Панфилов ауданының Қалыптасуы мен дамуы, топонимиясы

Абай атындағы ҚазҰПУ

Мақалада Панфилов ауданының қалыптасу тарихы мен жергілікті жер-су аттарының топонимиясы қарастырылған.

Жазиралы Жаркент өңірі туралы әңгіме қозғалса, алдымен кең-байтақ қазақ жерінің алып та, көне Қытай мемлекетімен шектес­кен шекаралы аймағы көзге елес­тейді. Бүгінде ауданымыз шекара сызығында жатқандықтан атақты Қорғас өзені арқылы көне көрші­мізбен иық тіресіп, еліміздің бас қақпасы «Қорғас» кеденімен тұ­ғыр­ланған. Бұлретте шекаралық өңірдіңелэкономикасының да­муындағы орны да ерекше деуге болады.

Панфилов ауданы солтүстік және батыс жағында Кербұлақ ауданымен, шығысында Қытаймен (ҚХР) және оңтүстігінде Іле өзені арқылы Ұйғыр ауданымен шектеседі. Солтүстік-батысында Жетісу Алатауының Тоқсанбай, Бежінтау, Қатутау, Қояндытау жоталарымен шектелген. Ауданның ең биік жері – Мұзтау тауы (4370 м). Оңтүстік-шығыста аласатаулы Ақтау тауы (883 м) орналасқан. Мұнда палеоген дәуірінде (шамамен бұдан 50 млн жыл бұрын) тіршілік еткен жануарлардың сүйектері сақталған Ақтау палеонтологиялық қазба орны бар. Аудан аумағына Алтынемел ұлттық саябақтың қиыр шығыс бөлігі кіреді (40 мың га).Жер қойнауында полиметалл кентастары (Үлкен Өсек), көмір (Тыңқы), алтын, күміс (Шығыс Қат, Сорқара, Сенім) кездеседі.

Тау бастарындағы мәңгі қар мен мұздықтардан Қорғас, Өсек, Мыңжылқы, Көктерек, Алмалы, Қойбын, Қайшы, Бұрхан, Шежін, Тышқан, Ақсай және Белбұлақөзендері бастау алады. Ауданда Куйбышев атындағы, Аяққұмлақ, Кировский каналы және Ақмола суару жүйесі салынған.

Алматы облысы бойынша Панфилов ауданы өзіндік алатын орны мен ауданның өз елтаңбасы да бар (сурет-1).

Панфилов ауданы аумағында континенттік климат қалыптасқан.Қысы біршама жылы. Таулы өңірлерде қар қалың түседі (40-60 см). Қаңтар айының орташа температурасы –8°-10°С.Жазы ыстық әрі құрғақ. Шілденің орташа температурасы – 20°-24°С-ге дейін көтеріледі.Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 93-100 мм-ден (жазық өңірде) 500-700 мм-ге (таулы өңірде) дейін барады.

Ауданда сұр, сұрғылт қоңыр, бозғылт қоңыр, шығысында құмдақты сұр (жазық өңірлерде), тау баурайларында қоңыр, қызғылт қоңыр топырақ қалыптасқан.

Панфилов ауданында өсімдіктердің 120-ден аса түрі бар. Олардың 20-дан астамы Қазақстанның «Қызыл кітабына»енгізілген. Онда жусан, теріскен, еркекшөп, тораңғы, қамыс, құрақ, тау шатқалдарында қайың, қарағай, шырша өседі. Ал жануарлар дүниесіне келетін болсақ, 60-тан аса аң-құс түрлері бар. Олардың 30-дан астамы Қазақстанның «Қызыл кітабына» енген. Жануарлардан арқар, тау ешкі, аю, барыс, сілеусін, жабайы шошқа, ондатр, құстардан: қырғауыл, кекілік, т.б. кездеседі.

Аудан халқының басым бөлігін қазақтар (66,9 %) құрайды. Одан өзге ұйғыр (27,7%), орыс (4,0%), т.б. ұлт өкілдері тұрады.

Халықтың 1 км²-ге шаққандағы орташа тығыздығы 11,5 адам. Ірі елді мекендері: Жаркент қаласы (43,1 мың адам), Көктал (13,0), Пенжім (9,2), Елтай (4,8), Үшарал (4,3), Үлкеншыған (4,5), Алтыүй (3,7), Қоңырөлең (3,4), Алмалы (3,0) ауылдары.

1. 
   Гидрографиялық термин негізінде қалыптасқан атауларға – Дүбшінкөл, Сарыкөл, Жидекөл, Ақкөл, Белбұлақ, Жарқұдық, Ақарал, Үшарал, Жіңішкеарал, т.б;
   
2. 
   Орографиялық термин негізінде қалыптасқан атауларға – Мұзтау, Ақтау, Бежінтау, Қояндытау, Ақжазық, Жаркент, Көкжота, Қызылшоқы, Найзашоқы, т.б;
   
3. 
   Түспен байланысты қалыптасқан атауларға – Ақдала, Ақарал, Көктал, Қоңырөлең, Сарыбел, Қызылжиде, т.б;
   
4. 
   Фитонимдік термин негізінде қалыптасқан атауларға – Керімағаш, Әулиеағаш, Қызылжиде, Алмалы, Бесқарағай, Жидекөл, т.б;
   
5. 
   Зоонимдік термин негізінде қалыптасқан атауларға – Айдарлы, Жыланды, Қояндытау, т.б. атаулар жатады .
   

1. Каймулдинова, К.Д. Топонимика – А., 2011. – 12-15 б.