Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

1
ҚАЗАҚСТАН
 
РЕСПУБЛИКАСЫ
БІЛІМ
 
ЖƏНЕ
 
ҒЫЛЫМ
 
МИНИСТРЛІГІ
С
. 
Ə
. 
ƏБІЛМƏЖІНОВА
ЖАЛПЫ
 
ЖЕРТАНУ
Оқулық
Алматы
, 2012

2
ƏӨЖ
ББК
Ə
Қазақстан
 
Республикасы
 
Білім
 
жəне
 
ғылым
 
министрлігінің
 «
Оқулық
» 
республикалық
 
ғылыми
-
практикалық
 
орталығы
 
бекіткен
Пікір
 
жазғандар
:
география
ғылымының
докторы
, 
профессор
А
. 
Р
. 
Медеу
;
география
ғылымының
докторы
, 
профессор
К
. 
Д
. 
Каймулдинова
;
география
ғылымының
кандидаты
, 
доцент
С
. 
С
. 
Түгелбаев
.
Əбілмəжінова
 
С
. 
Ə
.
Ə

Жалпы
 
жертану
: 
Оқулық
. 
Алматы
:
 
ЖШС
РПБК
«
Дəуір
», 2012 
ж
. - 
408 
бет
.
Оқулық
педагогикалық
жоғарғы
оқу
орындарының
«
География
» 
мамандығы
бойынша
білім
алатын
студенттеріне
арналған
. 
Ұсынылып
отырған
оқулық
кіріспеден
жəне
бірнеше
тараудан
тұрады
. 
Кіріспеде
«
Жалпы
жертану
» 
ғылымының
негізі
, 
зерттеу
нысаны
, 
басқа
ғылым
салаларымен
байланысы
зерделенген
. 
Бірінші
тарауда
географиядағы
ғылыми
ұғымдардың
жинақталуы
мен
зерттелу
кезеңдеріне
тоқталған
. 
Екінші
жəне
үшінші
тарауда
Ғарыш
əлемі
мен
Күн
жүйесі
, 
Жер
ғаламшары
туралы
жалпы
мəліметтер
, 
оның
қозғалыстары
, 
Жер
– 
Ай
жүйесі
сипатталған
.
Кейінгі
тарауларда
Жер
ғаламшарының
қабықтары
, 
олардың
қалыптасуы
мен
дамуы
, 
олардың
деңгейінде
жүретін
əрекеттер
мен
заңдылықтар
, 
олардың
өзара
байланыстары
қарастырылған
. 
Əрбір
тарау
соңында
тарау
бойынша
орындалатын
тапсырмалар
мен
сұрақтар
топтамасы
келтірілген
. 
Сонымен
қатар
студент
білімін
тереңдетуге
қажетті
тест
тапсырмаларының
топтамасы
мен
термин
сөздерге
түсінік
(
глоссарий
) 
ұсынылған
.

ƏОЖ

ББК
ISBN
© 
Əбілмəжінова
С
. 
Ə
., 2012
© 
ҚР
Жоғары
оқу
орындарының
қауымдастығы
, 2012

3
АЛҒЫ
 
СӨЗ
География
мамандарын
дайындауда
«
Жалпы
 
жертану
»
пəні
негізгі
оқу
пəні
болып
саналады
. 
Жалпы
жертану
барлық
физикалық
-
географиялық
жəне
жаратылыстану
ғылымдарының
дамуына
негіз
болып
табылады
.
«
Жалпы
жертану
» 
пəнінің
негізгі
зерттеу
 
нысаны
– 
Жер
ғаламшарының
географиялық
 
қабығы
, 
оның
геологиялық
уақыт
аралығындағы
дамуы
мен
өзгеруі
, 
географиялық
қабықты
құрайтын
компоненттердің
өзара
байланысуы
мен
əрекеттесу
заңдылықтары
.
Пəннің____мақсаты'>Пəннің
 
мақсаты
 – 
географиялық
бағыттағы
білім
алушыларға
жалпы
ғаламдық
географиялық
қабықтың
құрылысын
, 
оның
уақыт
пен
кеңістіктегі
даму
заңдылықтарын
, 
олардың
өзара
байланысын
кеңінен
таныстырып
, 
қазіргі
жағдайы
жəне
болашақта
болатын
өзгерістері
туралы
мағлұматтар
беру
.
Пəннің
 
міндеті
 
– 
жалпы
заңдылықтарға
бағынған
географиялық
қабық
құрамдас
бөліктері
(
атмосфера
, 
гидросфера
, 
литосфера
) 
жəне
биосферадағы
тірі
заттардың
өзара
байланысы
мен
бір
-
біріне
бағынышты
əрекеттерін
оқып
білу
. 
Географиялық
қабық
өзін
құрайтын
негізгі
компоненттері
: 
тау
 
жыныстары
 
жəне
олардың
негізінде
қалыптасатын
жер
 
бедері
, 
су
, 
ауа
, 
топырақ
, 
өсімдіктер
 
мен
жануарлар
 
дүниесі
арасындағы
өзара
байланысқа
тікелей
тəуелді
. 
Егерде
бір
компонентте
өзгеріс
пайда
болса
, 
ол
екінші
компоненттің
қасиеттеріне
тікелей
əсер
етеді
. 
Осыдан
келіп
географиялық
қабықтың
ең
негізгі
заңдылығы
– 
біртұтастық
заңдылығы
қалыптасады
.
Географиялық
қабық
біртұтас
ғаламдық
жүйе
құра
отырып
, 
мозаика
тəрізді
жекелеген
жай
жəне
күрделі
құрылымды
табиғат
кешендері
жиынтығынан
құралады
. 
Жалпы
жертану
курсында
географиялық
қабықтың
аумақтық
жіктелуі
туралы
мəліметтер
ауқымды
көрсетіледі
. 
Осы
пəннен
алған
білім
студенттердің
географиялық
қабықтағы
өзара
байла
-
нысты
жəне
бағынышты
сипаттарды
иеленген
табиғи
процестер
мен
құбылыстардың
толассыз
дамуы
нəтижесінде
қалыптасқан
материалдық
жүйе
рөлін
атқаратын
жалпылама
табиғатқа
деген
көзқарасты
қалыптастырады
жəне
оны
одан
əрі
жетілдіре
түседі
.

4
«
Жалпы
жертану
» 
жалпы
физикалық
география
ғылымының
негізі
болғандықтан
, 
оның
басты
зерттеу
нысаны
– 
географиялық
қабық
жəне
оның
компоненттері
. 
Олар
: 
геоморфология
(
жер
бедерін
зерттеу
ғылымы
), 
климатология
 
(
климатты
зерттейтін
) 
жəне
метеорология
(
ауа
райы
), 
океанология
 
(
дүниежүзілік
мұхитты
зерттейтін
), 
гидрология
(
құрлық
суын
зерттейтін
), 
топырақтану
 
(
топырақтың
қалыптасу
заңдылығын
зерттейтін
), 
биогеография
(
биоценоздарды
үйлестіру
жəне
оларды
түзетін
организмдердің
жүйелену
заңдылықтарын
зерттейтін
) 
сияқты
аса
маңызды
ғылым
салаларымен
тығыз
байланысты
.
Сонымен
қатар
Жердің
палеогеографиялық
тарихи
дамуының
зерттелу
мəліметтеріне
негізделе
отырып
, 
географиялық
қабықтың
қазіргі
жағдайынан
да
толық
мағлұмат
береді
.
Ұсынылып
отырған
оқулықтың
құрылымы
мен
мазмұны
«
Жалпы
жертану
» 
курсы
бойынша
педагогикалық
жоғары
оқу
орындарының
бағдарламаларына
сəйкестендірілген
.
Жалпы
физикалық
географиялық
заңдылықтар
туралы
ұғымдар
мен
түсініктерді
тереңдетуге
, 
жаратылыстану
бағытындағы
пəндер
арасындағы
сабақтастықты
жүзеге
асыруға
мүмкіндік
беретін
тапсырмалар
мен
сұрақтар
топтамасы
, 
тест
тапсырмаларының
жиынтығы
берілген
.
Оқулықта
пайдаланылған
суреттер
, 
карта
-
сызбалар
, 
сызбанұсқалар
интернет
жүйесі
деректерінен
алынып
, 
компьютерлік
жолмен
өңдеуден
өткізіліп
берілген
. 
Сонымен
қатар
автордың
құрастыруымен
жасалынған
көрнекіліктер
топтамасымен
де
толықтырылған
.
Оқулықтың
мазмұнындағы
мəліметтер
табиғаттың
адам
өміріндегі
алатын
орнын
, 
табиғат
-
адам
-
қоғам
арасындағы
өзара
байланысты
бүгінгі
ғылым
талабы
тұрғысынан
түсіндіретін
, 
нақтыланған
жаңа
ғылыми
деректер
жиынтығынан
тұрады
. 
Оқулықта
бүгінгі
таңдағы
адамзаттың
белсенді
шаруашылық
əрекетінің
табиғатты
құрайтын
əрбір
компонент
өзгерісіне
, 
ол
өз
тарапынан
жалпы
табиғат
кешеніне
тигізетін
ықпалын
саралауға
, 
себеп
-
салдарлық
байланыстар
жүйесін
сипаттауғе
ерекше
мəн
берілген
. 
Сондықтан
да
географиялық
орта
біртұтастығын
жəне
оны
сақтау
қажеттілігінің
кезек
күттірмейтін
мəселе
екендігін
еске
ұстау
бүгінгі
күннің
басты
міндеті
болып
саналады
.

5
КІРІСПЕ
Жалпы
жертану
– 
Жердің
географиялық
қабығын
, 
табиғи
-
аумақтық
кешендер
мен
олардың
құрамдас
бөліктерін
зерттейтін
жаратылыстану
(
физикалық
-
географиялық
) 
ғылымдарының
күрделі
жүйесіне
енеді
(
1-
сурет
).
(
ур
)
1-
сурет
.
 
Жалпы
 
жертанудың
 
жаратылыстану
 
ғылымындағы
 
орны
«
Жалпы
жертану
» 
физикалық
география
ғылымындағы
географиялық
қабықтың
негізгі
ерекшеліктерін
, 
адамзат
пен
табиғат
арасындағы
өзара
байланыстар
мен
өзгерістерді
зерттейтін
ғылым
саласы
болып
саналады
. 
Соған
байланысты
адам
мен
табиғаттың
өзара
əрекеттесттесуін
зерттеу
географиялық
зерттеудің
аса
маңызды
кезек
күттірмейтін
міндеттеріне
айналып
отыр
. 
Қоғамды
аумақтық
ұйымдастырудың
оңтайлы
жолдарын
, 
оның

6
ішінде
халықтың
қоныстануын
, 
өндірістің
орналасуын
, 
табиғат
ресурстары
мен
қоғамдық
өндірістің
жағдайларын
тиімді
пайда
-
лануды
, 
осы
ресурстар
мен
жағдайларды
қазіргі
жəне
болашақ
ұрпақтардың
мүддесі
үшін
сақтаудың
жолын
жəне
оны
жаңартуды
ғылыми
негіздеу
мақсатында
«
Жалпы
жертану
» 
пəні
географиялық
қабықтың
құрылымы
мен
динамикасын
, 
оның
құрамдас
бөліктерінің
өзара
əрекеттесуі
мен
кеңістік
бойынша
таралу
заңдылығын
зерттейді
. 
«
Жалпы
жертану
» 
ғылымы
өзінің
даму
жолында
бірнеше
кезеңнен
өтті
, 
олардың
əрқайсысы
осы
ғылымның
əртүрлі
қоғамдық
функцияларымен
де
тығыз
байланысты
сипатталады
. 
Ұлы
географиялық
ашылуларға
дейін
жалпы
физикалық
географияның
негізгі
функциясы
танымдық
-
сипаттау
бағытында
болды
. 
Ұлы
географиялық
ашылулар
кезеңінде
картография
ғылымының
пайда
болуы
мен
қарқынды
дамуы
физикалық
географияның
жаңа
деңгейге
көтерілуіне
ықпал
жасады
. 
Алғашқы
ғылыми
төңкерістер
заманында
жəне
одан
кейінгі
кезеңде
оның
талдаулық
жəне
түсіндірулік
функциясы
басым
бола
бастайды
; 
бұл
өз
тарапынан
«
Жалпы
жертанудың
» 
жеке
ғылыми
салаларға
бөліне
бастауына
негіз
болды
. 
XX 
ғасырда
географияда
қайта
құру
бағытының
дамуы
мен
орнығуы
, 
жекелеген
географияның
салалары
арасындағы
өзара
байланыстардың
күшеюі
артты
. 
Бұл
орайда
ғылым
дамуының
əрбір
келесі
кезеңі
өзінің
алдындағы
кезеңдегі
өзіне
тəн
функцияларын
жоймайды
, 
оларды
басқа
сапалық
деңгейге
көтереді
. 
«
Жалпы
жертану
» 
ғылымы
өзінің
даму
барысында
басқа
ғылыми
пəндерден
бөлектенген
жоқ
. 
Дүниетанымдық
ғылым
ретінде
ол
философиямен
, 
географиялық
қабықтың
табиғи
заңдылықтарын
зерттеу
барысында
– 
астрономия
, 
физика
, 
химия
, 
геология
, 
биология
жəне
тағы
да
басқа
ғылым
салаларымен
тығыз
байланыста
дамиды
. 
«
Жалпы
жертану
» 
өзінің
теориясы
жəне
əдіснамасы
көмегімен
сабақтас
ғылымдарды
байытады
. 
Қазіргі
таңда
«
Жалпы
жертану
» 
ғылымы
зерттеудің
ғарыштық
əдістерін
пайдаланбайынша
бүгінгі
заман
талабына
сəйкес
, 
қолданбалы
мəні
жоғары
сұрақтарға
жауап
бере
алмайды
. 
Жалпы
географиялық
білім
бүгінгі
ғылыми
дүниетанымның
аса
қажетті
элементтерінің
бірі
болып
табылады
. 
Сондықтан
оны
оқыту
барлық
арнаулы
орта
жəне
жоғары
оқу
орындарының
оқу
бағдарламасына
енгізілген
басты
пəндердің
бірі
болып
саналады
.
 

7
Біртұтас
ғылыми
білім
жүйесінде
географиялық
білімді
, 
əсіресе
табиғат
кешендерінің
даму
заңдылықтары
туралы
білімді
қалыптастыру
мақсатында
«
Жалпы
жертану
» 
пəнінің
алатын
өзіндік
орны
бар
.
География
жер
бетін
құрайтын
күрделі
аумақтық
жүйелер
жиынтығын
зерттейді
. 
Бұл
жүйелер
: