Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

160
лелерді зерттеген отандас психолог. 
Гимназияны бітірген соң Мәскеу 
университетінің жаратылыстану фа-
культетіне түсіп, кейінірек тарих-фи-
лология факультетіне ауысады (ең 
алғашқы зейіннің толқуына қатысты 
зерттеулерді жүргізеді) да, 1915 жылы 
сол аталған факультеттегі «психоло-
гия» мамандығын бітіреді. 1925 жылы 
«Зейіннің толқуы» деп аталатын та-
қырып бойынша кандидаттық дис-
сертация қорғайды. Мәскеудің уни-
верситеттерінде доцент, содан кейін 
профессорлық атағын алады. 1925-
1935 жж. Психология институтында 
аға ғылыми қызметкерлігінде болып, 
1937 жылы «Зейін психологиясы» 
тақырыбы бойынша докторлық дис-
сертация қорғайды. Шығармалары: 
«Колебания внимания» М.,1928, 
«Введение в психологию» М.:Л., 1929, 
«О теории и воспитания внимания» 
//Советская педагогика. 1938. №8, 
«Психология» М.,1950, «К 70-летию 
со дня рождения Н.Ф.Добрынина» 
//Вопросы психологии. 1960, № 3.
ДОМИНАНТА 
– (лат. 
dominans – 
қаз. 
үстемдік ету
) – деген мағына-
ны білдіреді. Өзекті қажеттілікпен 
немесе зейіннің үстемділігімен адам-
ның миында өктемдік ететін қозу оша-
ғы. Мидың көршілес аумағындағы 
әлсіз қозуларды тартып күшеюге қа-
білеттілігі. Д. – жүйке орталығының 
негізгі заңдылығының бірі. Қозған 
орталықтың басқа алаптағылардан 
да күшейіп кетуін үстемділік (до-
минанта) заңы деп атайды. Доми-
нанта түсінігін және оның қасиетін 
А.А.Ухтомский (1875-1942) жылы 
ашып, ғылымға (1923) енгізген. Доми-
нанта теориясы адам мінез-құлығының 
басқа да қажеттіліктерінің пайда бо-
луының физиологиялық негізін ғы-
лыми тұрғыдан түсінуге мүмкіндік 
береді. Сыртқы дүниенің көптеген 
тітіркендіргіштерінің ішінде біреуі 
миға көбірек әсер етеді де, мидың бір 
алабын қаттырақ, күштірек қоздыра-
ды, осындай алапты 
д о м и н а н т а
деп атаған. Мидың осы күшті қозғыш 
алабы қалған алаптардағы әлсіз қозу 
үрдістерін өзіне тартады. Осыдан 
мидың күшті қозған алабы онан бе-
тер күшейеді. Мәселен, қызық кітап-
қа беріле оқығанда адамға кейбір бөг-
де тітіркендіргіштердің бөгет жаса-
майтыны, қайта олардың біздің ойы-
мыздың күшеюіне жәрдемдесетіні бай-
қалады. Сондықтан адам санасын (зе-
йінін) бағыттап, шоғырландырып кі-
тап оқыған кезде қасындағы бөгде ті-
тіркендіргіштерден (мысалы, сағат-
тың тықылы, соғуы секілді) қашпауы 
керек. Бұл біздің басқа нәрсеге кө-
ңіл аудармай үңіліп отырған әреке-
тімізге мейлінше беріле түсуімізге 
жәрдемдеседі. Өйткені жоғарыда ай-
тылғандай мидағы басыңқы қозу әл-
сіз тітіркендіргіштерден болған қо-
зуларды өзіне тартып, солардың есе-
бінен күшейетіні зерттеулер негізінде 
дәлелденген. А.А.Ухтомскийдің до-
минанта теориясының мәнін И.П.Пав-
ловтың «Қозудың оптималдық алабы» 
деп аталатын тұжырымы онан сайын 
толықтыра түседі.
ДОНДЕРС МОДЕЛІ 
– Ф.К.Дон-
дерс (1818-1889) голланд офтальмо-
логымен шығарылған тыныстану-
дың заңдылығын көрсететін тәжіри-
бе. Бұл тәжірибені жасау үшін түс-
сіз, аузы тар шиша алып, оған жұқа 
резеңке керіп түп жасайды, аузына

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: