Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

526
бөліп көрсетуге мүмкіншілік берді. 
1) Лептосоматик – нәзік дене құры-
лысымен, биік бойымен, тегіс кел-
ген омырауымен сипатталады (тар 
иықты, қол-аяқтары ұзын және жү-
деу келеді); 2) Пикник – өте толық 
келген, орта және шағын бойымен, 
үлкен ішімен және қысқа мойынды 
дөңгелек басымен сипатталады; 3)Ат-
летик – күшті дамыған бұлшық еті-
мен, мықты дене бітімімен, ұзын 
немесе орта бойлы, кең иықты, тар 
жамбасымен ерекшеленетін адамдар; 
4) Диспластик – дене бітімі ешқандай 
түрсіз, дұрыс емес дене құрылымы-
мен ерекшеленетін адамдар. Бұл тип-
тегі адамдар дене бітімінің әртүрлі 
түрін өзгерту арқылы сипатталады 
(Мысалы, шамадан тыс бойы, про-
порционал емес дене бітімі). Жоға-
рыда аталған дене құрылымының 
типтерімен қатар Кречмер 3 темпе-
раменттің түрін ерекше атады, оларды 
ол шизотимик, иксотимик және цик-
лотимик. Шизотимик астеникалық 
дене бітімі бар, ол тұйық, сезімнің 
өзгеруіне бейім келетін қасарыспа, 
ұстанымы мен көзқарасын өзгертуге 
бейім емес, қоршаған ортаға өте қиын 
бейімделетін тип.
Бұдан иксотимиктің айырмашылы-
ғы атлетикалық дене бітімімен ерек-
шеленеді. Бұл салмақты, көңіл күйі аз 
өзгеретін, бет пішіні, дене қозғалысы 
ұстамды, ойлаудың икемділігімен 
ерекшеленетін адам. Циклотимик 
пикникалық дене бітімі бар, оның 
эмоциясы қуаныш пен қайғының 
арасында, ол адамдармен жақсы қа-
рым-қатынас жасайды және мұндай 
түсінікте реалистік бағыт басым.
Шетел психологиясында (Кречмер, 
Шелдон) темперамент жүйке жүйесі-
нің жалпы типінің физиологиялық 
негіздеріне, сонымен қатар ағзаның 
жалпы бітіміне, оның сыртқы кө-
рінісі болып табылатын денесінің 
құрылымына, олардың бөліктерінің 
арақатынасына байланысты деген 
теория кең өріс алды. Осы тұрғыдан 
алып қарағаңда, дененің кұрылысы, 
темпераменттің қасиеттері бір ғана 
жалпы себепке – ішкі секреция без-
дерінің қызметіндегі тұқым қуалау 
ерекшелігіне тәуелді болып табыла-
ды. Сондықтан да осындай теориялар 
темпераменттің гармоналдік теория-
лары деп аталады. Бұл теориялар 
темперамент мәселелерін біржақты 
түсіндіреді. Гармоналдік теориялар 
біржақты ішкі секреция бездерінің 
рөлін асыра бағалайды.
И.П.Павлов жүйке жүйесінің жалпы 
типін генотип деп атады, демек, тұ-
қым қуалайтын тип жүйке жүйесінің 
типі – бұл жүйке жүйесінің табиғи, 
туа біткен қасиеті, бірақ, өмір және 
іс-әрекет жағдайымен өзгеруі мүм-
кін. Жүйке жүйесінің типі адамның 
мінез-құлқына ерекшелік береді. 
Адамның барлық келбетіне өзінше із 
қалдырады.
Темперамент негізіне жүйке жүйе-
сінің тұқым арқылы берілген типі 
жатады. Темперамент типінің қа-
лыптасуында тұқым қуалау негізгі 
рөл атқарады. Осы қағида бірдей 
тұқым қуалау физиологиялық қа-
сиеттері, темпераменттің қасиеттері 
ұқсастықтары бір жұмыртқалы егіз-
дерде әртүрлі жұмыртқалы егіздерге 
қарағанда біршама артық, оларда 
бұл физиологиялық қасиеттер бірдей 
еместігі айқын дәлелденді. Сол сияқ-
ты, егер әртүрлі отбасы тәрбиеге ал-
ған бір жұмыртқалы (гомозиготтық) 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: