Реферат тақырыбы: Дифтонг дауыстылар Орындаған: Ибадуллаева Мөлдір Тобы: 1701-10 Қабылдаған: Талғатқызы Арайлым Шымкент, 2022 ж

Жоспары:
1. Дауысты дыбысстардың жіктелуі

3. 
   Диграф пен дифтонг арасындағы айырмашылығы
   
4. 
   Қорытынды
   
5. 
   Пайдаланылған әдебиеттер
   

Тіліміздің дыбыстық жүйесі, оның ішінде дауисты дыбыстары жөнінде алғаш пікір айтқан орыс ғалымдары: Н.И.Ильминский В.В.Радлов П.М.Мелиоранский И.Лаптев Н.Созонтов

Жалаң (монофтонг) дауыстылардың артикуляциясы Тілдегі барлық дыбыстар дауис қатысына қарай, яғни дыбыстарды шығарудағы дауыс шымылдығының керіліп не жиырылып тұруына қарай екі үлкен топқа бөлінеді: а) дауысты дыбыстар (вокализм – лат. vokalis – дауисты) ә) дауыссыз дыбыстар (консонантизм – лат. consonans – дауисcсыз) Дауысты дыбыстар дыбыстау мүшелерінің бірыңғай толық қимылынан панда болған айтылудағы фонациялық аваның кедергісіз шығуынан жасалады.

Дауысты дыбыстардың жасалуындағы өзіндік ерекшеліктері мынадай: Дауисты дыбыстарды шығаруда дауис шымылдығы барынша мол керіліп тұрады да, оның толқуынан діріл панда болады. Сол дірілден панда болған дауис ауыз қуисы арқылы кедергісіз шығады. Дауисты дыбыстарды шығаруда дыбыстау мүшелеріне күш түседі. Дауистылар сөз ішінде өзара қатар келмейді, ал сөйлеу барысында ырғақтық топтың ара жігінде қатар колес, хонда біреуі түсіріліп айтылады. Дауисты дыбыстар сөз ішінде буын жігін құрайды және дауиссыз дыбыстармен тіркесе алады.

Қазақ тіліндегі дауисты дыбыстар акустикалық, артикуляциялық ерекшеліктеріне қарай 3 жақты жіктеледі: 1. Жақ қатысына қарай: 2. Ерін қатысына қарай:3. Тіл қатысына қарай: Ашық дауистылар: а, ә, о, ө, е қысаң дауистылар: ы, і, ұ, ү Еріндік дауистылар: о, ө, ү, ұ Езулік дауистылар: а, ә, е, ы, і Жуан (гуттураль) дауистылар: а, о, ұ, ы Жіңішке (палаталь) дауистылар: ә, ө, ү, е, і

Дифтонг(гр.δίφθογγος, (diphthongos) - дыбыс) —буынға бөлінетін немесе бөлінбейтін екі дауысты дыбыстың қосындысынан тұратын дыбыс (и, у). Сөйлеу процесінде екі дауысты түйіскен жерде Дифтонг тіркесі жасалады.Дифтонг шынайы және жалған болып екіге бөлінеді.

Дифтонгтар - дауыстылардың айрықша бір түрі. Дифтонг деген термин екі дауысты деген мағынаны білдіреді. Оның артикуляциясы да күрделі болады.Әрбір дифтонг дауысты дыбыстың элементінен басталып, дауыстының элементімен аяқталады да, екі дауыстының тіркесінен құралады.Дифтонг (гр. δίφθογγος, (diphthongos) - дыбыс) — буынға бөлінетін немесе бөлінбейтін екі дауысты дыбыстың қосындысынан тұратын дыбыс (и, у). Сөйлеу процесінде екі дауысты түйіскен жерде Дифтонг тіркесі жасалады. Дифтонг шынайы және жалған болып екіге бөлінеді. Шынайы Дифтонгтің құрамындағы екі сынары айтылу күші жағынан да, буын құрауы жағынан да тен түседі. Шынайы Дифтонг тілдерде сирек кездеседі. Мысалы, латыш тіліндегі meitci(кыз), tauta(халык) дегендегі еі, аи осыған жатады.Жалған Дифтонг сынарларының бірі буын жасай алады, біреуі буын жасай алмайды. Еғер алғашкы сынары буын жасап, екінші сынары көмекшілік қызмет атқарса, тұйық дифтонг деп аталады. Мысалы: кійім—киім, жұуар — жуар, сұуат — суат дегендегі ій, ұу дыбыстары. Ал егер алғашкы сынары буын жасай алмай, кейінгі сынары буын жасай алса, ашық дифтонг деп аталады. Мысалы: сөз басындағы е, о, ө дыбыстарының құрамында й, у дыбыстары естіліп, йэ (ел — йэл), уо (ол — уол), уо (ор — уор) болып айтылады. Шын мәнінде, қазақ тіліндегі жалған Дифтонгтің аталған түрлерін дифтонгойд дауыстылар деуге болады.

Дифтонгоид — дифтонгке жақын дауысты дыбыстың ерекше түрі. Оған и, у, ие, уо, уө дыбыстары жатады.К. Аханов дифтонгтар жайлы мынадай пікір жазады: “Дифтонгтың табиғаты, әдетте, буынмен байланысты болады. Қатар келген дауысты дыбыстардың да әрқайсысы өз алдына дербес буын құрай алады (те-о-ре-ма, зо-о-ло-ги-я). Екі дауыстыдан дифтонгтың жасалуы үшін олардың бір буынның ішінде кірігуі шарт. Екі дауысты дыбыс бір буынның ішінде кіріккенде, біреуі дауысты дыбыстың болу қалпын сақтайды да, екіншісі редукцияланып, буын құра алмайтын дыбысқа айналады ”Ғалым Сәдуақас Н.Ә. Құдайберген Жұбановтың еңбектерін зерттей отырып, мынадай пікір жазады: Профессор Құдайберген Жұбанов өзіне дейінг зерттеушілер көрсеткен тоғыз дауысты дыбыс қатарында жуанды-жіңішкелі түрде қолданатын ұу/үу, ый/ій қосынды дыбыстарын атап, қазақ тілінде барлығы он бір дауысты деп білген. Ол 1935 жылғы “Қосар ма, дара ма?” атты мақаласында и мен у дара дыбыс десе, 1936 жылғы оқулығында “Қосынды дауыстылар бір дауыста, бір дауыссыз екі дыбыстан кұранған”,- деп дұрыс қорытынды жасайды. Егер Құдайберген Жұбанов ерте кетпеген болса, бұл қосындылардың дауыстыға жатпайтындығын да анықтаған болар еді... ”

Қосар (дифтонг) дауистылардың жасалу ерекшеліктері Қосар (дифтонг) денегіміз – ава тар жордан сүзіліп, жан-жағын қоршаған сөйлеу мүшелерінен сығылысып шығарда оған үстеме, жанама үн қосылғанда жасалынған дыбыстар. Дифтонг дыбыстардағы қосынды екі дыбыстың негізгі үні анық, көтеріңкі айтылады да, жанама, қосынды үні оған қарағанда, едәуір көмескі, бәсең, солғын айтылады. Қазақ тіліндегі о, ө, е дауистыларын Ә.Жүнісбеков ашыққа да, қысаңға да қоспай, өз аллодына дифтонг (лат. қос дыбыс) дыбыстар деп бөліп қарайды жылғы кітабында е=й+і (йі), о=у+ұ (уұ), ө=у+ү (уү) деп әнтек айтылатын й, у дыбыстарының күші 40 пайыз болатынын эксперимент жолымен дәлелдейді (17-21-б.). Кейінгі (1991) еңбекте де о, ө, е дифтонгтар делініп, олардың бірінші сыңары үнді й, у, екінші сыңары жалаң қысаңдар ұ, ү, і екені анықталған. Біздіңше, е, о, ө-нің аллодынан селбесетін й, у емс (йел, йер, уол, уөрт, уөн), ій, ұу, үу (ійел, ійер, ұуол, үуөн, үуөрт, ұуон), – дейді фонетист С.Мырзабеков

Дифтонгқа қарсы диграф

Дифонт дауысты дауысты дыбыс ретінде де белгілі. Дифтонгты буын деп түсінуге болады, онда адам екі түрлі дыбыс шығаруы керек. Жеке бір дауысты дыбыстан екіншісіне слогдық үзіліссіз ауысады. Бір дауысты дыбыстан екінші дыбысқа ауысу сырғыма деп аталады. Мысалы, келесі сөздерге назар аударыңыз.

Тышқан
Бел
Шу
үй
ad

Екі жағдайда да, буын тәрізді үзіліс байқалмаса да, сырғитын қимылмен жұмыс жасайтын екі дауысты дыбыстың бар екеніне назар аударыңыз. Бұларды дифтонгтар деп атайды. Ағылшын тілінде жиі қолданылатын дифтонгтардың

Ядро офф-сырғанау

Ядро сөздегі басты дауысты дыбысты білдіреді. Бұл дауысты дыбыстың ортасын алады. Екінші жағынан, сырғып кету - бұл дауысты дыбыс емес. Ол әдетте ағып кетеді.
Digraph дегеніміз не?

Ағылшын тілінде диграф дегенді бір фонеманы білдіретін әріптер жұбы деп түсінуге болады (Фонема - бұл тілдегі дыбыстың ең кіші бірлігі). Дыбыссыз диграфтар да, дауысты дыбыстар да бар. Ең жиі қолданылатын дауысты дыбыстар: ai, ay, ea, ee, ei, ey, яғни oa, oo, ou және ue. Енді бірнеше дауысты диграфтарға назар аударайық.

Дауысты дыбыстар
Енді бірнеше дауыссыз диграфтарға көшейік. Дауыссыз диграфтардың кейбір мысалдары: ch, ck, ng, ph, sh, th, wh.

Дауыссыз диграфтар

Тілдік білім беруде, әсіресе кішкентай балалар үшін, баланың дыбысталуында дұрыс дыбыс шығара алатындай етіп, графиктерге назар аудару өте маңызды.