Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

284
дау кезінде заттар мен құбылыстар-
дың қалай болғанын, олардың қа-
сиеттерінің қандай екендігін түсініп, 
ұғымымызды кеңейтіп отырамыз. 
Анық және жақсы қабылданған зат-
тар ғана түсінікті болады. Адам дү-
ниедегі заттарды қабылдай отырып, 
оларды сипаттайды, бірімен-бірін 
салыстырады, арасындағы ұқсасты-
ғы мен айырмашылығын, жалпы 
қасиеттерін ажыратып отырады.
Қ. басқа да психикалық функциялар 
сияқты, дүниедегі объективті заттар-
дың адамның санасында субъектив-
тік бейнеленуі. Адам қабылдауының 
мазмұны түгелімен сыртқы дүние-
дегі заттар мен құбылыстардың мә-
нін бейнелейді. Қ. үрдісінде адам-
ның өткендегі тәжірибесі ерекше
орын алады. Бұл ерекшелікті аппер-
цепция деп атайды 
(Апперцепцияны 
қараңыз). 
Жалпы, адамның қабыл-
дауы эволюциялық жолмен дамып, 
қоғамдық тәжірибе әсерінен жетіліп, 
күрделеніп, кеңейіп, мазмұны жа-
ғынан кеңейіп жатады. Қ-дың құры-
лымдылығы – қабылдаудың тұтас-
тылығымен тығыз байланысты ерек-
шелігі.
Біз белгілі бір объекттің жеке эле-
менттерін емес, тұтас құрылым ре-
тінде қабылдаймыз. Мыс., музыка-
ны қабылдағанда, біз оны жеке 
ноталар бойынша емес, тұтас әуен 
ретінде қабылдап, қайта жаңғырта 
аламыз. Қ-дың тұрақтылығы неме-
се константтылығы деп сыртқы жағ-
дайдың өзгеруіне қарамастан, зат-
тардың мөлшері, формасы, түсі және 
т.б. қасиеттерінің салыстырмалы 
бір қалыпты болып қабылдануын 
айтады. Мыс., ақ қағаз қараңғы бөл-
меде қара болып көрінсе де, біз оны 
ақ түсті ретінде қабылдаймыз. Қ.-
дың тұтастылығы – бұл объекттің 
кейбір қабылданатын элементтерінің 
жиынтығын сенсорлық түрде және 
ойша тұтас бейне күйіне толықтыру. 
Қабылдауда заттар мен құбылыстар-
дың түсі, дыбысы, дәмі, иісі, фор-
масы, т.б. қасиеттері тұтас күйінде 
бейнеленеді. Мыс., алманы қабыл-
дауды алайық. Мұнда біздің анали-
заторларымызға оның қызыл түсі, 
хош иісі, тәтті дәмі т.б. осындай қа-
сиеттері бір мезгілде әсер етеді де, 
миымызда тұтас зат бейнесі пайда 
болады. Қ. кейбір жеке қасиеттер-
ден, жеке бөліктерден тұрғанымен, 
біз оларды бүтіндей, тұтастай бей-
нелейміз.
Қ-дың нәтижесінде қалыптасатын 
тұтас бейне түйсіну түрінде алына-
тын заттың жеке қасиеттері мен са-
палары жөніндегі білімдерді жалпы-
лау негізінде құрылады. Қ. үрдісінде 
адамның өткендегі тәжірибесі ерек-
ше маңызды. Егер бала өмір бойы 
поезды көрмей өссе, оны бірден жақ-
сы тани алмайды. Адамның сыртқы 
дүниенің заттары мен құбылыстарын 
қабылдауы селқос үңілу емес, белсен-
ді қабылдау. Белсенді қабылдау ғана 
дүниені тереңірек тануға мүмкіндік 
тудырады.
Қ. – ми қабығының күрделі анализ-
дік және синтездік қызметінің нәти-
жесі. Қабылдаудың физиологиялық 
негізінде бірнеше тітіркендіргіштер-
дің жиынтығы мен олардың қарым-
қатынасында пайда болатын уақыт-
ша байланыстар жатады. Мұны И.П. 
Павлов 
қатынас рефлексі
деп ата-
ған. Мәселен, көру анализаторла-
рында осындай қатынас рефлексінің 
жасалуы (яғни тітіркендіргіштердің 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: