Про-және эукариоттардағы гендер экспрессиясының реттелуінің молекулалық-генетикалық механизмдері

ПРО-ЖӘНЕ ЭУКАРИОТТАРДАҒЫ ГЕНДЕР 
ЭКСПРЕССИЯСЫНЫҢ РЕТТЕЛУІНІҢ
МОЛЕКУЛАЛЫҚ-ГЕНЕТИКАЛЫҚ МЕХАНИЗМДЕРІ
О Р Ы Н Д А Ғ А Н : Ж А К С Ы Б А Й Ж Е Н И С
Т Е К С Е Р Г Е Н : Ж А Н А Т А Е В Б . Т
.

ЖОСПАР:
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
1.Геннің құрылысы мен қызметі.
2.Прокариот және эукариот гендері.
3. Прокариоттардағы гендер экспрессиясын реттелуі.
4.Эукариоттардағы гендер экспрессиясын реттелуі.
Қорытынды.

Ген дегеніміз – бір полипептидтік тізбектің
синтезіне жауапты генетикалық ақпараттын
бірлігі болып табылатын,морфологиялық
объект, ДНҚ молекуласының кесіндісі деп
аталады.
Барлық тірі организмдер өзінің құрамына
кіретін клеткалардың типіне байланысты
эукариоттар және прокариоттар болып
бөлінеді. Эукариоттық клеткаларда
геномның ДНҚ-сы ядролық қабықшамен
қоршалған, яғни эукариоттық клеткалардың
ядросы бар, ал прокариоттарда айкын
көрінетін ядро жоқ (грекше аударғанда эу –
«мен» жұрнағына сәйкес (ядромен), про –
«сыз» жұрнағын (ядросыз), ал кариос –
ядро.

Геном –
жасушаның
, ағзаның тіршілігі және дамуы үшін қажет барлық
генетикалық ақпарат жазылған ДНҚ молекулаларының толық жиынтығы болып
табылады, яғни жасушаның ядролық және цитоплазмалық ДНҚ-сының барлық
гендері мен ген аралық учаскелерінің жиынтығы.
Прокариоттық клетка – тірі клетканың қарапайым түрі. Прокариоттық
клетканы анықтайтын бір ерекшелік олардың хромосомасымен
цитоплазмасының арасында тікелей қатынастың (контакт) болуы. Эукариоттық
клеткада,
керісінше
, хромосомалар мембраналық құрылым – ядрода болады.
Эукариоттық клетка – прокариоттық клеткадан
шығу ықтималдығын ескерсек
, 
олармен салыстырғанда әлдеқайда күрделі ұйымдасқан. Эукариоттық
клеткалардың прокариоттармен салыстырғандағы айырмашылығы – оларда
ядро болады.

Мендельдің тұқым қуалайтын бастамасына сәйкес ген түсінігін генетика 
ғылымына 1909 жылы Иогансен енгізген. Морганның 1926 жылы теориясы
бойынша ген дегеніміз – хромосоманың бөлігі 1белгінің жарыққа шығуына
жауап еретін ары қарай бөлшектенбейтін тұқым қуалайтын материал 
қызметінің мутацияның және рекомбинацияның бірлігі. Хромосомада гендер 
бір сызықтың бойына орналасып өз қызметін бір-біріне тәуелсіз жеке-жеке
атқарады. Қазіргі теория бойынша ген дегеніміз – бір полипептидтік тізбектің
синтезіне жауапты генетикалық ақпараттын бірлігі болып табылатын ДНҚ 
молекуласының кесіндісі деп аталады.
Ген нуклеотидтерден тұрады. Нуклеотидтердің саны, орналасу реті әр геннің
өзіне тән мөлшері нуклеотидте саны, молекулалық массасы бар. Геннің
мөлшері ол анықтамайтын белоктың көлеміне байланысты.
ГЕННІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ

ГЕННІҢ ҚЫЗМЕТІ:
Тұқым
қуалау информациясы сақтайды
Генің 2 еселенуі – ДНҚ репликациясы
Белоктың бисинтезін басқарады
ДНҚ репарациясы – ДНҚ-дағы
бұзылыстардың қайтадан қалпына келуі

ПРОКАРИОТ
ЖӘНЕ ЭУКАРИОТ ГЕНДЕРІ
Тірі организмдер өзінің құрамына кіретін клеткалардың типіне байланысты эукариоттар және прокариоттар
болып бөлінеді. Эукариоттық клеткаларда геномның ДНҚ-сы ядролық қабықшамен қоршалған, яғни эукариоттық
клеткалардың ядросы бар, ал прокариоттарда айкын көрінетін ядро жоқ (грекше аударғанда эу – «мен» 
жұрнағына сәйкес (ядромен), про – «сыз» жұрнағын (ядросыз), ал кариос – ядро.
Прокариоттық клетка – тірі клетканың қарапайым түрі. Прокариоттық клетканы
анықтайтын бір
ерекшелік олардың хромосомасымен цитоплазмасының арасында тікелей қатынастың (контакт) болуы. 
Эукариоттық клеткада, керісінше, хромосомалар мембраналық құрылым – ядрода болады. Эукариоттық
клеткалардан прокариотты клеткалардың тағы бір айырмашылығы – оларда митохондриялар мен хлоропластар
(компарменттер) болмайды, рибосомалардың көлемі өте кішкентай (олардың седиментция коэффициенті 70S) 
және клетка қабырғасы болғандықтан ірі молекулаларды сіңіріп, шығара алмайды.
Эукариоттық клетка – прокариоттық клеткадан шығу ықтималдығын ескерсек, олармен салыстырғанда әлдеқайда
күрделі ұйымдасқан. Эукариоттық клеткалардың прокариоттармен салыстырғандағы айырмашылығы – оларда
ядро болады. Клеткадағы ДНҚ-ның көп мөлшері қос қабат мембранамен қоршалған ядроның ішінде. Сөйтіп, 
құрамында ДНҚ бар компартмент көптеген заталмасу реакциялары өтетін клетканың басқа бөлігі –
цитоплазмадан бөлінген.

ПРОКАРИОТТАРДА
Ғ
Ы ГЕНДЕР ЭКСПРЕССИЯСЫН РЕТТЕЛУ.
Белоктың құрылымы және информация құрылымдық гендерде жазылған. Бір хромасоманың бойында
қатар орналасқан гендер тіркес гендер деп аталады. Бұл гендердің активтілігі басқа бір реттеуші геннің
бақылауында болды. Реттеуші белоктың бақылауына сай белок ферменттері қажет кезде ғана
синтезделіп қажетсіз уақытта синтезделмейді. Реттеуші ген құрылымдық геннен қашытықта
орналасқан. Реттеуші генде құрылымдық геннің жұмысына кедергі болатын репрессор белогі туралы
информация сақталады. Репрессор белогі құрылымдық генге оператор гені арқылы әсер етеді. Яғни
құрылымдық геннің іске қосылуы мен тоқтатылуы оператор гені арқылы жүзеге асырылады. Барлық
құрылымдық гендерді оператор генімен қосып оперон деп атайды. Репрессор белогі 2 түрлі болады: 
активті және активті емес. Егер ол активтенген болса оператор генімен қосылып құрылымдық геннің
жұмысын тоқтатады. Бұл кезде транскрипция жүрмейді. Полипептидтік синтезі тоқтап оперон істен
шығады. Ал егер репрессор белогі активсізденсе
оператор гені одан босап
, оперон іске қосылады да 
құрылымдық гендерде транскрипцияжүріп и-РНҚ сәйкес, рибосомаларда полипептидтік тізбек
синтезделе бастайды. Репрессордың 2 участігі бар: оның біреуіне индуктор байланысады, ал екіншісі
операторға жалғану үшін қажет. Жакоб және Моно ұсынған оперон болжамына енгізілген
толықтырулар бойыншаоператор және реттеуші гендердің арасында промотр орналасқан. 
Промотордың қызметі транскрипциясының басталатын жерін көрсетеді және промотордың құрамына
байланысты. ДНҚ-ның қай тізбегі и-РНҚ түзілу үшін матрица болатының анықтайды.