен қатар, Нұрғиса бокспен де айналысқан. Алайда Ахмет Жұбанов: "Не бокс, не музыка!" деп шарт қойғаннан кейін Нұрғиса өнерді таңдайды. Тілендиев он екі жасында Жұбановтың жетекшілігімен халық аспаптар оркестрінде домбырашы болып, он төрт жасынан бастап дирижерға көмек көрсете бастайды. Оркестрде жұмыс істеп жүрген жас музыкант халық өнерінің майталмандары, соның ішінде Науша Бөкейхановтан тәлім алады. 1943 жылы Нұрғиса Тілендиев соғысқа аттанады. Сол кездегі көпшілік жастар сияқты он алты жастағы жігітте төлқұжатына екі жас қосып жаздырып алады. Сондықтан ол негізі 1925 емес, 1927 жылы дүниеге келген. Сөйтіп, 1945 жылдың 9 мамырына дейін Нұрғиса Курск шайқасынан бастап Берлинді алғанға дейінгі сарбаз жолымен жүріп өтеді, бірнеше рет жараланады. Соғыс біткеннен кейін "Ерлігі үшін", "Берлинді алғаны үшін" және "Ұлы Отан соғысындағы жеңісі үшін" медальдерімен марапатталады. Нұрғиса Тілендиев әскери қызметті жалғастыруды да ойлаған. Бірақ Ахмет Жұбанов әскери округ бастықтарына соғыстан соң елде талантты музыканттарға деген қатты сұраныс болатынын жеткізіп, Тілендиевті қайтару туралы өтініш жазады. Ақыры Нұрғиса 1945 жылдың қазанында әскерден босатылады. 1948 жылы Нұрғиса Тілендиев Құрманғазы атындағы Қазақ мемлекеттік консерваториясына емтихан тапсырып, оқуға түседі. Ұлт аспаптары бөлімінде екі жыл оқып шығады. Оқуын аяқтаған соң, Нұрғиса Мәскеу консерваториясына оқуға барады, осы оқу орнына түскен алғашқы қазақ та осы Нұрғиса Тілендиев болды. Ол әйгілі кеңес дирижері әрі музыка мұғалімі Николай Аносовтың сыныбында оқып, Үлкен театрда тәжірибеден өткен. Оқудан кейін Абай атындағы Қазақ опера және балет театрының бас дирижері лауазымына тағайындалады. Театрдағы жұмысы кезінде көрермендер оның "Ортеке" (1957) балет-поэмасына, "Достық жолымен" (1958) балетіне, "Менің Қазақстаным" (1959) кантатасына тәнті болды. Осы жұмыстары үшін ол «Еңбек Қызыл Ту» орденімен марапатталып, «Қазақ ССР Еңбек сіңірген өнер қайраткері» атағына ие болды. Тілендиев 1961-1964 жылдары Құрманғазы атындағы академиялық халық аспаптар оркестрін басқарды. Ұстазы Ахмет Жұбановтың шығармашылығын жалғастыра отырып, ол қазақ халқының дәстүрлі мотивтерінің жұмсақ және әуезді үні мен күшті, көп дауысты оркестрлік орындаушылықты біріктіру идеясын жүзеге асырады. Композитор сол кезде жазылған шығармаларында даланың ғасырлық әуендерін оркестрлік музыканың қатал да академиялық ырғағына сіңіреді. Осындай бірігудің жарқын мысалының бірі – оркестрдің «Ата толғауы» поэмасы. Бұл шығарманың алғашқы партитурасы Құрманғазы оркестрінде әлі күнге дейін жәдігер ретінде сақтаулы. 1968-81 жылдары Нұрғиса Тілендиев "Қазақфильм" киностудиясында музыкалық редакциясының бас редакторы болды. Қазақ мультфильмдерінің атасы Әмен Қайдардың "Қарлығаштың құйрығы неге айыр?", "Ақсақ құлан" сияқты ертегі-аңыз желісімен жасалған жұмыстарына ән жазған. Сондай-ақ, ол "Менің атым Қожа", "Қилы кезең", "Қыз Жібек" сияқты қазақ фильмдерін әуенмен әрлеген. Тілендиев «Қыз-Жібек» фильміне өзінің ең бір ғажайып шығармаларының бірі – «Аққу» күйін жазады. Картинаны түсіруде бұл жұмыс ерекше рөл атқарды. Кинематографистер көлдегі аққулар болған көріністі ешқандай жолмен түсіре алмады - олар операторға жүзіп келгісі келмеді. Тіпті оларды бір жерге апармақ болған сүңгуірлер де сол кезде көмектеспеді. Сосын олар микрофон арқылы жақында жазылған «Аққу» күйін ойнауды ұйғарды. Ал, бұл дыбыстарға сиқырлы құстар ағылды. 1980 жылы Нұрғиса Тілендиев Қазақ филармониясы жанынан "Отырар сазы" оркестрін ұйымдастырады. Басында шығармашылық ұжым шағын ансамбль ретінде өнер көрсетті. Ал екі жылдан кейін оркестр болып құрылды. Оркестр қос ішекті, үш ішекті домбыралар, қобыз, сыбызғы, саз-сырнай, жетіген, шаң қобыз, асатаяқ секілді ертеден белгілі музыкалық аспаптарды қолданды. Артынан оған кең шанақты және шіңкілдек домбыралар, нар қобыз, жез қобыз, мес қобыз, сазген, аса шертер, адырна, даңғыра және тағы басқа аспаптар қосылды. Өнер ұжымының репертуарында "Кеңес", "Салкүрең", "Сарыөзен" сияқты халық күйлері, Тәттімбеттің "Қос басары", "Сарыжайлауы" мен "Сылқылдағы", Сүгірдің "Кер толғауы" мен "Бес жорғасы", Ықыластың "Ерден күйі" мен "Қамбар батыры", сондай-ақ, сол кездегі танымал қазақ композиторларының шығармалары болды. 1984 жылы оркестр Алматы қаласында өткен Бүкілодақтық фестивальға қатысты. Мәскеудің П.И.Чайковский атындағы үлкен концерт залында өнер көрсетті. Ал 1985 жылы Бүкілодақтық Комсомол сыйлығының лауреаты атанды. Көп ұзамай жаңа команданың бүкіл ел бойынша гастрольдік сапары басталды. Барлық жерде оларды толық залдар қарсы алды. Гастрольдік кестеде кейде бір сапарға 30-40 концертке дейін кіреді. Алғашында көрермендер жаңа оркестрдің қалай шырқалатынын білмей тұрғанда, плакаттардағы Тілендиев есіміне байланысты концерттерге келетін. Сол кездің өзінде-ақ композитор өз шығармаларының арқасында халық арасында танымалдық пен атақ-даңққа ие болды. Жанкүйерлер өнер көрсеткеннен кейін Тілендиевтің жұмысына тәнті болып қолдарына алып жүрді. Оркестрдің ең маңызды спектакльдерінің бірі 1984 жылы Мәскеуде Қазақстанның мәдениет күндері аясында өтті. Концерт өткен П.И.Чайковский атындағы залда бос орын қалмады. Елдің бүкіл басшылығы құрметті қатарда болды, оның ішінде КОКП Орталық Комитетінің Бас хатшысы мен Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы Назарбаев болды. Тілендиев дәстүрлі орыс, қазақ және татар музыкалық тақырыптарындағы импровизациялардан тұратын бірегей спектакль бағдарламасын құрастырды. Көрермендер музыканттарды ұзақ қол соғып, бірнеше рет әнге шақырды. Осы гастрольдік сапарларда Тілендиевті музыканттарына ерекше ілтипатпен қараған адам ретінде жақсы сипаттайтын бір оқиға орын алды. Қазақстан мәдениетінің фестивалі кезінде Мәскеуге келген барлық топтарға «Икарус» автобустары берілді, ал «Отырар сазы» ғана жайлылығы төмен ЛуАЗ алды. Нұрғиса Тілендиев КСРО халық әртісі ретінде жеке көлікке ие болды. Командасына әділетсіздік жасағанын көрген кондуктор жүргізушісі бар «Волганы» тастап, автобусқа көшті. Біраз уақыттан кейін оқиға реттеліп, Отырар сазына Икарус табылды. Тілендиев фестивальдің бүкіл кезеңін қалған музыканттармен бірге автобуспен қала аралаумен өткізді. Мәдени бағдарламалар аясында Отырар сазының музыканттары қазақстандық делегациялардың құрамында көптеген елдерді аралады. Олар Вьетнамда, Солтүстік Кореяда, Түркияда, Германияда концерт берді. Қазақтың халық әуендерін орындаған оркестр әлем тыңдармандарының жүрегіне жол тауып, музыка тілі әмбебап екенін тағы бір дәлелдеді. Дыбыс шығарудың шебер техникасы бар виртуоз домбырашы болғандықтан, Тілендиев көбінесе оркестрдің жеке басы болды. «Отырар сазының» тыңдармандары мұндай бірлескен қойылымда «Әлқисса» күйін тартуды ерекше сұрайтын. Шығарманың бірінші бөлімін Нұрғиса Тендиев домбырамен орындап, оркестр қостап отырған. Бұл музыкалық нөмер Отырар сазының белгісіне айналып, олардың концерттерін жиі аяқтады. Сазгер қайтыс болғаннан кейін «Отырар сазы» оркестріне Нұрғиса Тілендиевтің есімі берілді. 2009 жылдан бері оның бас дирижері әрі көркемдік жетекшісі – Нұрғиса Атабайұлының қызы Динара Тілендиева. Ол әкесінің қазақтың халық музыкасын насихаттаудағы жұмысын жалғастыруда. Оркестрдің репертуарында композитордың көптеген шығармалары бар. Тілендиев 1 сәуірде дүниеге келген. Сондықтан да болар, оның әзіл-қалжыңы жақсы, әзіл-қалжыңды жақсы көретін, басқаларға еркелетіп, өзі жиі еркеліктердің объектісіне айналған. Дирижер мен композитор өзі туралы жиі ирониямен айтатын, ол үлкен құлақтың арқасында құлағы жақсы екенін қайталауды ұнататын. Нұрғиса Тілендиевтің замандастары оның ән жазғанда белгілі бір уақытты таңдамайтынын талай рет еске алған. Сазгер көбінесе үйде жұмыс істейтін. Әуен ойына келгенде дереу рояльге отырып, жаңа әнді дүниеге әкелетін. Одан кейін Тұманбай Молдағалиевке немесе Қадыр Мырза Әліге хабарласып, әнді естіртіп, өлең жазып берулерін сұрайтын. Нұрғиса Тілендиевтің Тұманбай Молдағалиевтің сөзіне жазылған "Куә бол" әні айлы түнде дүниеге келген. Нұрғиса Атабайұлы Дариғаны қатты жақсы көріп, оған «Ақ құсым», «Қуа бол», «Көңілді бикеш» атты үш шығармасын арнады. Бұл лирикалық әндер қазақ композиторларының шығармашылығындағы мөлдір махаббат сезімін танытудың тамаша үлгілерінің біріне айналып, халыққа жол тартты. Бірде Нұрғиса Тілендиев жұбайы Дариғамен Алматы өзенінің жағасымен қыдырып келе жатады. Бір кезде сазгер өзен жағасындағы тастың үстіне шығып, біресе айға, біресе жұлдыздарға қарап: "Куә бол, жұлдыз, Куә бол, айым, Куә бол, Алатауым!" - деп әндете жөнеледі. Кейін сөздерін ақын інісіне жаздыртып алады. Осылайша, "Куә бол" әні дүниеге келген. Нұрғиса Атабайұлы шабыттанса, бірнеше күн қатарынан тыным таппай жұмыс істейтін. Сондай кезеңдерде күрделі оркестрлік шығарманың партияларын бір түнде жазып үлгеретін. Тілендиев өзінің әйгілі күйлерінің бірі «Әлқиссаны» осылай шығарды. Шығарманың негізгі тақырыбы түн ортасында композитордың ойына келеді. Шедевр жаздым деп әйелін оятып алады екен, біраз уақыт Дариға ызаланып отырады, кейін Тілендиев домбырамен интро ойнай бастағанда-ақ ұйқысы қашып, қойылым соңында көзіне жас алады, күйеуінің бұл туындысы қатты әсер еткенді. Бір күні Нұрғиса Тілендиевтің шаңырағына қонаққа ақиық ақын Мұқағали Мақатаев келеді. Екеуі әңгіме-дүкен құрып отырғанда Нұрғиса: "Даха, домбырамды берші маған", деп жары Дариғаға домбырасын алғызып, "Аққу" мен "Арман" күйлерін тартып береді. Осы кезде ақын інісі "Дариға, домбырамды берші маған" атты өлең жазып береді. Артынан сазы да жазылады. Бұл кездесуден кейін ақын композитордың үйінде бір ай жатып, екеуі 32 әнді дүниеге әкеледі. Соның ішінде "Саржайлау", "Кел, еркем, Алатауыңа", "Мен сендерді іздеймін", "Сөнбейді, әже, шырағың" және тағы басқа шығармалар бар. Нұрғиса Тілендиев пен Мұқағали Мақатаевтың бірлесе отырып жазған соңғы әні - "Есіңе мені алғайсың". Нұрғиса Тілендиев жыр алыбы Жамбыл Жабаевтың жақын туысы болып келеді. Көз жұмбас бұрын: "Мені Жамбыл атамның жанына қойыңдар. "Құстар қайтып барады" әнімен шығарып салыңдар", - деп аманат айтқан екен. Композитор 1998 жылғы 15 қазанда жетпіс бір жасында өмірден озды. Топырақ бұйырған жері - Жамбыл кесенесінің іргесінде. КСРО Халық әртісі, Халық Қаһарманы, композитор, дирижер, домбырашы Нұрғиса Тілендиевтың атымен музыка мектептері, музейлер мен көшелер аталған. 2014 жылдың мамыр айында Тілендиевтің 1979 жылдан бері тұрып жатқан пәтерінде мұражай ашылды. Залда антикварлық фортепиано бар. Бұл болашақ композиторға анасы бес жасында сыйға тартқан аспап. Мұражай экспозициясында көптеген музыкалық аспаптар бар. Олардың арасында шын мәнінде аңызға айналған жәдігер, әйгілі «Дариға домбыра» бар. Бұл аспапты атақты шебер Романенконың қолымен жасап, композиторға Ахмет Жұбанов сыйлаған. Қазақ музыкасын білушілер арасында Романенконың аспаптары Страдиваридің скрипкаларынан кем бағаланбайды. Тілендиев көптеген шығармаларын дәл осы домбыраға салған. Ол оған әйелінің есімін берді. Тілендиевтің тағдыры өмір бойы құстармен байланысты болған сияқты. Ол сәуір айының басында құстар туған жерлеріне оралған кезде туып, оңтүстікке ұшқан күздің ортасында кеткен. Әдебиеттер: Нұрғиса Тілендиев = Нургиса Тлендиев = Nurgisa Tilendiyev : кітап-альбом. – Алматы : Өнер, 2020. – 280 б. Сайттар: https://kk.wikipedia.org/wiki/Нұрғиса_Атабайұлы_Тілендиев https://kaz.caravan.kz/madeniet/khalqynyng-saghynyshyna-ajjnalghan-nurghisa-tilendiev-toqsangha-tolar-edi-173627/ https://aidanakairbekkyzy.wordpress.com/тілендиев-нұрғиса-атабайұлы/тілендиев-нұрғиса-атабайұлының-өмір/ https://voxpopuli.kz/nugrisa-tlendiev-zhizn-kak-pesnya-11937/ https://kaz.nur.kz/showbiz/1855001-kan-majdanda-zauga-karsy-sogyskan-nrgisa-tilendievti-erligi-turaly-bilesiz-be/ жүктеу/скачать 23,81 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|