Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

224
зейіннің толқындап тұруын, бейғам-
дықты, т.б. жатқызады.
Автор бейғамдықтың екі түрін көр-
сетеді. Оның бірі еш нәрсеге абай 
тоқтата алмайтын өте қолайсыз түрі. 
Оған терең, ұзақ тәрбие қажет. Екін-
ші түрі – бір нәрсеге абайлы болып, 
басқа нәрселерге абайлы болмайтын 
адамдардың бейғамдығы. Ақын мұн-
дай қасиетінің зиянсыздығын, мұ-
ның көбінесе ғалымдарда жиірек кез-
десетіндігін ескертеді. Адам зейінін
ол ерікті, еріксіз, табансыз, ішкі, 
сыртқы деп жіктейді. Баланы тәр-
биелеу оның жас ерекшелігіне тәуел-
ді болатындығын айтады.
Автор «Ақыл көріністері» тақыры-
бын әсерлену, оның пайда болу 
шарттары, күші һәм тоны деп жеке-
жеке талдай келіп, кейбір психоло-
гиялық терминдердің мәнін ашып 
көрсетеді. Заттарды ұғу үшін жұм-
салатын жан көрінісі ойлау деп ата-
лады. Мәселен, «әсерленуді туғыз-
ған себепті, яки затты табуды пер-
цепция, әсерленуді бұрынғы болған
тәжірибемен толықтыруды аппер-
цепция, ал апперцепция перцепция-
ны жеңіп кететін болса, ол уақытта 
иллюзия, яғни сезімде алдану пайда 
болады», – деп осындай психология-
лық ұғымдардың әр қайсысына анық-
тама беріп, оларды жеке-жеке тал-
дап, ересек пен бала әсерленуінің 
айырмасын да арнайы сөз етеді.
Адам өміріндегі естің алатын орнын 
көрсете келіп, автор оларды есту, кө-
ру, қозғалу, т.б. деп жеке-жеке қарас-
тырады. Естің адам жасына байланыс-
ты өзгеріске түсетіндігін айта келіп, 
баланың есін дамыту жолдарына 
тоқталады.
Автор қиялды еріксіз және ерікті деп
екіге бөледі. Қиял (фантазия) тура-
лы ол былай дейді: «Жанымда бар су-
реттеулерден қайрат жұмсап, өзі-
міз тілеп жасау – ерікті қиял, бере-
келі қиял, яғни фантазия деп ата-
лады». Өзінің осы ойын әрмен қарай 
жалғастырып, фантазияның жасалу 
жолдарына тоқталады. Олар: 1) зат-
тардың өздерін, яғни олардың бір 
мүшелерін зорайту, яки күшейту; 
2) әр заттың түрлі мүшелерін бір-
бірінен алып қосу; 3) реті келгенде 
өздері де жиыла алатын көріністерді 
бір суретке... не адам мінездерін бір 
адамға жию мен жасалатынын көрсе-
те келіп: «Фантазиясыз адам өмірі өң-
сіз, түссіз бір нәрсеге айналмақ. Мыл-
қау өмірге үн беретін, сақау өмірге тіл 
беретін, жоқты бар қылатын, барды, 
гүлді көрікті қылатын, бізді асыға 
аяқ бастырып, тәңірімен тілдестірген 
сол – фантазия», – дейді. Бала фан-
тазиясының табиғатына ерекше көңіл 
қойып, оны өркендетудегі ертегі, ба-
ла ойындары мен ойыншықтардың 
рөліне тоқталады.
М.Жұмабаев сұлулық (эстетика) се-
зімдері жайлы ғылыми ұғымдарды 
да әр қырынан ашып, өнер адамына 
тән өрнекті сезімдерді тәптіштеп 
түсіндіреді. Үлбіреген гүл, күңірен-
ген орман, сылдыраған су, бұлдыра-
ған бұлақ, шетсіз-шексіз қаракөк те-
ңіз, түрлі шөптермен толқындаған да-
ла, бұлт пен бел асқан биік тау, күн-
нің ойыншыл алтын сәулелері, ерке 
сұлу ай, жұлдызды түн... тылсымды 
жанды билеп алып, сұлу картина сы-
қылды әсерлері адам жанында бір 
сұлулық толқынын оятып, туғызбай 
қоймайды. ...Жаратылыстың құша-

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: