Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

194
мақалдар да осы пікірімізді онан 
сайын толықтыра түседі.
Мақал-мәтелдерде адам түйсіктері 
ақыл, ой, сезім процестерімен бай-
ланыста болса ғана өз мәніне ие бо-
латындығы, («Көңілдегі сырды көз 
біледі», «Көз көрмей, көңіл сенбес», 
«Жүректің сырын, көздің нұры паш 
етер»), сондай-ақ, адамның сезім мү-
шелерінің тану қабілетінің шегі жоқ 
екендігі жөнінде де тиісті мағлұмат-
тар берілген («Көз көруге тоймайды, 
құлақ естуге тоймайды»). Мақал-
мәтелдерден танымның сезімдік жә-
не ақыл-ой басқыштарының бір-бі-
рімен байланысы туралы айтылған 
қызықты жайттарды да көптеп кез-
дестіруге болады. Сыртқы дүниенің 
толып жатқан құбылыстарының бар-
лығын тікелей сезу қиын. Дүниеде 
біз тікелей біле алмайтын заттар мен 
құбылыстар да мол. Адам есітіп-
көргенін, сезіп-сипағанын ақылға са-
лып өңдеп, бір-бірімен салыстыра, 
талдай жинақтап, жалпылай алу қа-
білетіне ие болады.
Жанама, жалпылай, сатылап тану 
арқылы біз құбылыстардың ішкі мә-
ніне, олардың бірінің себеп, екіншісі-
нің салдары екендігіне, бірінің екін-
шісінен туып отыратындығына көзі-
міз жетеді. Мәселен, «Бой жетпеген 
жерге ой жетеді», «Көз көрмеген жер-
ге сөз жетеді», «Көз жеткізер, көз жет-
кізбегенді сөз жеткізер», деген ма-
қалдарда біз жоғарыда айтқан таным 
процесінің негізгі екі сатысының 
өзара байланысы мейлінше анық та,
айқын айтылған. Атап айтқанда, «Көз
жеткізер, көз жеткізбегенді сөз жет-
кізер» деген мақалдың мәні адамда 
болатын сигнал жүйелерінің болмы-
сын (адам миындағы бірінші, екін-
ші сигнал жүйелері Қ.Ж) және олар-
дың арасындағы байланысты жақсы 
аңғартады. Халық көру мен ой, сөз 
арқылы танып білудің арасында елеу-
лі айырмашылық бар екенін жақсы 
аңғара алған.
Бұл жерде «Көз жеткізер» деген сөз
тек көз туралы айтылып қоймай, жал-
пы мағынада, яғни сезім мүшелері 
арқылы танып білу жөнінде де айты-
лып отыр. Көз, қүлақ, тері т.б. сезім 
мүшелерінің жұмысы – бірінші сиг-
нал жүйесінің қызметі болып табы-
лады. Ал, «сөз жеткізер» тіркесін қа-
зіргі ғылыми тілмен айтатын болсақ, 
бұл – екінші сигнал жүйесі арқылы 
танып білу деген сөз. Сөз бен ой түй-
сіктері арқылы тікелей бейнеленген 
нәрселердің ішкі мәнісін, негізгі сы-
рын тереңірек ажыратуға мүмкіндік 
беретін өте күрделі психикалық құ-
былыстар.
Ерте кездің өзінде-ақ адамдар сырт-
қы ортаны тануда практиканың, тә-
жірибенің, маңызы зор екенін көре
білген. Таным процесінің басынан 
аяғына дейін, яғни тікелей пайымдау-
дан абстракты ойлауға дейін іс-әре-
кет, тәжірибе қосарласа жүріп оты-
рады. Практика – дүниетанудың 
негізгі бағытын көрсетіп отыратын 
басты өлшем екендігін мақал-мә-
телдер былайша тұжырымдайды: 
«Шынайы еңбек, алғыр ой – анық 
досың, біліп қой», «Көп көрген – 
нұсқа, көп істеген – ұста», «Саусақ 
бірікпей ине илікпейді», «Сөзің қыс-
қа болсын, қолың ұста болсын» т. б. 
Бұларда іс-әрекеттің арқасында ғана 
адам өзінің мақсатына жететіні, тек 
осылай еткенде ғана оның дүниені 
толық тани алатыны, айтылған. Адам
психологиясының жетіліп, қалып-

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: