Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

525
ТЕМПЕРАМЕНТ ТЕОРИЯЛАРЫ. 
Гиппократ темперамент адамның ана-
томиялық – физиологиялық және пси-
хологиялық даралық ерекшеліктері 
деп түсінді.
Одан әрі темперамент туралы ілімнің 
дамуы төмендегі бағыттарда іске ас-
ты. Бірте-бірте темпераменттің пси-
хологиялық сипаттамасы кеңейе түс-
ті. Рим дәрігері Галеннің Гиппократ-
тан айырмашылығы темперамент 
түрлерінің физиологиялық қасиет-
терімен қатар психологиялық және 
адамгершілік қасиеттерін сипаттады. 
Неміс философы И.Кант XVIII ғ. 
аяғында темпераменттің тек қана 
психикалық қасиеттерін сипаттады. 
Жаңа кезеңге дейін темпераменттің 
сипаты негізінен психологиялық ба-
ғытта қалыптасты. Осыған байланыс-
ты темпераменттің түрлері туралы 
ұғым өзгерді. Темпераменттің түрлері 
физиологиялық емес, психикалық 
қасиеттердің пропорциясына бай-
ланысты сипатталады. Кант темпе-
раментті әртүрлі сезімдердің және 
іс-әрекеттің әртүрлі деңгейдегі бел-
сенділігінің арақатынасы ретінде 
қарастырды. Неміс психологі Вундт 
XIX ғ. аяғында – темпераментті жыл-
дамдықтың және «жан қозғалыста-
рының» күштерінің арақатынасы деп 
білді. Ол темпераменті екі түрге бөлді: 
эмоциясы күшті темпераменттер; әл-
сіз эмоциялы темпераменттер. Холе-
рик және меланхолик темперамент-
терін жатқызды.
Өйткені, холериктің эмоциясы күшті 
болады да және тез әрекет етеді, ал ме-
ланхоликтің жан дүниесінің ауысып 
отыруы өте шабан, баяу болып келеді. 
Эмоциясы әлсіз темпераменттерге 
сангвиник және флегматик жатады. 
Сангвиниктің қозулары, сезімдері 
күшті, әрекеттері жылдам болып отыр-
ды. Ал флегматиктің эмоциялары 
күшті, бірақ олардың әрекеті шабан 
келеді.
Әрине, бұл теориялардың қай-қай-
сысы да біржақты, ғылыми негізсіз 
қате теориялар болып табылады. XX
ғасырда темперамент туралы пікір 
айтқандардың бірі және ерекше ке-
ңінен таралған Э.Кречмердің (1888-
1964) ұсынған типологиясы. Ол 1921 
ж. өзінің «Тән құрылысы және мінез» 
атты белгілі еңбегінде темперамент 
адамның тән құрылысының белгілі 
психикалық ерекшеліктерімен бай-
ланысты болатындығын дәлелдейді. 
Э.Кречмердің теориясы Еуропада 
кеңінен тарады.
Психология ғылымының тарихында 
зерттеушілер темпераменттің әр-
түрлі типтері қалыптасқандығына 
тоқталды. Олардың ішінде ерекше 
қызығушылық туғызған теориялар 
темпераменттің қасиеттері тұқым 
қуалау арқылы берілген, туа біткен 
қасиет ретінде түсіндіріліп, дене бі-
тімінің ерекшеліктеріндегі дара-
лық ерекшеліктерімен байланысты-
рылады.
Бұл теория дене бітімінің теориясы 
деп аталынды. Ерекше кеңінен тара-
ған теория Э.Кречмердің типология-
сы. Бұл теорияның негізгі идеясы 
адамдардың дене бітімінің немесе 
құрылымының белгілі түріне қарай 
белгілі психикалық ерекшеліктері 
болатындығы.
Ол адам денесінің бөліктеріне көп-
теген зерттеулер жүргізіп, осының 
нәтижесінде 4 дене бітімінің типін 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: