Сәлем сөздің анасы

Алдыма мынадай міндеттер қойдым:

• 
  сөз мәдениетіне түсінік беру;
  
• 
  қаратпа сөздерді теру, жіктеу;
  
• 
  сәлемдесу, қоштасу түрлерін анықтау;
  
• 
  оларды күнделікті өмірде дұрыс қолдана алу;
  

Сынып оқушыларымен зерттеу жүргіздім. Біз туыстық атаулармен жұмыс жасадық. Сәлем – сөздің анасы деген емес пе?! Ұстазым дұрыс амандаса, қоштаса білу, сөз мәдениеті, ойды анық, түсінікті жеткізе білу мәселелерін жиі айтып отырады. Қазіргі кезде «қош келдіңіз» деудің орнына «келуіңізбен» деп амандасады. Бұл сөзді немқұрайлы айта салған секілді естіледі. Тіпті, апайым бұл сөздің қазақ тілінің сөздігінде де тіркелмегенін айтады. Осындай сөздерден ұққаным, тілдің әдеби және қарапайым түрі болады екен.

Сөз әдебі – адамның ой-өрісін, мәдени дәрежесін, ақыл-парсатын, рухани байлығын көрсететін айна. Ол – сыпайы сөйлеумен қатар, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа ұйытқы болып, реттеп отырудың құралы ретінде тұрақты түрде қолданылатын сөздер, сөз тіркестері, тұрақты сөз орамдары, өзге де тілдік амал-тәсілдер. Зерттеу барысында сөз әдебінің мынадай негізгі қызметтері айқындалды:

1. 
   Сөз әдебінің байланыс қызметін амандық сұрау, қоштасу сияқты тақырыптық топқа жататын бірліктер атқарып, адамдардың арасындағы байланыстың орнауын, үзіліп қалмауын, сақталуын, нығаюын қамтамасыз етеді. Қазақ сөз әдебінде, тек амандасуға қатысты айтылатын Сәлеметсіз бе? Ассалаумағалейкум!, Сәлем бердік! Есенсіз бе? Ат- көлік аман ба? Армысыз! Кеш жарық! сияқты сөз қолданыстарының әрқайсысының өзіндік қолданыс ерекшеліктері бар.
   
2. 
   Сөз әдебінің арнаулы қызметтерінің бірі – сыпайылық білдіру. Қазақтың сөйлеу этикетінде сыпайылықты білдіру екі ыңғайда көрініс табады:
   

ә) Кешіріңіз, мүмкін болса, айып етпеңіз, қалауыңыз білсін сияқты этикеттік оралымдардың орнымен қолданылуы.

3. 
   Тілдесу реңін айқындауда этикеттік қолданыстың сезім-күйді білдіру қызметі басты рөл атқарады. Оның көргеніме қуаныштымын, жақсы келдің, іске сәт секілді арнайы түрлері мен түрлі тілекті білдіретін (Көгенің қозылы болсын!, Диқан дарысын!, Қырман тасысын! т.б.) арнаулы белгілері бар. Әсіресе кешірім сұрау, жұбату, көңіл айту, өтініш тәрізді этикет түрлерінде сезім-күйлерді білдіру қызметі өте айқын көрінеді.
   

Сәлемдесудің күнделікті өмірде мәні аса зор. Танысу да, әнгімелесу де сәлемдесуден басталады. Сәлемдесу арқылы таныс адамдармен одан әрі қарым-қатынасымызды нығайта түсеміз. Сондықтаң да халық нақылында "Сөз атасы - сәлем" делінеді. Сол себептен де сәлемдесуге жер бетіндегі халықтардың бәрі ерекше мән береді. Қазақ тіліндегі сәлемдесу сөздерінің саны жеткілікті. Оларды қолданудың, жұмсаудың өзіндік қалыптасқан жүйесі бар. Сәлемдесудің тұрақты сөз орамдарын (сөздері), яки тілдік құралдарын орнымен қолдана білу алдымен қалыпты қарым-қатынастың типін ажырата білуге байланысты болып келеді. Осы жүйені дұрыс аңғармаған адам кейде сәлемдесуде ағаттық жіберіп алады.

Жол болсын! – жолға шығып, алыс сапарға аттанып бара жатқан жолаушыға немесе жол үстінде кездесіп қалғанда айтылады.

Әлей болсын! – деп жауап береді. Жалпы, көне қазақ сөйлеу этикетінде ешқашан "Қайда барасың?" деп сұрамаған, "Жол болсын" деген.

"Жол болсын!" сәлемдесу сөзіне әдетте қошеметтеу, көтермелеу мәнді есім қаратпалар қосыла айтылады. Олар, негізінен алғанда, сабазым, батырым, даңғылым, күнім, шырағым тәрізді сөздер. Мысалы:

Жоғарыда берілген сәлемдесудің түрлерін өзіміз де, ата-анамыз да күнделікті қолдансақ, тіліміз жаттығып, құлағымыз үйреніп алар еді. Сондықтан үштік одақ арасында ұстаз, ата-ана, оқушы арасында дұрыс сәлемдессек, ұлттық рухымызды көтеріп, тіл байлығымыз артып, сөйлеу мәдениетіміз қалыптасады.

Ата-аналар балаларына көмек ретінде төмендегі сөз қолданыстарын күнделікті пайдаланса, біздің оқушыларға сөздерді меңгеру жеңіл болады.

• 
  Жаным, есен жеттің бе?
  
• 
  Сәулем, ұзағынан сүйіндірсін!?
  
• 
  Көп сағындырдың ғой, қуанышым!
  
• 
  Айналайын, күнім!
  
• 
  Ата-анаңды ұзағынан сүйіндірсін!
  
• 
  Сапарың құтты болсын, шырағым!
  

Қорыта айтқанда, сөз қадірін түсініп, сөйлеу мәдениетін сақтай білсек, біздің қазақ тілі өте бай, сөздері өте сұлу, мейірім, имандылыққа толы ғой. Ал қазақ халқының тіл келешегі мектеп оқушыларында, яғни бізге байланысты. Ана тілінің қадір-қасиетін жастайымыздан түсінсек, жақсылыққа жанымыз құмар, таза, пәк, инабатты, биязы, сыпайы болып өсеміз. Ана тілінде таза, жатық, анық сөйлеу – біздің азаматтық борышымыз.

1. Әр сыныпта сынып «тіл сақшылары» жұмыс жүргізіп, дұрыс, таза сөйлесуді қадағаласа;

2. Үш тілде таза сөйлесек;

3. «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте» деген қағиданы берік ұстансақ!

1. 
   Балақаев М., Серғалиев М. Қазақ тілінің тіл мәдениеті. – Алматы: Зият- пресс, 2004. -140 б
   
2. 
   Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. – Алматы, 1984.