Президенттік басқару нысаны абдуллаева Ақжан Мұратбекқызы

ПРЕЗИДЕНТТІК БАСҚАРУ НЫСАНЫ 

 

Абдуллаева Ақжан Мұратбекқызы 

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі 

 «Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті» КАҚ 

«Бизнес және құқық» факультеті 

Ақтау қаласы 

Аңдатпа 

Бұл  мақалада  басқару  нысаны  туралы  мәлімет  берілетін  болады  және  Қазақстан 

Республикасының  президенттік  басқару  нысанының  біртұтас  мемлекет  екенін  түсіндіру 

арқылы  оның  әрбір  сөзіне  тоқталып,анықтама  беретін  боламын,сонымен  қатар  оның 

аумағының  тұтастығын,қол  сұғылмауын  және  бөлінбеуін  қамтамасыз  ететіндігін  заңда 

айқындалғанын  білетін боламыз.Президенттік басқару нысанының бір  ерекшелігі:

олардың 

бір-бірімен  және  тұрғындармен  қарым-қатынастары  арқылы    сипатталады

. 

Бүгінгі  күні 

республика  өмірді  демократияландыру  процестеріне  мүмкіндік  туғызатын  құқықтық 

мемлекет  пен  азаматтық  қоғамның  принциптерін  жүзеге  асыруда  басты  арена  болып 

табылады.Президенттік республиканың айрықша ерекшелігі – мемлекет басшысының өте 

күшті билігі болып табылады. Мұнда президенттік парламенттен тек премьер-министрді 

(кейде үкіметтің басқа да кейбір маңызды мүшелерін) тағайындауға келісімін ала отырып 

үкіметті  тағайындайды.  Сондықтан  үкіметтің  парламент  алдындағы  бақылауға  алынуы 

мен  есеп  берушілігі  босаңдау,  ал  мемлекет  басшысы  алдында  парламенттік  республикаға 

қарағанда әлдеқайда күшті 

 

1991  жылы  10  желтоқсанда  Қазақ  КСР-нің  атауы  Қазақстан  Республикасы  болып 

өзгертілгенін  тарихатн  оқыған  болатынбыз.Қазақ  халқының,яғни  ата-бабаларамыздың  қан 

төгіспен  өткен  Тәуелсіздік  үшін  күресі  жүзеге  асты.Сол  жылы  16  желтоқсанда  «Қазақстан 

Республикасының 

Мемлекеттік 

тәуелсіздігі 

туралы» 

Конституциялық 

заңы 

қабылданып,онда Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі салтаналатты түрде 

жарияланды.Қазақстан  Респубикасы  мемлекеттік  өкіет  органдарына  арналған  3-тарауда 

биліктің  заң  шығарушы,атқарушы  және  сот  билігі  бөлінуі  бекітілген.Қазақстан 

Республикасы  халқы  атынан  сөйлеу  құқығы  Қазақстан  Республикасы  Жоғары  Кеңесі  мен 

Президентіне  берілді.Президенттің  билігі  өсіп,ол  Республика  халқы  атынан  сөйлеуге 

құқықты  болып,Қазақстан  Республикасының  басшысы  және  атқарушы  билік  басшысы 

болып 

табылды

. 

Қазақстан 

Республикасы — президенттік 

басқару 

формасы 

бар демократиялық құқықтық, унитарлы, зайырлы мемлекет. 

Алғашқы 

конституция

  

1993  жылы

  

қаңтарда

   қабылданды. 

1995  жылы

 

тамыз

 айында  жаңа 

конституция  қабылданды; 

1998  жылы

 оған  түзетулер  енгізілді.  Жаңа  конституция 

бойынша 

Қазақстан

 —  демократиялық  құқықтық  унитарлы  мемлекет,  оның  тәуелсіз  үш 

билік  тармағы  бар:  атқарушы,  заң  шығарушы  жән  сот  биліктері.  Атқарушы  билікті 

президент басқарады, ол 40 жастан асқан, Республика аумағында соңғы 15 жыл тұрған және 

мемлекеттік  тілде  (қазақ  тілінде)  еркін  сөйлей  алатын  азаматтыры  арасынан  5  жылға 

сайланады.  Заң  шығарушы  билікті  қос  палаталы  парламент  атқарады  (

Сенат

 -  47  депутат 

және 

Мәжіліс

 -  107  депутат).  Сот  билігін  Конституциялық  сот  пен  жергілікті  соттар  жүйесі 

атқарады;  сот  төрелері  қызметіне  Қазақстан  Республикасының  Конституциясы  мен 

Конституциялық заңдарға сәйкес тағайындалады және тұрақыты түрде толық өкілетілікке ие 

болады.Қазақстан    Респбликасы  –  президенттік  басқару  нысанындағы  біртұтас,яғни 

унитарлы мемлекет.Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық.Халық билікті тікелей 

республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады,сондай-ақ өз билігін 

жүзеге  асыруды  мемлекеттік  органдарға  береді.Қазақстанның  мемлекеттік  құрылымының 

жаңа моделі Президенттік республика 1995 жылғы Коснтитуциядан бастау алады.Қазақстан 

Президенттік  республикаға  қол  жеткізу  үшін  біршама  кұрделі  жолдан  өтті  Қазақстан 

Республикасы  тарихында  ең  алғаш  Республика  президенті  болып  Н.Ә.Назарбаев  Жоғарғы 

Кеңестің  кезекті  сессиясында  1990  жылғы  24  сәуірде  аты  жылға  сайланды.1990  жылғы  20 

қарашадағы  «Қазақ  КСР-індегі  мемлекеттік  билік  пен  басқарудың  құрылымын  жетілдіру 

және  Қазақ  КСР  Конституциясына  (Негізгі  Заңына)  өзгертулер  мен  толықтырулар  енгізу 

туралы»Заңы  қабылданды.Бұл  заңда  «Қазақ  КСР  президенті  Қазақ  Кеңестік  Социалистік 

Республикасы  жоғары  атқарушы  және  өкімші  өкіметінің  басшысы  болып  табылады  ден 

белгіленсін»,-  деп айтлған және белгіленген.Осыдан соң,Президенттің мәртебесі бірте-бірте 

бекітіле бастады.Бірақ сол уақытта әләге дейін Қазақ КСР-інің Жоғары Кеңесінің кез-келген 

мәселені тікелей өзі шешу құқығының күші ол кезде сақталынып қалған болатын.Президент 

–  ел  басшысы,әрі  өкімші  биліктің  басшысы  болып  заңды  түрде  жарияланды.Оған 

министрлер  Кабинетінің  қызметін  басқару  өкілеттілігі  табыс  етілді.Осының  салдарынан 

Үкімет  өзінің  мәнін  жойды.Оған  заңда  көрсетілген  жағдайлар  куә.

 

Президент —  мемлекет 

баcшыcы,  оның  ең  жоғарғы  лауазымы,  елдің  ішкі  және  cыртқыc  саяcатының  негізгі 

бағыттарын  белгілейді,  барлық  битлік  органдарының  келіcімжді  қызмет  атқаруын 

қамтамаcыз  етеді.  Cонымен  қатар  президент  Қазақстан  Қарулы  күштерінің  жоғарғы 

қолбаcшыcы  болып  табылады. 1991  жылғы  19  тамыздағы  КСРО  президентін  қызметінен 

кнституциялық  емес  жолмен  күштеп  тайдыруға  бағытталған  жағымсыз  іс-ірекеттерге 

байланысты  Қазақстан  Президентіне  еліміздің  бүкіл  аумағында  орналасқан  барлық  ішкі-

істерге  байланысты  Қазақстн  президентіне  еліміздің  бүкіл  аумағында  орналасқан    барлық 

ішкі  іскерлерге  басшылықты,қажет  болған  жағдайда  Қазақ  КСР  амағында  орналасқан 

одақтық бағынысты ұйымдардың,кәсңпорындардың бірінші басшыларын тағайындаудыжәне 

оларды  қызметтен  босатуды;одақтық  органдардың  шешімдерін  Қазақ  КСР  заңдарына  және 

жоғары  атқару  өкімет  актілеріне  қайшы  келген  жағдайда  тоқтата  түруды  жүзеге  асыру 

жүктелген болатын.  

Президенттің  тағайындалып  болған  соң  оның  міндеттілігне  не  кіреді  деегн  сұрақ 

пайдаболады?Ендеше айталық, президенттің міндеті: 

•

 

мемлекеттік егемендікті қорғау; 

•

 

конституциялық құрылысты қорғау; 

•

 

республиканың қауіпсіздігін қадағалау; 

•

 

аумақтық тұтастығын қамтамасыз ету; 

•

 

мемлекеттің қорғаныс қабілетін бостандығын нығайту; 

•

 

 азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын нығайту

. 

Қазақстан  президенті  қызметі  1990  жылы  24  сәуірде  тағайындалды,  осы  кезден  бері  бұл 

қызметте  Қазақ  КСР  Жоғарғы  Кеңесі  сайлаған  Нұрсұлтан  Назарбаев  отыр.  Осыдан  кейін 

Нұрсұлтан Назарбаев

 

1991 жылы алғашқы жалпы халықтық президент сайлауы нәтижесінде 

президент  болып  сайланды,  ал  1995  жылғы  референдум  бойынша  оның  президенттік 

өкілеттігі  тағы  ұзартылды.  Кейін  ол  1999  жылғы  кезектен  тыс  және  2005  жылғы  кезекті 

президенттік сайлаулар нәтижесінда тағы да президент болып сайланды. 

2019  жылғы  20  наурызда  Қазақстан  Республикасының  Президенті  ретінде Қасым-Жомарт 

Кемелұлы  Тоқаев ант  қабылдады.

Үкіметте  Парламенттің  сенімі  болған  кезде  ол  өзінің 

қызметін істей алады, ал болмаған жағдайда отставкаға шығады.Осы тұрғыда қарап көрсек 

Президентте де, Парламентте де билік бар екенін көріп отырмыз. Республиканы бір басшы 

басқарғанымен,  екі  басшы  қызмет  атқарады,  ал  қалған  органдар  оларға  тәуелді  болады. 

Басқару нысаны мынандай мәселелерді түсінуге мүмкіндік береді:

 

— мемлекеттің жоғарғы орғаны қалай құрылады және олардың құрылымы қандай; 

—  жоғарғы және басқа мемлекеттік органдардың арасындағы қарым-қатынастардың 

негізінде қандай принциптер жатыр; 

—  жоғарғы мемлекеттік билікпен тұрғындардың арасындағы қарым-қатынас қалай 

құрылған; 

— жоғарғы мемлекеттік органдардың ұйымдастыру қызметі азаматтардың құқығы мен 

бостандығын қамтамасыз етуге қандай деңгейде мүмкіндік береді. 

Қазақстан Республикасы Президентінің құқықтық орны туралы қайдан білеміз оларға 

қойылатын  талаптарды  қайдан  оқуға  болады  деген  сұрақ  келеді.Оған  жауап,ҚР 

Конституциясының    III  бөлімінде  белгіленген.  Осы  бөлімнен  бастап  мемлекеттік  органдар 

туралы мәселені  регламенттеу басталады, бұл  ҚР Конституциясымен Президентке биліктің 

жоғары органдары жүйесінде қандай орын берілгендігін куәландырады. Президент  – жеке-

дара тұрақты іс-әрекет ететін мемлекет басшысы болып табылатыны жазылған. «Қазақстан 

Республикасындағы  мерекелер  туралы»  Заңға  2011  жылғы  14  желтоқсанда  толықтыру 

енгізілді,  соған  сәйкес  Республикада  мемлекеттік  мереке  –  Қазақстан  Республикасының 

Тұңғыш Президентінің күні тағайындалды. Мереке күнін 1 желтоқсанға белгілеу кездейсоқ 

емес, өйткені 1991 жылы нақ осы күні Республика Президентін тікелей сайлау алғашқы рет 

өтті,  онда  Нұрсұлтан  Әбішұлы  Назарбаев  сайланды.  Сол  есте  қаларлық  күннен  бері  20 

жылдан  сәл  асты.  Қазақстанның  нұсқалған  кезең  ішіндегі  жетістіктерін  зерделей  отырып, 

солардың  қатарында  –  қоғамдағы  ұлтаралық  келісім  мен  саяси  тұрақтылық  бар,  біз 

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың сіңірген еңбектерін мойындамай 

тұра  алмаймыз.  Мемлекет  басшысының  кемеңгер  және  сарабдал  саясатының  арқасында, 

Қазақстан  Республикасы  халықаралық  аренада  жоғары  орын  алады.  Республика 

Президентінің конституциялық мәртебесі, мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны Қазақстан 

Республикасы Конституциясының 40-бабымен белгіленген.