Сынып: 8 «А» Сынып бөлмесі: №12
жүктеу/скачать 1,92 Mb.
|
| Cабақ жоспары:
Тақырыбы: Мұқағали Мақатаев «Аққулар ұйықтағанда» Сынып: 8 «А» Сынып бөлмесі: №12 Күні: 06.03.2013 Уақыты:10.00-10.45 Қолданылған модуль: «Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету», «Білім беру мен алудағы жаңа тәсілдер», «Білім бері үшін бағалау және оқуды бағалау» Оқытудың әдіс-тәсілдері: «Ой қозғау», «Топтастыру», «Диалог құру»
Солтүстік Қазақстан облысы 
Уәлиханов ауданы Чернигов орта мектебі 2014-2015 оқу жылы 8-сынып Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі: Садыкова А.Ж. Тақырыбы: М.Мақатаев «Аққулар ұйықтағанда» поэмасы Міндеті: Мазмұнға байланысты - ақын шығармасын оқи отырып, композициялық құрылысымен танысу, шығарманы оқи отырып, ой тереңдігін, тіл шеберлігін сипаттау; СТО - ға байланысты - тақырыпты меңгерту барысында СТО әдістері білімдерін ортаға салып, өз ой - пікірлерін қорытындылау; топтық жұмысқа байланысты – топтағы жұмысты ұйымдастыру, жұмыс нәтижелерін көрсету. Көрнекілігі: интерактивті тақта, кітаптар, суреттер. Түрі: Білім - біліктілікті қалыптастыру. Әдісі: ББҮ кестесі, талдау, пікір сайыс, сұрақ - жауап. Пәнаралық байланыс: қазақ тілі, тарих, биология. Сабақтың барысы: Ұйымдастыру. Сыныпты екі топқа бөліп, сабақ барысымен таныстыру. («Ана», «Аққу») 
Үй тапсырмасын сұрау. - Ақынның өмірбаянымен, шығармашылығымен танысып келеге берілген болатын. ІІ. Топтастыру стратегиясы. Мұқағали кім?→ Ақын, данышпан 
Бәйге! Бәйге! Бәйге! Бұл тапсырмада оқушылар Мұқағали туралы мәліметтерден берілген сұрақтарға 1 минут ішінде жауап беру керек. 1 «Ана» тобына: 1. Мұқағалидың азан шақырып қойған аты кім? - Мұқаметқали 2. Мұқағалидың әкесінің аты? - Сүлеймен 3. Ақынның қай жылы дүниеге келді?- 1931ж. 9 ақпан 4. Ақынның туған жері?– Алматы облысы, Нарынқол ауданы, Қарасаз ауылы 5. Ақынның әжесінің аты? - Тиын 6. Ақынның атасының аты? Мақатай 7. Мұқағалидың «Фариза қыз» өлеңі кімге арналған? 8. «Аққулар ұйықтағанда» поэмасындағы көлдің аты? 9. Ақын өзінің өмірбаянын қай өлеңінде жазды?- Менің анкетам. 10. Ақынның жарының аты - Лашын 2. «Аққу» тобына: 1. Мұқағалидың ұлдарының аты кім? – Айбар, Жұлдыз 2. Қарасазда Мұқағали мұражайы қашан ашылды? - 5 шілде 1991 жыл 3. Мұқағалидың прозалық шығармасы – «Қош, махаббат» 4. «Өмірде ақындардың бәрі жалғыз» сөзі қай өлеңінде айтылған? Фәриза қыз 5. Ақынның алғашқы өлеңдері - «Қырман басында», «Қойшы бала - Әкітай» 6. Мұқағалидың қандай әндерін білесіңдер? – «Саржайлау», «Үш бақытым», «Сәби болғым келеді», «Тоқта,балам, әкең келеді артыңда».. 7. Мұқағалиға алтын қаламын сыйға тартқан кім? – Ғ. Мүсірепов 8. Ақынның үш бақытын ата. «Халық, Тіл, Отан» 9. Жалынды ақын неше жасында өмірден өтті? 45жасында 10.Ғасырлар тоғысында Мұқағали Мақатаевқа қандай атақ берілді? Ғасыр адамы Жаңа сабақ Слайд. М.Мақатаев Мұғалім: Біздің бүгінгі сабаққа ақынның жары Лашын апай келіп отыр. Лашын апайға сұрақтарыңыз болса қоюға болады? Оқушы: -Лашын апай, сіздер қалай таныстыңыздар? Лашын апай: Мұқағали біздің ауылдық кеңеске хатшы болып келген 1948 жыл еді. Екеуіміз бір мерекелік кеште таныстық. Мұқағали ұзын бойлы, маңдайы кері қарыс, әдемі жігіт болды ғой. Бірден көз тартатын. Екеуіміз сол кеште қосылып ән шырқадық. Кейін өзі ғашықтығын білдіріп хат жазды. Әке-шешем оның өткір, биязы, иманды екенін білетін, қарсылық білдірген жоқ. Ақыры той жасалды. Үйленгеннен кейін екі жылдан соң Қарасазға көшіп келдік. Мұқағали орыс тілінен сабақ берді. Аудандық газет оны ұнатып жұмысқа алды. Радиода диктор болып жұмыс істеді. Ол өлеңге берілген, талантты өте мықты болатын. Мұқағалидың тағы бір қасиеті қонақжай болатын. Үйге кісі ертіп келуді жақсы көретін. Зыр жүгіріп, кейде тамақ та пісіретін. Мұқағали әулие адам болды ғой. Ол өлетінін білді. «Сен балаларды сақта, жылай берме, өзің кеткенше менің тапқандарым жетеді, балаларыма жететін қазынам бар» дейтін. Оқушы: - Сізге арнаған қанша өлеңі бар? Лашын апай: Санаған жоқпын. Бірақ көп. Әрқайсысының өзінің тарихы бар? 1974 жылы Мұқағали қатты сырқаттанып ауруханаға жатып қалды. Ауруханаға барған сайын Мұқағалидың жүдегенін, күндегісінен төмен екенін байқадым. Нардай, сүйікті жігіттің көз алдымда шөгіп бара жатқаны жаныма батты. Мұқағали бір жалт қарағанда, мен шыдай алмай күрсініп жібердім. Іштей «Япыр-ай, не деген сұмдық, жоқ қой ол бізде» дедім. Мұқағали сезіп қалды. Дереу сөзге айналдырғым келді. Ертесі кешкілік тағы барғанымда дәптері ашық жатыр екен. «Күрсінбеші» деген тақырыбын көзім шалып қалды. 
Мұғалім: -Ақын күнделігінен... «Менің қымбатты достарым! Егер сіздер шынымнен менің өмірбаянымды, шығармаларымды зерттемек болсаңдар, онда мен не жазсам, соның бәрін түгел оқып шығуды ұмытпағайсыздар. Мені өз өлеңдерімнен бөліп қарамауларыңызды өтінем. Естеріңізде болсын, менің өлеңім жеке тұрғанда түк те емес. Біріктіріп қарағанда ол поэма іспетті. Басы және аяғы бар. Ол кейде күлімдеп, кейде түңілген жанымның құдды дауысындай...» (М. Мақатаев). -Ал, енді қазір М.Мақатаевтың өз дауысын естейік. Бейнеролик. «М.Мақатаевтың өз дауысы» 
ІІІ. Қызығушылықты ояту. Ақынның поэмасындағы негізгі арқау болған тақырып не? Тақырып ↓ Сұлулық Махаббат Зұлымдық «Ана» тобы. Композициялық құрылымына талдау. Оқиғаның басталуы: Жетімкөлдің тамаша сұлу табиғаты. Оқиғаның байланысуы: Жетімкөлге аққулардың келуі. Оқиғаның дамуы: ауру бала мен ананың шарасыздығы. Оқиғаның шиеленісуі: Сорлы ананың мылтығымен көлге келуі. Оқиғаның шарықтау шегі: Ананың аққуды атуы. Оқиғаның шешімі: Баланың өлуі. Жетімкөлге аққулардың қайта айналып келмеуі. «Аққу» тобы. Поэмадағы табиғат әсемдігін, көл сұлулығын, құс төресі аққудың сұлулығын суреттейтін үзінділерді тауып, көркемдегіш құралдырға талдау:
Сахналық көрініс. (Ролдік ойын) Оқушылар көлде жүзіп жүрген және жаралы аққудың ролін сомдайды. Аққуды атқан ана, одан кейінгі ананың зарын сомдайды. Автор: Бала жатыр төсекте, албыраған, Әке жатыр еденде, қалжыраған. Түн күзетіп ана отыр, қос жанары Шарасыздан шаршаған, жаудыраған. Түні мынау-тамыздың маужыраған, Тауың анау-шымылдық салбыраған. Биік барып, жаралған жер бетінен, Сол баяғы «Жетім көл» келбетімен. Айдынында аққулар ұйықтап жатыр, Сайдан соққан самалмен тербетілген. Жер бетінде тыныштық, көл бетінде, Қауышыпты қара орман, көл де, түн де. Баласының ана отыр күйін бағып. Қайдағы бір қатыгез, сұрқай ойлар, Миын қарып барады, миын қарып. Сарқытындай өлімнің қалған қарға, Екеу болса, дүние-ай, арман бар ма!... Аракідік назарын аударады, Төрт бүктеліп еленде қалған жарға. Қауіптеніп түндерге, таңдарға да, Үн шығармай іш құса, зарлауда ана.  
Тәуіп шал: -Аққуменен баланы аластаңдар Автор: деді даға жөнімен жөнеп кетті
-Мана, күндіз, тәуіп шал не деп кетті?! -Тұрсаңшы, таяу қалды таң атуға, Неткен жансың санасыз жаратылған?! Манағы тәуіп шалдың айтқан сөзі, Ұмытылып кетті ме санатыңнан? Қайтеміз, ол да адамға бола туған. «Жетім көлге» барып қайт таң жамылып, Таң атқанша қалай да тауға ілік. Біреулердің көзіне түсіп қалып, Дүрліктірме жұртыңды, салма бүлік! Кім білсін, мүмкін, бәрі жалған үміт... Әкесі: -Апыр-ай, қалай барам, қалай барам?! Атармын аққу құсты қалай ғана?! Айдынның аққулары ұйықтағанда, Өрген мал, өскен шырша абайлаған, Барлығы қасиетке қарайлаған Оқ атам қасиетке қалай ғана?... Бармаймын, бара алмаймын, қалай барам?! Автор: - Адуынды жан екен алған жары Ана: -Жалғыз ұлдан артық па, жалған бәрі! Балам өлсе, бақыттың керегі не! Топан су басып кетсін қалғандарын. Перзент сұрап несіне армандадың?! Құрысын онсыз сенің жанған бағың! Мылтықты әкел! Атты ертте! Жалған бәрі!
Қасқа таң. Бұлбұл үні Көл бетінде, Аққулар ұйықтап жатыр тербетіле. Бас бағып жағада отыр жалғыз ана, Таңданып тәкаппар құс келбетіне. Тығып ап тұмсықтарын мамығына, Айдын-төсек, аспанды жамылуда. Арша, шырша, жартастар жағадағы, Сұғынып,бәрі көлге табынуда. Аласұрып, қан ойнап тамырында, Ана-жүрек тыпыршып, қабынуда, Не қыларын біле алмай, жабығуда. Ал, аққулар, Аққулар тарануда, Сусып түсіп, су моншақ арқасынан. Қарайды ана шыршаның қалқасынан. Ана: Сірә, сорлы жоқ шығар менен өткен, Құлынымның қасынан неге кеткем?! Ошақ қасы, от басы, көрмеппін ғой, Дүние-ау, сен осындай керемет пе ең?!
Қамалауда, әлдекім табалауда. Аққулар ақ айдынды қалдырды да, Тартты кеп, ана отырған жағалауға 
«Аққу» әніне екі қыз би билейді. Ана мылтық атты.Жаралы аққу ұшпақ болып күш қылады, ұша алмайды. Қарт жылқышы: -Апыр-ай, бұл кім болды, таңсәріде, Көргенсіз, көл басында мылтық атқан?! Құстардың зәре-құтын шырқыратқан, Неғылған қаныпезер құлқы қатқан?! Мылтықты атарлықтай көлге келіп, Апыр-ай, жоқ еді ғой елде желік...» «Бұл маңның адамы емес, сірә-дағы, Білейін, табайын да бір амалын. Қаруы бар кәззапқа құрықпенен Ұмтылса, қалай қайрат қыла аламын?! Жөн болар алыс тұрып сұрағаным...» «Берекесін бұл жердің кім қашырған?...» 
Автор: Өңім бе, түсім бе деп таңданады, Көз алмай орамалды ұрғашыдан, Көз алмай сүле-сопа тұлғысынан Жылқышы: Ей!
Кімсің? Тірісің бе? Жаның бар ма? Аққуды неге атасың арың бар ма?! Тастағын қаруыңды, келгін бері, Келгін бері, кеудеңде жаның барда! Автор: -Байғұс әйел үн-түнсіз жылап тұрды, Қарттың үні мең-зең ,қып құлаққа ұрды. Қолыңдағы мылтығын құлаштап кеп, Бөгелмей, «Жетім көлге» лақтырды. Қартқа қарай ақырын аяңдады, Қарусызға қарт келді, аянбады. ...Көзінен жас, көңілінен зар төгіліп, Болған жәйтті келіні баяндады.
-Әй, балам!.. Болмады ғой, болмады ғой... Қасиет кетті көлден, сорлады ғой. Тәуіптің айтқанының бәрі өтірік, Атқа мін, ауылға қайт, олжаны қой!... Мін атқа. Қайт ауылға тағат қыл да, ...Білмеймін, сор аттың ба, бақ аттың ба?! Аққуға кезенерде, ырым жасап, Тым құрса саусағыңды қанаттың ба? Ана: -Әлек боп, арпалысып сор-қайғымен, Жоқ ата, жасамадым ондайды мен... Жасымнан естігенім бар-тын еді, Әйтеуір аққу атқан оңбайды деп...
Мына жатқан «Жетім көл», мыны аққуды, Өз қолыммен өлтірдім, аттым жаңа, Жоқ!
Мен емес... Мен атпадым... Кеше гөр, кешіре гөр, жаратқаным?! (Бірде ана көкке жайып алақанын) Қазір, ботам... Мінеки, таң атады... Қазір, ботам, аққумен ұшықтаймын... Жазыласың құлыным .... балапаным! Қасиет!.. О, қасиет! Осындай ма ең?! Сорымның қалындығы шашамдай ма ең!.. Қасиет!.. Қасиеттер ұшып кетті, Қасірет!.. Қасымдағы досымдай ма ең!.. Қасиет... Қасірет ... Қасірет ... қасиет ... Әңгіме-дебат. Ананың аққуды атқанына қалай қарайсыңдар? Осы іс-әрекетті дұрыс деп ойлайсың ба?
«Қытай десерті» әдісі. Екі топқа «Аққу мәтіні беріледі. Әр топ берілген мәтінге қатысты. Сұрақтар дайындап, келесі топқа береді. Келесі топ өл сұрақтарға жауап береді.  
Аққу 1-топ. Аққулар (лат.Cygnus) — қаз тәрізділер отряды, үйрек тұқымдасының жеке туысына жататын өте сымбатты құстар. Қазақстанда аққудың (Cugnus) үш түрі: сұңқылдақ аққу, сыбырлақ аққу, кіші аққу кездеседі. Мойны мен денесінің ұзындығы тең әрі иіліп келген. Денесі созылыңқы, басы онша үлкен емес, тұмсығы тік әрі жалпақтау келеді. Қысқа сирағы денесінің арт жағында орналасқан. Қауырсыны тығыз әрі үлпілдек мамықты шымқай ақ түсті (тек Австралия мен Тасманияда кездесетін бір түрі ғана шымқай қара). Салмағы 5 – 10 кг, ең ірісі 13 кг-ға жетеді. Қанатының ұзындығы 150 – 180 см. Тіршілігінің көп уақытын суда өткізеді, жақсы жүзеді, бірақ сүңги алмайды, құрлыққа сирек шығады. Аққу – жұп құрып тіршілік етеді. Олардың мойындары 20—25 омыртқадан тұрады. Аққулар адамдар бара алмайтын, су жағалауларының түкпірін көбірек мекендейді. Олар қосарланып жүреді. Әрбір ұрғашысы жылына 3—5 жұмыртқа салады. Жұмыртқаларын 30—40 күн басады, оларға жұптасып қамқорлық жасайды. Жылына бір рет түлейді. Ересектері су өсімдіктерімен, кейде судағы омыртқасыз жәндіктермен, ал балапандары су жәндіктерімен қоректенеді. Аққулар судың тайыз жерлерден қоректерін аулайды. Олар су өсімдіктерінің тамырын және жұмсақ түйіндерімен қоректенеді. Түлеу кезінде бірнешеуі бір жерге жиналады. Ол кезде олар ұша алмайды. Аққу – жыл құсы. Қыс жылы кезде аққудың біраз тобы Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауында – Ақтау қаласының маңында қыстап шығады. 2-топ. Аққуды қазақ халқы ежелден қастерлеп, бақыттың бастамасы, жақсылықтың жаршысы, пәктіктің, сұлулықтың белгісі деп есептейді әрі киелі құс төресі санап, оған еш уақытта оқ атпайды. Аққудың аталығын «сапар», балапанын «көгілдір», мойнын «сұңғақ» деп дәріптейді. Сәкен Сейфуллиннің «Аққудың айырылысуы», Мұқағали Мақатаевтың «Аққулар ұйықтағанда», Қорқыт бабаның, Қожеке Назарұлының, Тоқа Шоңмаңұлының, Ықылас Дүкенұлының, Нұрғиса Тілендиевтің «Аққу» күйлері, Болат Аюхановтың «Аққу биі» халқымыздың аққуға деген сүйіспеншілігінің белгісі болып есептелінеді. Аспан әлеміндегі шоқжұлдыздың бірі «Аққу жұлдызы» деп аталады. Халқымыздың ауыз әдебиетінде аққуға байланысты даналық ұғымдар, аңыз-әңгімелер, мақал-мәтелдер, теңеулер жиі кездеседі: «Аққу – құстың төресі, жалғыз жатып оттамас», «Сүйріктей аққу мойын», «Аққудай ару», т.б. Аққудың қауырсыны әсемдік үшін пайдаланылады. Аққудың алты-жеті түрі бар, оның бесеуі Солтүстік жартышарды мекендесе, біреуі экватордың оңтүстік бетін қоныс етеді. Қазақстанды мекендейтін екеуі – сыбырлақ және сұңқылдақ аққулар. Кіші аққу тундрадан қыстайтын жерлеріне ұшқан кезде Қазақстанда кездеседі. Қазақтар аққуды киелі құс деген: • Аққу құсы әдемі құс болғандықтан, жалпы ақ түсті болып келеді – сұлулыққа теңеген. Қазақтың әдемі қыздарын аққуға теңеген. • Құстардың ішінен жұптасып өмір сүретін бірден-бір құс. • Егер Жұбынан айырылып қалса, не біреуі қаза болса, екіншісі адамша қайғырып,ауырып өлуге барған. Осы жағдайдан кейін екінші аққуға қосылмайтын болған. Осыдан қазақ халқы "Аққуды атуға болмайды", "Махаббаттарың айдында жүзген қос аққудай болсын" -деген дана сөздер қалдырған. Аққу үш-төрт жасқа дейін аққа емес, сұр қу (егер осылай айту мүмкін болса) боп өседі. Түсі көктен, көгілдірден гөрі күлге не шаңға аунатып алғандай сұрғылттанып тұрады. “Бесік баласы бес түлейді” деген мақалға сай ол да үш-төрт түлеп барып, шын аққуға айналады. Еркін жазу стратегиясы, 5 жолды өлең әдісі бойынша орындалады. 1-топ. Анаға 2-топ. Аққуға бес жол өлең құрастырады Мысалы: Ана Мейірімді, қайырымды Мұңаяды, жабығады, барады. Ана- мейірімді, асыл жан. Әйел
Т.Молдағалиев: «Мұқағали поэмаларының ең асылы,ең биігі деп мен «Моцарт», «Жан азасы», мен «Аққулар ұйықтағанда» деген дүниесін айтамын. Бұлар-алтын ішіндегі меруерттей сәуле шашатын ұлы дүниелер. «Аққулар ұйықтағанда «поэмасы 1973жылы «Жалын» альманағында жарияланды. Мұқағалимен кездескенде поэмасын көп мақтадым.» Тұмаш осы поэманы Ғабит ағаға апарып оқыдым. Разы болып, мына алтын қаламды сыйлады» - деді Мұқағали. Мен: «Өте дұрыс еткен екенсің, Мұқа» Ғабен ұнатса бүкіл халық ұнатады деген сөз» - дедім тебіреніп. Мұқағали бір ойға шомып үнсіз қалды. Бұл-Мұқағалидің өзінің аққу әні еді. - Мұқағали –жыр жазудың шебері. Осы поэмада басы артық дүние жоқ.Абай айтқандай, «теп-тегіс,жұмыр келсін айналасы» деген өлшемге компазициясы да сыйып тұрған поэма. Құрметті оқушылар, ақын Ф.Оңғарсынова “Мұқағалидай ақыны бар халық— - бақытты халық” деген екен. Олай болса, сыршыл ақынның өміршең шығармасымен танысқан сендер сол бақытты халықтың бақытты ұрпағысыңдар!
а) Сабақ барысындағы еңбегіне қатысын бағалады. Қателесіп, не болмаса тапсырмаларды орындауда қиналған оқушыларды да ынталандыру. ә) үй тапсырмасы: 1.«Жетім көл аққулары»- эссе жазу. 2. «Аққуға атылған оқ» әңгіме диалог құру
Мұғалім стикерлер таратады Не ұнады? Ұсыныс Оқушылар сабақ барысында не ұнады, ұсыныстарын, пікірлерін жазады. 2. Мағынаны тану сатысы. Оқушылар, «Аққулар ұйықтағанда» поэмасы туралы не білеміз?
Білемін
Оқушылар поэма туралы не білетіндіктерін жазады.Жоспар түрінде көрсетуге болады. Поэма мазмұнынан басқа не білгің келеді? (оқушылар сұрақтар жазады) Сабақтан қандай жаңа ақпараттар алдың? (оқушылар мәтінен алған жауаптарын толықтырады) Еске түсіріп жіберу.Поэма қалай басталып еді? Поэма қалай аяқталды? «Аққу»мәтінін беру.Оқушылар мәтінмен танысып, өздері білмейтін жаңа мәліметтерді, жаңа ақпараттарды дәптерлерінің «Үйрендім» бөліміне толтырады. Аққу Аққулар (лат.Cygnus) — қаз тәрізділер отряды, үйрек тұқымдасының жеке туысына жататын өте сымбатты құстар. Қазақстанда аққудың (Cugnus) үш түрі: сұңқылдақ аққу, сыбырлақ аққу, кіші аққу кездеседі. Мойны мен денесінің ұзындығы тең әрі иіліп келген. Денесі созылыңқы, басы онша үлкен емес, тұмсығы тік әрі жалпақтау келеді. Қысқа сирағы денесінің арт жағында орналасқан. Қауырсыны тығыз әрі үлпілдек мамықты шымқай ақ түсті (тек Австралия мен Тасманияда кездесетін бір түрі ғана шымқай қара). Салмағы 5 – 10 кг, ең ірісі 13 кг-ға жетеді. Қанатының ұзындығы 150 – 180 см. Тіршілігінің көп уақытын суда өткізеді, жақсы жүзеді, бірақ сүңги алмайды, құрлыққа сирек шығады. Аққу – жұп құрып тіршілік етеді. Олардың мойындары 20—25 омыртқадан тұрады. Аққулар адамдар бара алмайтын, су жағалауларының түкпірін көбірек мекендейді. Олар қосарланып жүреді. Әрбір ұрғашысы жылына 3—5 жұмыртқа салады. Жұмыртқаларын 30—40 күн басады, оларға жұптасып қамқорлық жасайды. Жылына бір рет түлейді. Ересектері су өсімдіктерімен, кейде судағы омыртқасыз жәндіктермен, ал балапандары су жәндіктерімен қоректенеді. Аққулар судың тайыз жерлерден қоректерін аулайды. Олар су өсімдіктерінің тамырын және жұмсақ түйіндерімен қоректенеді. Түлеу кезінде бірнешеуі бір жерге жиналады. Ол кезде олар ұша алмайды. Аққу – жыл құсы. Қыс жылы кезде аққудың біраз тобы Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауында – Ақтау қаласының маңында қыстап шығады. Аққуды қазақ халқы ежелден қастерлеп, бақыттың бастамасы, жақсылықтың жаршысы, пәктіктің, сұлулықтың белгісі деп есептейді әрі киелі құс төресі санап, оған еш уақытта оқ атпайды. Аққудың аталығын «сапар», балапанын «көгілдір», мойнын «сұңғақ» деп дәріптейді. Сәкен Сейфуллиннің «Аққудың айырылысуы», Мұқағали Мақатаевтың «Аққулар ұйықтағанда», Қорқыт бабаның, Қожеке Назарұлының, Тоқа Шоңмаңұлының, Ықылас Дүкенұлының, Нұрғиса Тілендиевтің «Аққу» күйлері, Болат Аюхановтың «Аққу биі» халқымыздың аққуға деген сүйіспеншілігінің белгісі болып есептелінеді. Аспан әлеміндегі шоқжұлдыздың бірі «Аққу жұлдызы» деп аталады. Халқымыздың ауыз әдебиетінде аққуға байланысты даналық ұғымдар, аңыз-әңгімелер, мақал-мәтелдер, теңеулер жиі кездеседі: «Аққу – құстың төресі, жалғыз жатып оттамас», «Сүйріктей аққу мойын», «Аққудай ару», т.б. Аққудың қауырсыны әсемдік үшін пайдаланылады. Аққудың алты-жеті түрі бар, оның бесеуі Солтүстік жартышарды мекендесе, біреуі экватордың оңтүстік бетін қоныс етеді. Қазақстанды мекендейтін екеуі – сыбырлақ және сұңқылдақ аққулар. Кіші аққу тундрадан қыстайтын жерлеріне ұшқан кезде Қазақстанда кездеседі. Қазақтар аққуды киелі құс деген: • Аққу құсы әдемі құс болғандықтан, жалпы ақ түсті болып келеді – сұлулыққа теңеген. Қазақтың әдемі қыздарын аққуға теңеген. • Құстардың ішінен жұптасып өмір сүретін бірден-бір құс. • Егер Жұбынан айырылып қалса, не біреуі қаза болса, екіншісі адамша қайғырып,ауырып өлуге барған. Осы жағдайдан кейін екінші аққуға қосылмайтын болған. Осыдан қазақ халқы "Аққуды атуға болмайды", "Махаббаттарың айдында жүзген қос аққудай болсын" -деген дана сөздер қалдырған. Аққу үш-төрт жасқа дейін аққа емес, сұр қу (егер осылай айту мүмкін болса) боп өседі. Түсі көктен, көгілдірден гөрі күлге не шаңға аунатып алғандай сұрғылттанып тұрады. “Бесік баласы бес түлейді” деген мақалға сай ол да үш-төрт түлеп барып, шын аққуға айналады. • Шығармашылық тапсырмалар: 1.«Аққу» тобына: 1. Аққудың әсемдігін білдіретін сөз жазыңдар. 7. Шығармадан оқ тиген аққудың мүшкіл халін суреттейтін деталдарды табыңдар. 8. «Табиғат» тобына: 1. Поэмада Жетімкөлдің сұлулығы қалай суреттелген? * Ойланайық! Аққуды атуға бола ма? 2 топ дайындалғанша «Табиғат» тобы мәтіннен өздеріңе ұнайтын үзіндіні дәптерлеріңе жазып алып, оны не үшін таңдағандарың туралы әңгімелейсіңдер. «Табиғат» тобына өзіндік жұмыс беріледі. Мәтіннен үзінді Не себепті таңдадыңыз? «Сірә, сорлы жоқ шығар менен өткен, Құлынымның қасынан неге кеткем? Ошақ қасы, от басы, көрмеппін ғой, Дүние - ау, сен осындай керемет пе ең? Ана отыр, озбыр ойлар қамалауда, Қамалауда, әлдекім табалауда.» Осы үзінді өзіме қатты ұнады, өйткені шарасыз ананың жай - күйі жаныма қатты батты. Баласы үшін бар құрбандыққа баратын ананың жанкешті бейнесі. Сорлы анаға жаным ашиды. «Автор орындығы». Егер мен автор болсам... Поэманы өз ойыңмен аяқтап көр. Үйге тапсырма: «Аққу – көлдің еркесі» шағын эссе жазу. ІІ Әйел бейнесіне талдау: Әйелдің жалғыз ұлы ауырып төсекте хал үстінде жатыр. Тәуіп шал: «Баланы аққудың қанатымен аластау керек», - емін айтты. Ана байғұстың әбден есі шықты, не істерін білмеді. Ұлынан айырылып қаламын ба деген үрей оны Жетімкөлдегі аққуды атуға итермеледі. Аһ ұрған әйел көл басына келіп, енді ғана ұйқыларынан оянып, таран бастаған аққуларды көріп, олардың сұлулықтарына сұқтанып, атуға қимады. Бірақ ауру ұлы есіне түскен әйел мылтықтың шүріппесіе қалай басып жібергенін байқамай қалды. Ана бұл Жетімкөлдің бұрыннан бері келе жатқан дәстүрін де жақсы білетін. Аққудың киелі құс екенін де естен шығарған емес. Бірақ ана көңілі балада тұрғандықтан, сол мезетте бәрін бір сәтке ұмытты. Шалдың сұрағына жауап бере алмаған әйел үн-иүнсіз жылай берді. Көл үстінде жайраған бірі – жаралы аққу, бірі - өлі аққу әйелді есінен адастырып жіберді. Ұлының өлігінің үстінен түскен әйел жынданып, есалаң күй кешті. Ақыры ана жынданып кетеді. Оны аққудың киесі ұрды. Мұндай күйге, әрине, ұлы үшін түсті. Әйелдің ішкі жан қиналысын суреттеген жерлерін кітаптан тез тауып оқиық. Ананың балаға деген махаббатының шексіз екенін бар адамзат мойындайды. Оған бір мысал Ғ Мүсіреповтың «Ананың анасы» әңгімесі.  
Қабыршақ қанаттылар, көбелектер (гр. Lepidóptera, көне грекше: λεπίς, көне грекше: λεπίδος — қабыршақ және көне грекше:πτερόν — қанат) – жәндіктер класының бір отряды. Эволюция
Бұлардың қазба қалдықтары бор кезеңінен белгілі. Таралуы
Жер шарында кең тараған. Қабыршақ қанаттылырдың 200-ге жуық тұқымдасқа бірігетін 140 мыңдай түрі белгілі. Қазақстанда 3 мыңнан астам түрі кездеседі. Сипаттама Екі жұп қанаттары болады, олардың беттерін ұлпа қабыршақ басып жатады (отрядтың аты осыған байланысты қойылған). Бұл қабыршақтар көбелектің қанаттарын алуан түске құбылтып тұрады. Қабыршақтарының құрылысы, ондағы пигмент түсі әрбір түр, жүйеленімдік топта әр түрлі болады. Қанаттары бір-бірімен ілмек арқылы жалғасады. Қанатының түсі арқылы күндіз ұшатын көбелектер өз түріне жататын көбелектерді ажыратады, сондай-ақ қанатының түсі мен оның бетіндегі өрнегінің қорғаныштық та маңызы бар. Қабыршақ қанаттылырдың денесінің ұзындығы 3 – 8 мм-ден 200 – 300 мм-ге дейін ең ірісі – Оң түстік Америкалық қоңыр көбелек (жайған қанатының ұзындығы 30 см-дей), Еуропа көбелектерінен – емен көбелегінің қанаты 12 – 15 см. Аузы гүлдің шырынын соруға бейімделген, ұзын тұмсыққа айналған. Тыныштық күйде ол шиыршықталып оралып жатады. Кейбір түрлерінде мұндай тұмсық жетілмеген. Денесі бас, кеуде және құрсақ бөлімдерінен тұрады. Басында бір жұп фасетті көздері, көзшелері және иіс, дәм сезу қызметін атқаратын мұртшалары орналасқан. Бұлардың көру органы жақсы жетілген. Дәм сезу органдары тек аузында емес, кейде аяғында да болады. Кеудесінде үш жұп аяқтары және екі жұп қанаттары бар. Құрсағында 2 – 5 қос «жалған»аяқтары болады. Көбеюі
Қабыршақ қанаттылыр түрленіп дамиды, яғни жұмыртқадан дернәсіл сатысына өтіп, одан қуыршаққа, қуыршақтан ересек түрге айналады. Қабыршақ қанаттылырдың дернәсілі – жұлдызқұрт. Қабыршақ қанаттылырға ғана тән ерекшелік – жұмыртқасының әр түрлі пішінді болуы. Қоректенуі Қабыршақ қанаттылыр өсімдіктің гүл шырынымен, жемістердің тәтті нәрімен, т.б. қоректенеді. Жыртқыш аңдардан қорғау Көптеген түрі кеште, түнде ұшады. Түнде ұшатын жоғары сатыдағы Қабыршаққанаттылырда есіту органы болатыны анықталған. Қабыршақ қанаттылырды 3 отряд тармағына бөледі: жақты көбелектер (Lacіnіata); тең қанаттылар (Iugata) және әр түрлі қанаттылар (Frenata). Қазақстанда кездесетін негізгі тұқымдастары: ақ көбелек, көгілдір көбелек, емен көбелегі, барқыт көбелек, бұйра көбелек, мүр көбелек, қан көбелек, түн көбелектері, нимфалидалар, т.б. Қабыршақ қанаттылырдың өте сирек кездесетін кейбір түрлері қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. Мыс., Тянь-Шань аполлоны, өкшелі сұр көбелек, жолақты тораңғы көбелегі, махаон көбелегі, т.б. Қабыршақ қанаттылырдың 1 мыңнан астам түрлері – екпе өсімдіктердің зиянкестері. Олардың жұлдызқұрттары өсімдіктерді жейді. Әсіресе күздік дақылдар және бидай қоңыр көбелектері, дән қоңыр көбелегі, беде, жоңышқа, капуста, күнбағыс қоңыр көбелектерін атауға болады. Қабыршақ қанаттылырдың орман ш-на зиян келтіретін түрлері де көп (қарағай көбелегі, сақина көбелегі, т.б.). Ал кәдімгі күйе көбелектері үйде, қоймада тіршілік ететіндіктен түрлі тағамдар мен теріден тігілген және жүннен тоқылған киімдерді, жиһаз көбелегі ағаштан жасалған жиһаздарды бүлдіреді. Қабыршақ қанаттылырдың табиғатта пайдасы да бар. Мыс., олар гүлді өсімдіктерді, әсіресе, гүлі түнде ашылатын өсімдіктерді тозаңдандырады. Қабыршақ қанаттылырдың кейбір түрінің жібек пілләсі пайдаланылады (тұт, емен, айлант жібек көбелектері) жүктеу/скачать 1,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|