Сабақ тақырыбы: Омонимдер, көп мағыналы сөздер туралы

1) Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Лексикология. І-бөлім. –Алматы, 2003.

2) Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. –Алматы, 1991.

3) Қалиев Б. Сөз мағыналарының негіздері. –Алматы, 2002.

4) Қалиев Ғ. Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. –Алматы,2003.
Сабақтың құрылымдық жоспары:

1. 
   Ұйымдастыру кезеңі.
   
2. 
   Сабақты өзектендіру, мотивациялау
   
3. 
   Үй жұмысын тексеру
   
4. 
   Жаңа білім негіздерін игерту
   
5. 
   Білім, білік, дағдыны бекіту
   
6. 
   Қорытындылау
   
7. 
   Білім, іскерлік және дағдыны бағалау
   
8. 
   Үйге тапсырма, студенттің өздік жұмысына нұсқау
   
9. 
   Оқу іс-әрекет рефлексиясы
   

6. 
   Ұйымдастыру кезеңі. Білім алушы назарын сабаққа аудару, оқу - құралдарын түгендеу.
   

1. 
   Амандасу
   
2. 
   Кезекшіні тыңдау
   
3. 
   Сабақ мақсатымен таныстыру
   

Кел, болашақ! Сауық құр күлкіңе көш!

Бір күн шықса, бір күннің батуы анық,

Екі күннің тұруы мүмкін емес!-деп ақиық ақын Мұқағали жырлағандай, сөз құдіретінің мәнін түсініп, әдемі де әдепті, сұлу да ойлы сөйлей білуге үйренейік!

Әрине әдеби сөйлеудің негізгі бұлағы –кітап. Ендеше сендер, кітапты жай оқып қоймай, ондағы сөз, сөйлемдерге назар аударыңдар.Қазіргі сәттен бастап осы сөздің сыры өз қолдарыңда.

Топтастыру әдісі.

1. 
   «Лексика» тақырыбына байланысты ойыңызға келген сөздер мен сөз тіркестерін жаза беріңіз. (топпен жұмыс жүргізіледі.)
   
2. 
   Берлген уақыт біткенше топ идеяларды топтастырып жазады.
   

1. 
   Тілтанымдағы омонимия құбылысы туралы түсінік. Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің жасалуындағы ерекшеліктер.
   
2. 
   Лексикалық омонимдердің жасалуы, түрлері. Лексикалық омонимдерге ұқсас тілдік құбылыстар. Сөйлеу әрекетіндегі қолданыстық ерекшеліктері.
   

Сөздердің мағынасы – тілдің ұзақ даму кезеңдерінің нәтижесі. Мағына өзгеріп, жаңарып, жоғалтып та отырады. Қазіргі қазақ тілінде қолданылып жүрген сөздердің бірқатары алғашқы мағынасын сақтаса, енді біреулері қосымша, үстеме мағыналармен өзгерген. Сөздердің беретін лексикалық мағыналары, өзгеру ерекшеліктері, шығу тектері түсіндірме, этимологиялық, диалектологиялық сөздерде көрсетіледі.

1. Лексика дегеніміз не?

2. Омоним сөздер

3. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің айырмашылыгы

Өтірікті судай араластырды – өтірікті судай сапырды.

Тасы тауға домалаған – тасы өрге домалаған.

Төсек жаңартты – төсек жаңғыртты.

Аяқкиім тар болса, дүниенің кеңдігінен не пайда – өз етігің бар болса, дүниенің кеңдігінен не пайда.

Күн бір жауса, ағаш екі жауады – күн бір жауса, терек екі жауады.

Отбасы шырқын сақтау үлкен парыз – отбасы шырқын бұзбау үлкен парыз.

Жанын шытқа түю – жанын шүберекке түю.

Қылтасы қалтырап – тізесі қалтырап.

Көлеңкесінен қалтыраған – көлеңкесінен қорыққан.

Жүрегіне мұзды су құйып жібергендей – төбесінен мұздай су құйып жібергендей.

Мұртын балта кеспейді – мұртын балта шаппайды.

Елмен көрген ұлы той – көппен көрген ұлы той.

Абыройын айрандай ақтарып алды – абыройын айрандай төкті.

Жібек шыттай үлбіреген – жібек матадай үлбіреген.

Көңілі қайысты – қабырғасы қайысты.

Бір аяғын екі етікке тығып – екі аяғын бір етікке тығып.

Алақандағы аялысы – алақандағы аяулысы.

Хабарына кіріп – шықпады – қаперіне кіріп – шықпады.

Көздің жауһарын алады – көздің жауын алады.

1. 
   Айтушы ақылды болса, ... дана болады.
   
2. 
   Ақпақұлаққа айтқан сөз ағып кетеді,... атқан сөзді құйып алады.
   
3. 
   Айта білмес..., тыңдай білген құлақ артық.
   
4. 
   Аталы сөзге... жауап қайырады.
   
5. 
   Білімдіден шыққан сөз... болсын кез.
   
6. 
   ... ... аз сөйлеп, көп тыңдайды,
   
7. 
   ылқы ақсысы аз оттап, көп усайды.
   
8. 
   Сөйлеуге сөз таптым да, тыңдауға... таппадым.
   
9. 
   Су сағасы - ...,
   
10. 
    Сөз сағасы – құлақ.
    
11. 
    Сөзіңді айт...,
    
12. 
    Айтып – айтпай не керек,
    
13. 
    Құлағына мақта... .
    
14. 
    Тыңдаушысы болмаса ... жетім.
    
15. 
    Керенау кердең, бір ... .
    

Ер, жақ, жарық, қорық, қой, сый, түс, қал, шаш, iрi.

1. Синонимдер қатарын түзе

Үлгі: Төбе шашы тік тұрды, зәресі ұшты, жүрегі тас төбесіне шықты, қорықты, үрікті.

Ит өлген жер__________________________________________________

Көзді ашып жұмғанша___________________________________________

Жүрек жұтқан__________________________________________________

3. Берiлген тiркестер құрамындағы сөздердi тура және ауыспалы мағына бiлдiруiне қарай бөлiп жазыңдар:

1. Жақсы сөз, жақсы адам, жақсы ой, жақсы күн, жақсы бала, жақсы өмiр.

2. Терең сай, терең бiлiм, терең құдық, терең су, терең сезiм.

3. Долы дауыл, долы күш, долы жел, долы адам, долы теңiз
II--деңгей.

1. Түсіндірме сөздікті пайдаланып, берілген сөздерден омонимдік қатар құраңыз:

Бақыр, бастау, бұршақ, дана, жастық, қас, жау, қыс, от, жалын, жар, қорық, жай, той, том, жіңішке, болыс, зауал, кеңес, баспақ, мақта, арба, арна, ең, ес, сау, сор, шым, жирен, көш, жару, сал, тап, бақ, би, қырық, сый, қой, шаш, нан, тіл, құлақ, көз, қол, аяқ.

2.Омонимдердi тауып, астын сызыңыз.

Аман бiр мезгiлде Қасендi ерте шықты. Шөгел ерте тұрып, шай келгенше, Ермекбаймен әңгiмелесiп отырған. Шабын биыл өресен бiтiк. Оның қасындағы қалың бет, бiтiк көз қазақ, жас та болса, ауыр отырып, солғын амандасты (Ғ.Мұстафин). Үстiнде қызыл торғын шапан, омырауында алтын алқа (И.Байзақов). Әнiм бар алғыс атты, махаббатты, Алқа топ алдын көрген жерде айтылар (Қ.Аманжолов).

Қыс арбаңды сайла,

... шанаңды сайла.
Арқаның ұзыны жақсы,

Әңгіменің ... жақсы.

... балдай тәтті бол.

Жолдасы ... қолды болар.

1. Мына сөздердiң омонимдiк мағыналарын анықтап, түсiнiк берiңiз.

Ана, ара, арна, асық, бау, бiз, ер, ерiк, жара, жас, күл, мал, мақта, мiн, сан, жең.

2. Мына сөздердiң синонимiн өздерiңiз ойлап табыңыздар.

Абырой, аласа, жақын, қиын, үлкен, сабырлы, өте, тамақ, лас, ақыл, қарт, сұлу, зәулiм.

III деңгей

3.Қарамен жазылған сөздердiң тура не ауыспалы мағынада қолданылып тұрғанын ажыратып, егер ауыспалы мағынада қолданылса, оның тура мағынасын өздерiңiз ойлап табыңыздар.

Пар ат айдап жатқандарға өзiң бас-көз бол. Қағазыңыз мықты екен, Боқа. Бiрақ iсiңе мықты бол, шырақ. Ол жағын сұрай көрме, ағатай, iшiме мықтап түйгем. Осы денедегi есiл қайрат көзi ашық адамға бiтсе, тау қопарар едi. Сендер болсаңдар мынау, осындайда дұрыстап қол ұшын да бермейсiңдер (Ғ.Мұстафин). Осы ашудың әлегiмен Раушанның өтiнiшiне саңырау болды (Б. Майлин ).

3. Берiлген тiркестер құрамындағы сөздердi тура және ауыспалы мағына бiлдiруiне қарай бөлiп жазыңдар:

1. Жақсы сөз, жақсы адам, жақсы ой, жақсы күн, жақсы бала, жақсы өмiр.

2. Терең сай, терең бiлiм, терең құдық, терең су, терең сезiм.

3. Долы дауыл, долы күш, долы жел, долы адам, долы теңiз

Тапсырма. Берілген мақал-мәтелдердің тақырыбын анықтаңыздар.

Өлімнен ұят күшті. Ойнап сөйлесең де,ойлап сөйле. Түйедей бойың блғанша, түймедей ойың болсын. Өнер алды-қызыл тіл. Бірлік болмай,тірлік болмас. Білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар. Қына тасқа бітеді,білім басқа бітеді. Ер намысы-ел намысы. Басқа елде сұлтан болғанша , өз еліңде ұлтан бол. Жақсыда кек жоқ, кектіде тек жоқ.

V. Қорытындылау

Айналым парақшасын толтыру

• 
  Білім, іскерлік және дағдыны бағалау
  

• 
  Үйге тапсырма, студенттің өздік жұмысына нұсқау
  

1. 
   Тілтанымдағы омонимия құбылысы туралы түсінік. Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің жасалуындағы ерекшеліктер.
   
2. 
   Лексикалық омонимдердің жасалуы, түрлері. Лексикалық омонимдерге ұқсас тілдік құбылыстар. Сөйлеу әрекетіндегі қолданыстық ерекшеліктері.
   

Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің сыртқы формасы жағынан бір-біріне ұқсастығы бар. Бұл екеуінің ұқсастығы олардың тұлғасында емес, мағынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі я одан да көп мағынасы болады да әрі бір сөз табына қатысты болады. Көп мағыналы сөздердің бір негізден шыққандығын мағыналардың өзара жақындығынан, ұқсастығынан танып білуге болады. Мәселен, майда тас, майда шөп дегендерден ұсақ, уақ дегенді аңғарсақ, майда ұн, майда сөз, мінезі майда (жұмсақ, биязы) деген мағына аламыз. Яғни «майда» сөзінің кейінгі көрсетілген мағыналары метафоралық тәсіл арқылы жасалып, бір негізден жасалғаны айқын көрініп тұр.

Көп мағыналы сөздер омонимнің бір ғана түрімен байланысты. Сөз семантикалық жақтан үздіксіз дами келе, мағыналық шеңберін кеңейтіп, әр мағына бір-бірінен алшақтай береді. Келе-келе ол мағыналардың бір негізден шыққандығы мүлде ұмытылып, тұлғасы бірдей, бірақ мағыналары үйлеспейтін омоним сөздер сияқты дербес өмір сүреді. Міне, осындай шығу тегі, жасалу жолдары жағынан байланысы бар омонимдер ғана көп мағыналы сөздермен ұштасып, бір-бірінен ажыратарда қиындық туғызады. Мәселен, малдың көктемде қырқылатын жүнін - жабағы; алты айдан асып, қысқа іліккен құлынды да жабағы дейді. Шығу тегін іздесек, бір байланысты табуға болады. Қазіргі таңда мұндай байланыс үзілген. Полисемантизмді омонимдерден ажыратудың бірден-бір жолы семантикалық байланыстың сақталуы мен сақталмауын негізгі тірек ету болып саналады. Егер мағыналар арасында қандай да бір семантикалық байланыс үзілмей, қалайда сақталып тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әр түрлі мағынасы ретінде қаралып, көп мағыналы сөз деп танылады. Егер мағыналарында ешқандай байланыс сезілмесе, онда омонимдер қатарынан орын алады. Осы уақытқа дейін ай сөзінің бірде көп мағыналы, бірде омоним ретінде танылуына бір сөз табына тән бірліктің «жердің табиғи серігі, аспан денесі; отыз күндік мерзім) мағыналарының әлі де болса тиянақталмағанын көрсетеді.

4. Қазақ тіліндегі омонимдердің жасалуының негізгі жолдары:

1.Тілдегі көп мағыналы сөздердің есебінен сөздің семантикалық жақтан дамуы арқылы келіп шыққан омонимдер. Бұл – тіліміздегі ең өнімді тәсіл. Омонимнің мұндай түрін лексикалық тәсіл арқылы жасалған омонимдер дейміз. Мысалы:

Көк - 1. Заттың көгілдір түсі.

2. Түпсіз тұңғиық аспан әлемі.

3. Көгеріп шыққан өсімдік.

Қақ – 1. Шөл жерлердегі шұқанақтарға іркіліп қалған жауын-шашын суы.

2. Су қайнатқан ыдыстардың түбіне тұрып қалатын зат, шөгінді.

Құндақ: 1. Жаңа туған жас балаға арналған төсек-жабдық.

2. Мылтықтың ұңғысын орнататын іші қуысталған арнаулы ағаш.

2.Сөздердің фонетикалық өзгерістерге ұшырап, дыбыстық құрамы жағынан бірдейлесуі арқылы жасалған омонимдер. Қазақ тіліндегі атқа салатын ер сөзінің бастапқы дыбысталуы егер болса, «етік тігетін құрал» мағынасындағы сөз бігіз түрінде дыбысталған. Тілдің даму барысында сөз ортасындағы г дыбысының сусып түсіп қалуына байланысты егер сөзі ер, бігіз біз сөзіне ауысқан. Осылайша тілде бұрыннан бар ер (жау жүрек, батыр) және біз (есімдік) сөзімен тұлғалас сөздердің қатарын құраған. Қазақ тіліндегі ас, қыс, бас, құс деген сөздер туыстас түркі тілдерінің көпшілігінде «аш, қыш, баш, құш» болып айтылады. Тіл алды ш дыбысына аяқталған сөздердің варианты конвергенция құбылысының нәтижесінде пайда болған. Қазақ тілінде ш дыбысының с дыбысына айналуы жаңа омонимдік қатардың тууына негіз болған. Бұл сөздер заттық мәнде етістік сөздермен омонимдес болады. Бұдан фонетикалық өзгерістің негізінде жасалған омонимдердің тілімізде аз еместігін көреміз.

3. Аффикстер жалғану арқылы жасалған туынды омонимдер. Түбір сөзге әр түрлі қосымшалар қосылу нәтижесінде пайда болған омонимдер туынды омонимдер делінеді. Олар:

-ма, -ме, -па, -пе , -ба, -бе жұрнақтары арқылы жасалған омонимдер:

Айналма – 1. көшенің бұрылатын жері;

2. мал ауруы.

Баспа - 1. газет-журнал басып шығаратын орын;

2. тамақ ауруы.

-ыс, -іс, - с жұрнақтары арқылы жасалған омонимдер:

Атыс - 1. ұрыс, соғыс;

2. төбелесу, қырқысу.

Кіріс - 1. белгілі бір кәсіптен түсетін ақшалай я заттай табыс, түсім;

2. белгілі бір істі орындауға араласу.

-ық, -ік, -қ, -к жұрнақтары арқылы жасалған омонимдер:

Ашық – 1. аузы жабылмаған, төбесі жоқ;

2. қарны ашу, ашығу.

Желік – 1. көңіл көтерушілік;

2. денеге бөртіп шыққан ұсақ-ұсақ бөрткен.

4. Өзге тілден ауысқан сөздердің қазақтың төл сөздерімен дыбысталуы бірдей болуының нәтижесінде пайда болған омонимдер.

а) Араб және қазақ сөздерінен жасалған омонимдер:

Қайрат (араб) – күш, жігер; пышақты қайрат.

Қыдыр (араб) – қыдыру.

ә) Парсы және қазақ сөздерінен жасалған омонимдер: Көр – гөр, көру етістігімен байланысты. Саз (лай, батпақ) – саз (музыкалық термин). Жай (орын, мекен) – жай етістігімен тұлғалас.

б) Орыс және қазақ сөздерінен жасалған омонимдер:

Жарма – ярмо. Бұл сөз қазақтың жармалаған бидай, арпа дегендегі жарма сөзімен дыбысталуы жағынан бірдей келіп, омонимдік қатар құраған.

Көшір – кучер (атшы); көшіру етістігімен тұлғалас.

Болыс – волость (би, басшы); болысу етістігімен тұлғалас.

Дана (данышпан) – экземпляр (дана).

Қазақ тіліндегі омонимдер мағыналары мен формаларына қарай: лексикалық, лексика-грамматикалық және аралас омонимдер болып үшке жіктеледі. Лексикалық омонимдер тобындағы сөздер бір ғана сөз табына қатысты болады да, барлық жағдайда бірыңғай тұлғада айтылады. Мысалы: жалақ – 1. жемір мал; 2. жел қақты болып жалана бергеннен пайда болған еріндегі жара; 3. ащылы сортаң жер; 4. мед. қарын түгінің түсуінен пайда болатын кесел, язва.

Лексика-грамматикалық омонимдер тобындағы сөздер әр сөз табына қатысты болғандықтан, түбір тұлғасында омоним болады да, қалған уақытта әр сөз өзіне тән тұлғаларда түрленіп, өзгере береді. Мысалы:

Жүз – адамның бет-әлпеті;

Жүз – пышақ, ұстары т.б. заттардың өткір жағы;

Жүз – саяси-экономикалық термин (ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз);

Жүз – тоқсан тоғыздан кейінгі сан;

Жүз – суда қозғалу, жылжу.

Аралас омонимдер - жоғарыда айтылған екі топтың қасиетін қамтиды.

Жақ – адамның, жан-жануардың қызыл иек пен тіс орналасқан бет сүйегінің төменгі бөлігі.

Жақ – белгілі бір тұс, тарап.

Жақ (көне) – кермесіне жебе салып тартатын садақ, жай.

Жақ - от жағу, тұтату.

Жақ – жұғып сіңетіндей етіп үйкелу.

Жақ – жақсы көріну, жағыну.

Жақ – біреуді қолдау, жақтау.

Жақ – заттың, нәрсенің жиегі, қыры.

Жақ – бір нәрсенің жай-жапсары, жөні.

Ақ – сүттің, қардың түсіндей аппақ түс.

Ақ – шын, тура, ақиқат.

Ақ – судың өз арнасымен бірқалыпты жылжуы.

Ақ – күшейтпелі жалғау мағынасындағы демеулік.

Лексикалық омонимдерге ұқсас басқа тілдік құбылыстардың бірі – омофондар. Омофондар – айтылуы бірдей, бірақ жазылуы әр түрлі сөздер. Мысалы: көнбе – көмбе, тұзшы – тұщы, асшы - ащы болып айтылады. Болады сөзі – болат болып естіліп, болат деген қатты, асыл металл болып айтылады.

Омонимге ұқсас құбылыстардың енді бір түрі – омографтар. Омограф дегеніміз жазылуы бірдей болғанымен, айтылуы бірдей емес сөздер. Мысалы: алма және алма (болымсыз етістік), салма, көрме, көрші сөздерінің арақатынасы да осындай. Омофондар мен омографтар белгілі бір контексте, өлең сөздерде ой ойнақылығын туғызады. Мысалы:

Менің атым қой,

Қойшыңды таңдап қой,

Қойшыңды таңдап қоймасаң,

Қой жинауыңды қой

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. –Алматы, 2003.

2. Айғабылұлы А. Қазақ тілі морфонологиясы мен лексикологиясы. –Алматы, 2006.

3. Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Лексикология. І-бөлім. –Алматы, 2003.

4. Аханов К. Қазақ тіліндегі омонимдер. –Алматы, 1958.

5. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. –Алматы, 1975.

1. Омонимдер, олардың жасалуындағы лексика-семантикалық және синтетикалық тәсілдер, түрлері.

2. Лексикалық омонимдер мен көпмағыналы сөздердің айырмашылығы. Семантикалық байланыс. Омофондар, омоформалар, омографтар.

3. Омонимдердің стилистикалық мәні, зерттелу жайы. Аханов К. Қазақ тіліндегі омонимдер. Конспект.