Жетекші іс әрекет түсінігі. Жетекші іс әрекет және жастағы негізгі психологиялық жаңА ҚҰрылулар. ОНТОГЕНЕЗДЕГІ Жетекші іс әрекеттердің ауысуы

ЖЕТЕКШІ ІС ӘРЕКЕТ ТҮСІНІГІ. ЖЕТЕКШІ ІС ӘРЕКЕТ ЖӘНЕ ЖАСТАҒЫ 
НЕГІЗГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҢА ҚҰРЫЛУЛАР. ОНТОГЕНЕЗДЕГІ ЖЕТЕКШІ 
ІС ӘРЕКЕТТЕРДІҢ АУЫСУЫ
 
Жетекші іс-әрекет ұғымы психологиядағы негізгі ұғымдардың бірі болып 
табылады және бұл бала дамуының әр кезеңінде оның психологиялық және 
әлеуметтік дамуын анықтайтын басты іс-әрекет түрін білдіреді. Жетекші іс-
әрекет – бұл баланың даму барысында белгілі бір жас кезеңінде ең маңызды 
рөл атқаратын іс-әрекет түрі, ол осы кезеңдегі психикалық дамуды анықтайды 
және жаңа психологиялық құрылымдардың пайда болуына ықпал етеді.
Жетекші іс-әрекет түрлері және онтогенездегі ауысуы:Онтогенез (жеке даму) 
процесінде әр жас кезеңінде жетекші іс-әрекеттер ауысып отырады. Л.С. 
Выготский, Д.Б. Эльконин және А.Н. Леонтьев сияқты ғалымдар бұл процестің 
маңыздылығын зерттеген.
1.
Нәрестелік кезең (0-1 жас)
Жетекші іс-әрекет: Эмоциялық қарым-қатынасБұл кезеңде бала ата-
анасы және қоршаған адамдармен эмоционалдық қарым-қатынаста 
болады. Негізгі жаңа психологиялық құрылым – баланың эмоциялық 
байланыстары және алғашқы сенім қарым-қатынастары қалыптасады.
2.Ерте балалық шақ (1-3 жас)
Жетекші іс-әрекет: Заттық манипуляциялық іс-әрекетБала заттармен 
әрекет жасай бастайды және қоршаған ортаны зерттеуге кіріседі. Бұл 
кезеңде баланың белсенділігі, тәуелсіздікке ұмтылуы дамиды. Жаңа 
құрылымдар – зейін, ерік, сөйлеу және алғашқы түсініктердің 
қалыптасуы.
3.Мектепке дейінгі жас (3-6 жас)
Жетекші іс-әрекет: ОйынБұл жаста рөлдік ойындар жетекші іс-әрекетке 
айналады. Ойын арқылы бала әлеуметтік рөлдерді меңгереді, өз қиялын 
және шығармашылығын дамытады. Жаңа құрылымдар – елестету, өзін-
өзі реттеу және әлеуметтік нормаларды түсіну.
4. Бастауыш мектеп жасы (6-10 жас)
Жетекші іс-әрекет: ОқуБастауыш мектепте оқу әрекеті негізгі болып 
табылады. Оқу арқылы бала білім алуды, ойлау қабілетін және зейінін 

дамытады. Жаңа құрылымдар – логикалық ойлау, рефлексия, зейіннің 
шоғырлануы.
5. Жеткіншек кезең (10-15 жас)
Жетекші іс-әрекет: Қарым-қатынас және оқуБұл кезеңде жетекші іс-
әрекетке тек оқу ғана емес, сонымен қатар құрдастармен және 
үлкендермен қарым-қатынас жасау да жатады. Бала өзін қоғам мүшесі 
ретінде сезініп, өз орнын табуға тырысады. Жаңа құрылымдар – өзіндік 
сана, тұлғалық сәйкестік және әлеуметтік позицияларды меңгеру.
6. Жасөспірімдік кезең (15-17 жас)
Жетекші іс-әрекет: Оқу және кәсіби бағдарЖасөспірімдік шақта кәсіби 
бағдарлау мен білімді тереңдетуге бағытталған әрекеттер жетекші рөл 
атқарады. Бұл кезеңде жаңа құрылымдар ретінде кәсіби 
қызығушылықтар және өмірлік мақсаттар қалыптасады.
Жетекші іс-әрекеттің мәні:Жетекші іс-әрекет баланың даму деңгейіне 
сәйкес психологиялық жаңа құрылымдарды туындатады. Әрбір жас 
кезеңінде қалыптасатын жаңа құрылымдар келесі кезеңдегі дамудың 
негізін қалайды және баланың интеллектуалды, эмоциялық және 
әлеуметтік дамуына ықпал етеді.
Жетекші іс-әрекет теориясының негізгі аспектілері:
1.
Жетекші іс-әрекеттің маңыздылығы:
Жетекші іс-әрекет тек баланың психикалық дамуын анықтап қана 
қоймай, сонымен қатар оның қоғаммен байланысуы мен жаңа 
білімдерді меңгеруінің негізін құрайды. Әрбір жетекші іс-әрекет бір 
жас кезеңіне тән және ол кезеңнің негізгі психологиялық 
қажеттіліктері мен талаптарына жауап береді. Бұл іс-әрекет әрқашан 
баланың өзіндік дамуына жаңа мүмкіндіктер ашады.
2.
Әлеуметтік орта және жетекші іс-әрекет:
Баланың жетекші іс-әрекеті тек оның ішкі дамуына байланысты емес, 
сондай-ақ қоршаған әлеуметтік ортамен де тығыз байланысты. 
Отбасы, мектеп, достар мен құрдастар баланың жетекші іс-әрекетін 
дамытуда маңызды рөл атқарады. Әлеуметтік байланыстардың 
күрделенуімен баланың іс-әрекетінің де түрлері дамып, өзгереді.
3.
Жетекші іс-әрекеттің ауысу кезеңдері:
Әрбір жас кезеңінде жетекші іс-әрекет біртіндеп өзгереді және бұл 
ауысу кезеңдері, әдетте, дағдарыстармен немесе қиындықтармен 
қатар жүреді. Л.С. Выготский мен Д.Б. Эльконин жас дағдарыстары 

туралы айтқан кезде, бұл ауысу кезеңдерінің дамудағы рөлін ерекше 
атап өткен. Мысалы, 1 жас, 3 жас және 7 жас дағдарыстары осы 
ауысулардың жарқын мысалы болып табылады.
4.
Психологиялық жаңа құрылымдар:
Жетекші іс-әрекет арқылы баланың бойында қалыптасатын жаңа 
құрылымдар болашақта оның когнитивті және тұлғалық дамуына 
әсер етеді. Әр жас кезеңінде белгілі бір дағдылар, біліктер мен 
тұлғалық сапалар қалыптасады. Мысалы:Оқу іс-әрекеті кезінде 
рефлексия, аналитикалық ойлау және өзіндік реттеу қабілеттері 
дамиды.Ойын іс-әрекетінде қиял, шығармашылық және әлеуметтік 
рөлдерді меңгеру қабілеті пайда болады.
5. Іс-әрекет түрлерінің динамикасы:
Л.С. Выготскийдің мәдени-тарихи теориясына сәйкес, бала дамуы 
барысында жетекші іс-әрекет өзгеріп отырады. Ол баланың ішкі және 
сыртқы факторларға реакциясына, қоғамның талаптарына сәйкес 
бейімделіп, дамиды. Мысалы, қазіргі заманғы балалар үшін ақпараттық 
технологиялар мен сандық құралдар маңызды рөл атқара бастады, бұл 
олардың дамуында жаңа мүмкіндіктер туғызып отыр.
Қорытынды: Жетекші іс-әрекет теориясы баланың әрбір жас кезеңіндегі 
психологиялық дамуын түсінуге және оны дұрыс бағыттауға мүмкіндік 
береді. Әр кезеңдегі жетекші іс-әрекет жаңа білімдер мен дағдыларды 
меңгеруге көмектесіп қана қоймай, сонымен қатар баланың тұлғалық 
дамуын қалыптастырады. Бұл теорияны дұрыс пайдалану педагогтар 
мен ата-аналарға баланың дамуын қолдауға көмектеседі.