Сөж тақырыбы: Жануарларда психика бар? Эссе жазу. Орындаған: Жил-Хайдарова. К тексерген: Адилова. Э. Т

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

Психология сияқты, зоопсихология да психологияны емес, психиканы зерттейді. Және бұл мұндай ғылымның болуы мүмкін емес екенін айтқан кезде көптеген адамдар жабысатын алғашқы сәт. Жануарлар мен адамдардың психикасының айырмашылығы неде? Егер біз осы жалпы сұраққа өте жалпы жауап берсек: жануар бейімделген, ол өмір сүретін және мүмкіндігінше жайлы сезінетін және дербес әрекет ете алатын жағдай. Жануарлар үшін бұл табиғи (табиғи) орта. Мысалы, ит пен мысықтың ауылда өмір сүруі әлдеқайда жеңіл. Қалада үй жануарлары адамның басшылығын қабылдауға мәжбүр, себебі ол оған тәуелді және өзі осы ортаға бейімделмеген. Ерекшелік - тірі қалуға қабілетті қаңғыбас иттер, бірақ олар өте шектеулі түрде, өйткені олар әлі де адамға тәуелді (кем дегенде оның тамақ қалдықтарына).

Зоопсихология - бұл жануарлар психикасы, психикалық рефлексияның осы деңгейдегі көріністері мен заңдылықтары туралы ғылым. Бұл анықтама жануарлар организмінде психиканың болуын білдіреді. Бірақ мұндай мәлімдемені шын мәнінде барлық зерттеушілер қабылдамайды, ол әлі де дәлелдеуді қажет етеді. Осы мәселені шеше отырып, зоопсихология курсын бастаған жөн. Ал бұл үшін алдымен психика ұғымына қандай мағына енгізілетінін анықтау қажет.

Кейбір зерттеушілер жануарларды психикаға «құқығынан» айырады, өйткені олар адамға ғана тән деп есептейді. Бұл көзқарас, өз кезегінде, әр түрлі негізделеді. Кейбіреулер адамның психикасы бар деп есептейді, оған оған жоғарыдан бірдеңе немесе біреу берген, мысалы, Құдай немесе Жоғары себеп. Жануарларға бұл қасиет Құдаймен немесе Жоғары ақылмен берілмеген. Бұл аксиома, оған дау айту қиын, өйткені алдымен Құдайдың не екенін және не үшін жасағанын түсіну керек. Бұл сенім мәселесі. Ғылыми дүниетанымның негізгі ағымында ойлап жүрген басқа зерттеушілер де жануарлардың психикасы жоқ деп айтады. Бірақ сонымен бірге олар сенушілерден айырмашылығы өз позициясын қорғау үшін ғылыми дәлелдер келтіреді. Олардың басты дәлелі адам әлеуметтік болмыс ретінде өзінің эволюциялық және мәдени дамуы барысында оны жануарлардан ерекшелейтін ерекше қасиеттерге ие болғандығына байланысты, олардың арасында психика да аталады. Мұндай көзқарас орын алады, өйткені адам мен жануардың бір -бірінен қандай да бір айырмашылығы бар екендігіне ешкім күмәнданбайды, тек кейбір сыртқы және ішкі белгілермен ғана емес, сонымен қатар қоршаған әлемдегі белсенділік сипатымен де. Мүмкін, мінез -құлықтағы бұл «нәрсе» психикалық компонент шығар?

Зерттеушілердің қарама -қарсы лагері үшін жануарлардың психикасы бар, ал эволюция процесінде ол дамыды, жетілдірілді және ақырында адамдарда жаңа, жетілдірілген формаларға ие болды деген болжамға жүгіну қисынды болып көрінеді. Жануарлар бізден психиканың жоқтығымен емес, ерекшеліктерімен ерекшеленеді. Бұл көзқарас талқыланып жатқан ұғымды кеңірек түсінуге негізделген. Бұл постулаттан психика - материяның әмбебап қасиеті ретінде рефлексия формаларының бірі, ал қарсыластар психиканы, әдетте, адам санасына тарылтады. Адам санасын психикалық рефлексия формаларының бірі ретінде қарастыру қисынды. Сонымен қатар, сана ұғымын анықтау да оңай емес. Белгілі бір интерпретациямен, шын мәнінде, жануарлар мен адамның санасы туралы айтуға болады. Осылайша, кейбір зерттеулер приматтарда, ең болмағанда, сананың компоненттерінің бірі - өзін -өзі тану бар екенін көрсетеді, бұл индивидтің өзін қоршаған ортадан ажырата алу қабілеті деп түсініледі. Басқаша айтқанда, өзін-өзі тану мен сана ұғымдары жануарлардың мінез-құлқын түсіндіруде қолданылуы үшін де нақтырақ анықтаманы қажет етеді. Сайып келгенде, бәрі белгілі бір білім жүйесін құру үшін одан бас тарту керек бастапқы постулатқа сүйенеді. Евклид бірнеше постулаттар енгізіп, евклид геометриясын құрды, екіншісі бұл постулаттарды өзгертіп, евклидтік емес геометрия құрды. Орыс психологиясының дәстүрлеріне сүйене отырып, психикаға қатысты біз келесі аксиомаға сүйенетін боламыз: психика объективті шындықты өз күйлері арқылы белсенді түрде көрсету үшін жоғары ұйымдасқан материяның қасиеті.

Бұл анықтамадағы кейбір жерлерге назар аударайық. Біріншіден, психика - материяның қасиеті, материяның өзі емес. Мұны ескеру маңызды, өйткені кейбір материалистер психика материяның белгілі бір түрі деп сенді және әлі де сенеді. Мысалы, «вульгарлық материализм» деп аталатын өкілдердің бірі К.Фогт ойдың бауырға өт сияқты миға да қатысы бар деп есептеді. Екіншіден, жоғары ұйымдасқан зат нені білдіреді? Мұндай материяны тірі зат деп түсінеді. Тірі материяның жоғары ұйымдасуы, атап айтқанда, оның өзін-өзі ұйымдастыру және өзін-өзі жаңғырту қабілеті сияқты керемет және ерекше қасиеттерге ие болуында. Тірі жүйе ондағы химиялық және физикалық процестер оның даму бағдарламасымен өлшенетін белгілі бір уақыт кезеңінде интегралды жүйе ретінде сақталуына алып келетін етіп реттелген. Сырттай бұл тірі организмнің тірі қалуға деген ұмтылысы ретінде қабылданады. Бұл тіршіліктің маңызды қасиеттерінің бірі, оны түсіну, кейінірек көретініміздей, психиканың пайда болу мәселесін, атап айтқанда оның субъективті компонентін шешу үшін өте маңызды. Заттың жоғары ұйымдастығы оның пассивті ғана емес, сонымен бірге қоршаған ортамен белсенді қарым -қатынаста болуында. Өзара әрекет ету идеясы психиканы түсіну үшін де өте маңызды, сондықтан ол тірі жүйелердегі психикалық рефлексияның пайда болу мәселесіне арналған дәрісте егжей -тегжейлі қарастырылатын болады. Үшіншіден, анықтамада психика - шағылысатын заттың қасиеті деп айтылады. Бұл жерде тірі ғана емес, жансыз жүйелердің де шағылысуға қабілетті екендігіне назар аударған жөн. Рефлексия, кең мағынада, сыртқы құбылыспен әрекеттесу кезінде рефлексиялық жүйенің күйінің өзгеруі деп түсініледі.