Ң о в о л гт л с а ры повестер мен әҢгімелер ьжазушы баспасы

ғанын білген жан жоң. Бәрі де баланы ұмытңан. Бас- 
пак; тугіл бас ңайғы болып жатқанда оны ңайтсін.
Атасы болса жынынан айрылған бақсыдай өзін 
ңоярға жер таппай жан таласып жүр. Үйге бір кіреді, 
бір шығады. Кейде бұрышңа барып анда-санда бір күр- 
сініп мұңайып отырады да тағы шығып кетеді. Әйтеуір 
байыз таппайды. Кемпірдің аузында тыным жоң, ай- 
налдырғаны осы шал. Бұл да бір кіріп, бір шығып 
жортып жүр. Аула ішінде әлдекімдердің түсініксіз 
сөзі, шаңқылдаған үні естіледі, әрлі-берлі асығыс жү- 
рістері аңғарылады. Әйтеуір тегін емес, ұрыс-керістің 
де сыңайы байңалады, шамасы Оразңұл бүлдіріп жа- 
тыр-ау, әлдебіреудің булығып жылаған үні де келеді...
Бала бүлк етпестен жатыр, үйдің ішіндеғі бүгінгі 
берекесіз, көңілсіз көрініс, сырттағы әрлі-берлі жүріс, 
айңай-шу әбден титығына жетті. Үйдің ішінде де бере- 
ке жоң.
Бала көзін таре жұмып алды. Мұнымен жұрттың 
ісі болмағанын, мүны бәрі ұмытңанын, үйдің ішінде, 
аулада болып жатңан оңиғаның бәрін жиып ңойды да, 
өзінің көптен бергі арман етіп жүргеніне бүгін кездес- 
кенін тағы да көз алдына елестетті. Міні, өзеннің жаға- 
сына келіп тұрды. Судың ағысына көз ілеспейді. ¥зақ 
қарап тұрсаң басың шыр көбелек айналады. Өзеннің 
арғы бетінде бұдан көз айырмай маралдар тұр, бағана 
күн батар алдында өзі көрген үш марал да сол орнын- 
да. Сол көрген-білгені көз алдынан ңайтадан өте бас- 
тады. Су ішіп тұрған ата марал басын көтерген шаңта, 
оның ернінен қайтадан тамған тамшыға дейін көрінді. 
Мүйізді Бұғы ана баланың барлың жай-күйін таны- 
ғандай оған мейірлене көз айырмай ңадалып тұр. 
Көзі тостағандай, терең, тұңғиың, ңандай тамаша 
десеңізші! Байңасаң әлденеге елжіреп жасаурап тұрған 
тәрізді. Баланы, Мүйізді Бұғы ананың адамша күрсі- 
нетіндігі, аң-таң ңалдырды. Көз ңарасының өзі мұңды, 
ңайғылы, өзінің атасындай шерлі көрінеді. Тағы да 
тоғайды аралай жылжып бара жатты. Ағаш бұтақтары 
шайңалып олардың арңаларына қызылды-жасылды 
жапырақтар жауды. Әне, жар ңабаңңа көтерілді. Сол 
жерде тоқтады. Содан кейін ата марал мойнын созып 
шаңырақ мүйізін шалңасынан тастап жер көкті көшіре 
«Бао» «Ба-о* деп мөңіреп жіберді. Ата маралдың осы 
үні тау, орман, көл, ңұзды күңірентіп жібергені есіне 
түсіп бала күлді. Содан кейін маралдар орманға сіңіп
2 6 0

кетті. Біраң баланың бұлардан ңол үзгісі келмеді, өз 
хиялымен өзі болып қайтадан солармен ңауышты.
Тары да көз алдынан асау өзен, сол баяғы мөлдір 
шымырлап ңайнаған ңатты ағысымен өте бастады. 
Ағысңа ңарап тұрсаң басың айналады. Ол сәл секіріп 
ңалып еді; өзеннің үстімен өте шьщты. Сол ңалңыған 
күйі әлгі алаңда тұрған маралдардың қасына барып 
жәймен түсті. Мүйізді Бұғы ана жанына шақырып:
— Ңалқам, кімнің баласысың? — деді.
Балада үн жоқ. Кімнің баласы екенін айтуға ұялды.
— Мүйізді Бұғы ана, біз, атамыз екеуміз сізді өте 
жаңсы көреміз. Сіздің келуіңізді көптен бері күтіп жүр 
едік.— деді.
— Мен де сені танимын, атаңды да баяғыдан білем. 
Ол мейірбан, жақсы адам,— деді Мүйізді Бұғы ана.
Баланың ңуанғаны сонша, Бұғы анаға қалай рахмет 
айтудың жөнін таппады.
— Мен қазір балықңа айналып, осы өзенмен жүзіп 
отырып, Ыстықкөлдегі ақ кемеге ңалай барғанымды 
көргіңіз келе ме? — деді бала кенеттен.
Жүзу мұның ңолынан келетін. Біраң Мүйізді Бұғы 
ана баланың бұл сөзіне жауап қатпады. Сосын бала 
өзінің жаздағы әдеті бойынша шешіне бастады, жаға- 
дағы талдың бұтасынан ұстап абайлап суға түсе берді. 
Біраң су бұрынғыдай мұздай салңын емес екен, ңайта 
ыстың, әрі ңайнап жатңандай ңапырық сезілді. Ол су- 
дың астымен көзін жұмбай жүзіп келеді, су астындағы 
алтын рәуіштес ңиыршың ңұм, майда тастар ызғып 
шулап ңоя берді. Әлденеден тұншыңңандай қалпы бар. 
Ыстың ңайнаған ағыс мұны алды-артына ңаратпай 
алып барады.
— Мүйізді Бұғы ана, ңұтңар мені, ңұтңара көр, 
мен де сенің балаңмын ғой? Ңол ұшыңды бере көр! — 
деді ол бар даусымен.
Мүйізді Бұғы ана мұның ізінше өзен жағалап, ша- 
уып келеді. Мұның жүйріктігі сонша мүйізінен желдің 
ысңырығы сезіледі. Мұны көргенде баланый бойы 
жеңілдеп сала берді.
Ңазір ңара терге түсіп жатыр. Атасының мұндай 
жағдайда көрпені аямай жабатыны бар, өзі де ңымта- 
на түсті. Үйдің ішінде тірі пенде жоқ. Сыңсима шам- 
ның білтесі де әлсіреп сәулесі азая бастады. Бала орны- 
нан тұрып, су ішкісі келіп еді, ауланың ішінен тағы 
да бір дөрекі үндер, айқай-шу аралас жылау-зарлау, 
әлде біреудің біреуді жұбатып жатңан үндері келді.
261

Ә р лі-берлі, 
е р сілі-қ а р сы л ы
ж үр ге н д е р і 
б ай қ ал ад ы . 
С әлден соң д ә л тер езен ің ал д ы н ан аһ лап -уһ леп , әлде 
біреулер б ір ін -б ір і сүй р еп , итерм елеп келе ж атң ан д ай
к ө р ін д і. Ә не-м іні дегенш е сал д ы р -гүл д ір е с ік аш ы лды , 
әбден а ш у ға м ін іп е к і и ы ғы н а н дем ал ы п е н тіккен
кем п ір М ом ы н ш а л д ы ж елкелеп ү й ге к ір г із д і. А тасы - 
н ы ң м ұ н ш а л ы қ ты үр е й і ұ ш ы п , е с-түссіз болған ж айы н 
бала бұры н-соңды көрген ем ес-ті. Ш а л д ы ң к ө з і ештеңе- 
ге ң анар ем ес, әбден есінен адасң ан си я қ ты дәнеңе біл- 
м ей д і. К е м п ір кеуд есін ен бір-ақ и те р іп о ты р ғы зд ы .
— О ты р е н д і, о ты р деген соң, к ә р і ң ақбас! Сен не 
бетіңм ен к и л іге с ің ? Б ұ л а р д ы ң ж а н ж а л ы н , қан д ы шай- 
ң асы н б ір ін ш і рет кө р іп о ты р м ы сы ң ? К и л ік п е , кір іспе 
деп са ға н ң ан ш а а й тты м ! А р ты ты н ы ш болсы н десең 
а р а л а сп а , ңы бы р етп е. М ен ің а й тқ а н ы м д ы істесең өл- 
м ей сің . ¥ ң т ы ң б а? О л ең алды м ен б із д і ңаңғы рты п 
ж іб ер ед і. О сы ң ар та й ға н ш а ғы м ы зд а к ім ге барып тел- 
м ір е м із? Ң уы п ш ы ға д ы , к ә й те сің сонда? О сормаңдай, 
қ аң б ас, соны о й ласай ш ы ?
Осы сөздерді а й тты -д а ғы кем п ір ж ал м а-ж ан е с ік ті 
таре ж а у ы п а сы ға ш ы ғы п к е т т і.
Ү й д ің іш і та ғы да ң ұлаң ң а ұ р ға н та н а д а й тым- 
ты р ы с. Т е к ң ан а а та сы н ы ң ү з д ік - ү з д ік дем ал ған д ағы
к е у д е с ін ің сы р ы лы ға н а е с тіл е д і. Ң алш -ң алш еткен ңос 
ңолы м ен басы н ң ұ ш а қ та п п еш тің тү б ін д е бір уы с боп 
о ты р . К е н е т ш а л қос тізе р л е п , е к і ңолы н кө кк е ж ай ы п , 
д а у сы д ір іл ң а ғы п , ә лд екім ге ж алб ар ьгаа б аста д ы .
— Е , ж а р а тң а н ж а л ғы з , неге аям ай сы ң м е н і, м аған 
ар н аған а ж а л ы ң .ж о қ па е д і? Б ұ л м азаң -м асқар аға ду- 
ш ар еткенш е м ен і а л -д а ғы , а н а у та с м аң д ай ға бір ш и к і 
өкпе берсейш і. Ж ұ р т бетіне қ ар а й ты н менде не қалды . 
А я с а й ш ы , тө ң ір ім , ол б иш ар аны . М ей ір ім ің т ү с іп бір 
нәресте берсейш і. М үсір ке се й ш і б із д і д е ...
З ар еңіреп ж ы л а ға н ш а л орны нан теңселе тұр ы п , 
ү й д ің қаб ы р ғасы н ы ң өр ж ер інен бір ұ с та п е с ік т і зорға 
т а п т ы .. С ы р тң а ш ы ң ты д а , е с ік т і ж а п ты . Сол е сік сыр- 
ты н д а а у зы н ңолы м ен басы п б ул ы ға ө ксіп ұза қ
ж ы л а д ы .
Б а л а н ы ң х а л і н аш ар лай берді. Т а ғы д а т ұ л а бойы 
т ү р ш ігіп то қ а б аста д ы . Б ір есе ал аб ұр ты п қ ы за д ы , біре- 
се то ң ад ы . О рны нан тұ р ы п а та сы н а барғы сы к е л д і. B i- 
рак; басы зіл д е й , кө тер тп ей д і, аяқ-қо лы н ан д а әл ке тіп
ы р ң ы на кө нб ей тін си я ң ты . Е с ік т ің сы р ты н д а зар илеп 
ж ы л а п тұ р ға н ш а л , а ул а н ы ң іш ін д е бөрін қырып-жо- 
йы п ж үр ге н мае О р азң ұл, та яң ң а ж ы ғы л ы п зар еңіреп
262

жүрген Бекей, бұларды арашалап, жанталаса жалы- 
нып-жалбарынып жүрген Гүлжамал мен кемпірдің 
даусы.
Бала бұлардан тағы да ңол үзіп, өзінің ңиял элево­
не кетті. Тағы да ағысына көз ілеспес өзен жағасына 
келді, арғы бетте алаңда өзі көрген маралдар тұр. Олар- 
ды көрісімен бала: «Уа, киелі Мүйізді Бұғы ана! Бекей 
апайға өзіңнің мүйізіңе іліп бір бесік әкеп берші! Жа- 
лынып, жалбарынып өтінемін, осыларға бір бесік әкеп 
берші! Бұларда да бір бөпе болсын да.—Сөйтіп ол су- 
дың бетімен Мүйізді Бұғы анаға қарай жүгірді. Бірақ 
бұрынғыдай емес суға батпайды, жүрісі де өнбейді, 
Бұғы анаға жақындай алмайды, бір жерде тұрып жү- 
гірген сияңты. Сонда да болса Мүйізді Бұғы анаға 
жалына, жалбарына берді: «Мүйізіңе іліп осыларға 
бір бесік әкелші! Атам жыламайтын болсын, соның 
көзінің жасын тишы. Оразңұл Бекей апайды сабамай- 
тын етші. Осыларды бөпелі етудің жолын тапшы. Егер 
осының барлығын істесең, осылардың бәрін де өзім 
жаңсы көрер едім. Бөпелерін өзім тербетем. Ең ар жағы 
Оразңұлға да бұдан ібылай аға деп ңол беріп жүрер 
едім. Бөпе берші бұларға, бесігіңді әкеп тасташы!»
Бала ұзаңтан еміс-еміс, үзіліп-талып келе жатқан 
бесік ңоңырауының үнін естігендей болды. Осы бір үн 
жаңындай берген сияңты. Бұғы ана таулар асып, бел- 
дер басып ңайыңнан жасалған ңоңыраулы бесікті мүйі- 
зінің бұтағына іліп алып келе жатыр екен. Ңоңырау- 
дың сүйкімді, қуанышты үні анық жақындап ңалды. 
Бұғы ана да асығып келеді екен. Міне, келді, келді, әне 
көрінді... Әне ңоңыраулы бесік...
Ау, не боп кетті? Осы ңоңыраудың үніне алыстан 
мотордың үні келіп ңабаттасты... Бір жаңтан жүк ма- 
шинасы келе жатқан сияңты. Машинаның осы үні 
күшейе берген сайын, ңоңырау үні алыстап, сыңғыр 
сыры азайып, сәлден соң оны мотор үні жұтып жібер- 
гендей жоң болды.
Темірі теміріне соңтығысып аулаға салдыр-гүлдір 
жүк машинасының келіп кіргенін бала анық естіді. Ау- 
ланың ішінен үре ңашңан иттің үні келді. Терезеден 
машина шамының да сәулесі бір-екі ойнап өтті де жоң 
болды. Мотор үні өшті, үш-төрт адам бала жатқан те- 
резенің алдынан өтті.
— Сейдахмет келді, әбден зарыңтырдың-ау,— деген 
Гүлжамалдың ңуанышты үні естіліп, күйеуіне ңарай 
жүгіріп бара жатқаны байқалды.
263

— Сәлеметсіздер ме! — деді оған бейтаныс біреу- 
лер.
— Иә, не боп жатыр? — деді Сейдахмет.
— Не болушы еді, әйтеуір аманбыз. Бұл немене 
соншама түнделетіп жүргенің?
— Осының өзіне шүкіршілік ет. Совхозға зорға 
дегенде жеттім. Әрі-бері машина күте-күте, .қанша уа- 
ңыт өтті. Мынау тұрған Желсайга жетудің өзі машаңат 
болды. Сонымен әйтеуір жолың болғыр мыналар осын- 
да ағаш алуға келе жатыр екен, жаңсы болды. Түн 
баласында біздің шатқалмен жүру оңай ма, тастай қа- 
раңғы, жолдың сырын өзің білесің ғой, жеттік-ау итші- 
леп — деді Сейдахмет.
— Оразңұл ңайда, үйінде ме? — деді келгендердің 
біреуі.
— Үйінде,— деді күмілжіп 
Гүлжамал — аздап 
сырңаттанып ңалды. Абыржымай-ақ ңойыңдар, біздің 
үйге ңонарсыздар, орын жетеді, жүріңіздер кәне үйге 
таман...
Бұлар алға ңарай қозғала берді. Бес-алты ңадам 
жүрді де тағы тоқтады.
— Ассалаумағалайкүм, аңсақал, ңуатты барсыз ба, 
бәйбіше?
Келгендер Момын атамен, кемпірмен амандасты. 
Шамасы, аула ішінде жүргендер келген бөгде кісілер- 
ден ұялса керек, ештеңе болмаған адамдай абыр-сабыр 
ңарсы алған болып жатыр. Мүмкін, Оразңұл да ұялар 
бұлардан? Жұрттың көзінше өзін де өзгені де масқара 
ете ңоймас.
Баланың жүрегі аздап орнына түсті. Бұрынғыдан 
шамалы бойы жеңілдеген сияқты. Басының да сырқы- 
рауы азайды. Осы орнымнан тұрып қандай машина- 
мен келді екен, бұлар төрт дөңгелекті ме, алты дөңге- 
лекті ме, жаңа ма, ескі ме, соны білсем бе екен, деген 
ойға келді. Жетегі ңандай екен бұл машинаның?
Бір жолы, көктемде, ңорымға бір әскери жүк маши- 
насы келген. Дөңгелегі биік, алдыңғы жағы да шорт 
кескендей ңызық көрінетін. Шофері солдат жас жігіт, 
болатын, ол балаға кабинаға отыруға рұхсат еткен. 
Тамаша. Иығында алтын погоны бар өскери адам Ораз- 
ңұлмен бірге орман аралаған. Бала неге екеніне түсін- 
ген жоң, өйткені бұрын-соңды бұл жерге мұндай адам- 
дар келмейтін.
264

— Йемене, шпион іздеп жүрсіңдер ме? — деген 
бала солдаттан.
Солдат мырс етіп:
— Эрине, шпион іздеп жүрміз.
— Бізге әлі бірде-бір шпион келіп көрген жоң,— 
деді -бала өкінішпенен.
Солдат күліп жіберді.
— Саған шпионның керегі не?
— Мен оны ізіне түсіп жүріп ұстап алатын едім 
ғой.
— Мынаның мықтысын қарай гөр, ондайға әлі 
жассың, ең алдымен жігіт болу керек.
Осылайша — алтын погоны бар әскери адам Ораз- 
ңұлмен орман аралап кеткенде, бала шофермен біраз 
әңгімелескен.
— Мен барлың машинаны, барлық шоферлерді 
жақсы көремін,— деді бала.
— Оның себебі не? — деді шофер қызығып.
— Машина деген жаңсы ғой, әрі тез жүреді, әрі 
күшті, сонсоң бензиннің де исі тамаша. Шоферлардың 
барлығы да жас жігіттер, бәрі де Мүйізді Бұғы ананың 
балалары гой.
— Не дейді, не дейді мынау? Мүйізді Бұғы ана 
дегенің немене? — деді түкке түсінбей солдат.
— Ay, сен білмеуші ме едің?
— Жок;, шырағым, мұндай ғажайып наманы өмі- 
рімде естіген жоңпын.
— Сен өзің кімсің сонда?
— Мен ңазақпын. Ңарагандыда туғанмын, шахтер- 
лер мектебінде оңығанмын.
— Жоң, сен кімнің баласысың, соны айтшы?
— Әке-шешемнің баласымын.
— Олар кімнің баласы?
— Олар да өз әке-шешесінің баласы.
— Ал, олардың әке-шешесі кімнің баласы?
— Шырағым-ау, сен бұлай сұрай берсең, дүниенің 
түбіне жете алмассың.
— Ал мен болсам Мүйізді Бұғы ананың балалары- 
ның баласымын.
— Оны саған кім айтты?'
— Атам айтқан.
— Шырағым, мынауың бір шамаға соңпайтын дү- 
ние екен,— деді солдат балаға басын шайқап.
Дегенмен, ол мынау қазан бас, ңалқаң ңұлақ ібала- 
ның неге Мүйізді Бұғы ананың балаларының баласы-
2 6 5

мын дегенін білгісі келді. Солдат өзінің түпкі руы бы- 
лай тұрсын, ең ар жағы сауаттының бәрі жатңа соға- 
тын жеті атасына дейін білмейтінін сезді де, іштей 
ұялды. Ол өзінің әкесін, атасын, бабасын ғана біледі 
екен. Одан арғысы ңайда барып соғады? Бимәлім.
— Ау, немене, саған ең ар жағы жеті атаңның 
атын да үйретпеді ме? — деді бала.
— Үйреткен жоқ. Оның керегі не? Ештеңе білмесем 
де келіп-кетері шамалы, маған бәрі бір. Онсыз да жағ- 
дайым жаман емес.
— Өз ата-бабасын білмеген адам оңбайды дейді, 
менің атам.
— Неге оңбайды? Сонда біз бе оңбайтын?
— Әрине.,
— Не үшін сонда?
— Ата-бабасын білмеген адам жамандыңтан жер- 
кенбейді, кейін олардың балаларының балалары да 
барлық ұрпағы да нашар боп кетеді, жақсылыңңа 
жаны ңұмарлар азаяды, ата-бабасының аруағын сый- 
лап, жақсы ісін алға апарушылар жоғалады дейді,— 
атам.
— Па, шіркін, сенің атаң да мықты екен,— деп мәз 
болып күлді солдат. Ңандай ғажайып адам. Сенің мына 
қазан басыңды түкке аспайтын дүниемен толтырып 
біткен екен. Мына қалқан құлағың біздің полигондағы 
локатордан айнымайды.— Мұндайды көп тыңдай бер­
ме, шырағым. Космосқа ұшып, коммунизмге бара жат- 
қан халыңпыз. Атаңның берген сабағының түрі мынау 
болса, не оңасың? Біздегі саяси сабаңқа атаңды тарту 
керек екен. Сонда оның көзі ашылады. Ертең сауатың- 
ды ашып, жігіт болған кезінде атаңның ңол астынан 
кеткейсің. Ол қанша дегенмен мэдениеттен жүрдай, 
ңараңғы адам ғой.
— Жоқ, мен атамның жанынан ешжаққа кетпей- 
мін. Ол тамаша адам,— деді бала бұған көнбей.
— Әрине, ңазір саған' солай көрінеді, кейін өзің 
түсінерсің.
Ңазір аула ішіндегі дабырласып сөйлескендердің 
үнін естіп жатңан баланың, сол бір әскери машинаның 
шоферына, осы маңайдағы өзі білетін шоферлардың 
барлығы Мүйізді Бұғы ананың ұрпақтары екенін дұ- 
рыстап түсіндіре алмағаны есіне түсті.
Бала оған жасырмай барлық шынын айтқан. Мұ- 
ның сөзінде ойдан шығарылған дәнеңе жоқ. Өткен
2 66

жылы күздің дәл осы уақытында, әлде бұдан сәл кеш- 
теу ме, таудан шөп тасуға совхоздың машиналары 
келген-ді. Ңорымның жанынан емес, соған жаңындай 
бере өтетін жолменен Арша ойпатына беттеп содан 
жоғарылап жаздыкүні шабылған шөпке ңарай тартңан. 
Ңарауыл тауы жағынан моторлардың үнін естуі-аң 
мұң екен, бала жол айрыңңа ңарай тұра жүгірген. 
Машина дегенде қисап жоң, бірінен соң бірі тізіліп ке- 
тіп бара жатқан, шұбатылған дүние. Сонда он бес ма- 
шинаны өз көзімен санаған.
Ауа райы да өлараның кезі, болмаса ертең бүгін 
ңар жауып кетуі ыңтимал. Ңар жауды дегенше бітті, 
жол бекітіліп ңалады. Келер жылға дейін шөп тартуға 
аттап баса алмайсың. Ңар' түскенше тартып алмасаң, 
шөп атаулымен қоштаса бер. Машина түгіл тышқан 
жорғалай алмай ңалады. Шамасы совхоз толып жат- 
қан жұмыстармен мұршасы болмай, тығыл-таяңға 
келгенде ғана барлық машинамен дайын тұрған шөпті 
біржола тартып алуға бел байлаған сияңты. Бірақ дәл 
сол ойлағандарындай болмай шықты.
Бала бұл жағын білмейтін, шынында балаға мұн- 
дайды біліп керегі не? Өзімен өзі мәз, санын шапаттап 
бірінші машинадан бастап жүгіре ңарсы алып, қаптал- 
дай шауып шығарып салып, одан екіншісін де солай 
қарсы алып бәрін көз алдынан өткізді. Жүк машина- 
ларының бәрі судай жаңа, терезелері де үлкен, тамаша 
кабина. Ішінде ңылқаң кескендей жас жігіттер, кейбір 
кабинада екеу-екеуден отыр. Бұл серік болып отырған- 
дары пітнен тиеуге көмектесушілері. Осы жігіттердің 
барлығы да баланың көзіне шетінен балуан батыр, 
сұлу сымбатты көрінді, кәдімгі кинодағыдан айны- 
■майды.
Бала, шүкір жалпы алғанда ңателескен жоқ, бәрі 
өз ойынан шыңңандай, жігіттердің машиналары су 
жаңа, ңарауыл тауының еңісін ңиғаштай тастаң табан 
жолмен жөңкіп тартып барады. Шоферлардың көңіл 
күйі деген тамаша. Ауа райы да жайсаң жайдары. 
Оның үстіне мына бір ңалңанқұлак; қара бала әр ңай- 
сысын ңарсы алып, шығарып салып ңуанышы қойны- 
на симай жүр. Мұны көргенде күлмеске, ңолпаштап 
ңол былғамасңа, кейде еркелей түссін деп әдейі сұс 
көрсетпеске әддің жоқ. Ол одан сайын жайраңдап қол- 
ды-аяқңа тұрмайды... Мұның бұл сапардағы ңуаныш- 
шаттығында шек болсайшы...
267

Әрі-беріден соң ең арттағы машина баланың мінезі- 
не ңызықты ма, ңайдам, дәл тұсына келгенде тоқтады. 
Кабинадан әскери киінген, біраң погоны мен фуражка- 
сы жоң кепкелі жігіт балаға ңарап:
— Үлкейдің бе, ей, сен мұнда не бітіріп жүрсің? — 
деді жымыңдай көзін ңысып.
— Жай әшейін,— деп бала ұяла жауап ңатты.
— Сен Момын атайдың немересі емеспісің?
— Иә.
— Өзім де сол-ау деп едім. Мен де Бұғылықпын 
ғой. Жаңағы машинаның ішінде кетіп бара жатңан 
шоферлардың барлығы да Бұғы әулетінен. Шөп тасуға 
бара жатырмыз. Осы кездің бұғылықтары бірін бірі 
танымай бет-бетіне кетті ғой. Атаңа сәлем айт, Шот- 
байдың баласы Ңұлбекті көрдім дегейсің. Ңұлбек ар- 
миядан келіпті, ңазір совхозда шофер болып істейді 
екен де. Ал жарайды енді,— деді де, балаға қоштасар- 
да бір әскери значок беріп, жүріп кетті. Значок тым 
әдемі екен, балага бұл орденнен кем көрінген жоқ.
Машина арыстай ыңырана үн шалып, алдында кетіп 
бара жатңан серіктерінің ізінше тарта жөнелді. Бала- 
ның ойында жаңағы өзімен аталас ақ көңіл, жомарт 
мінез ағасына неге ілесіп кетпедім деген өкініш туды. 
Думанды сәт өтті, жол ңаңырап бос ңалды, енді үйге 
ңайтуға тура келді. Көтеріңкі көңілмен келген бала 
көрген-білгенін атасына баяндап берді. Значокты болса 
төсіне қадап алды.
Сол йүні кешке таман ойда жоңта сонау көкпен та- 
ласңан ңұз шыңдардан ңатты жел — Сантастың желі 
соға бастады. Аңыры боранга айналды. Жел ңұйын 
көтерген жапырақтар орман үстінде күмбездей боп 
таулап шырқай тартып сонау қарлы шыңдарға барып 
шашылып жатты. Көзді ашып-жұмғанша ауа райының 
мына өзгерісі естен тандырды. Әне-міні дегенше ңар 
да ңұйып берді. Жаңағы жапырақ жапқан өлем енді 
түтеген аң түнекке айналды. Орман, теңселіп, өзен бу- 
лыңты. Орай соңқан ңар бораны жал-жал болып жа- 
тып ңалды.
Әйтеуір жанталасып жүріп малдарды қораға тыгып 
аулаыың ішіндегілерді жинастырып, үйге отын кіргізіп 
алуға жұрт зорга үлгірді. Содан кейін үйден шыгудың 
өзіне зар болып қалды. Мынадай аласапыранда аттап 
басу оңай ма.
— Алла-ай, мұнысы несі екен? — деді абыржыған
2 68

Момын шал, пешке от жағып жүріп. Терезенің алдына 
барып, анда-санда сырттағы ызғырыққа құлағын то- 
сып қояды.
Терезе сыртынан ұйтңи соңқан ңарлы түн ңоюлана 
берді.
— Отырсаңшы,— деді кемпір міңгірлеп — несіне 
таңданасың, бұл жердің ақыр заманын бірінші рет ко- 
pin отырмысың? «Аллай мұнысы несі» — дегеніңе 
жол болсын,— деді мазаңтай.— Ңыс түсті деген осы 
да. Ңыстың аты қыс.
— Бір күннің ішінде can ете к,алғаны қызық екен?
— Онда не тұр екен? Ңұдай сенен рұхсат сұрауы 
керек пе еді? Түсірем деді түсіреді, ұшырам деді ұшы- 
рады, өз еркінде.
Моржаға дейін ызғып барады. Өзі жаурағанмен ба- 
ланың да еңбегі аз емес. Жаңа ғана атасына көмекте- 
сіп, отын кіргізіп, мал жайғауға араласңан. Міне, енді 
от маздап үйдің ішін алып кетті. Баланың бойы жылы- 
нып көңілі орнына түсті.
Біраздан кейін тамаңтанды. Содан соң ұйыңтауға 
бет алды. Ал ауланың іші алас-ңапас азынаған дауыл, 
қаптаған қар.
«Нағыз сұмдың ңазір орманның ішінде шығар» — 
деп ойлады бала терезе сыртындағы азынаған үнге ңұ- 
лақ тосып. Кенеттен алыстан талып жеткен айңай ма, 
әйтеуір еміс-еміс бір үнді естігенде, баланың тұла бойы 
түршігіп қоя берді. Біреу әлдекімді шақырып, әлдекім 
оған жауап қатқан сияңты. Бала, әуелде әшейін бір 
елес шығар деген де ойға келді. Ңұдайдың мына доза- 
ғында ңорым маңында кім жүруші еді? Бірақ Момын 
атасы да, кемпір де әлденені сезгендей елегізіп құлаң 
түрді.
— Шырағым-ау, мынау адамның даусы ғой? — 
деді кемпір.
— Иә, солай сияқты,— деді шал да екі ұштылау.
Содан кейін: «Япырау мына тозаңта неғып жүрген
жан?» деді де жалма-жан киіне бастады. Кемпір абыр- 
жып орнынан тұрып шам жаңты. Бала да әлденеден 
шошығандай жылдам киініп үлгірді. Сөйткенше болма- 
ды, үйге біреулер жаңындағандай болды. Дабыр-дүбір 
үндеріне ңарағанда, өздері біраз адам сияңты. Ңарды 
ңарш-ңарш кешіп дәлізге енді де, аяқтарын, табанда- 
рын тазалап есік қаңты.
— Аңсаңал! Есігіңді аш! Суыңңа ұшып барамыз.
— Уа, бұ қайсыларың?
2 6 9

— Өзіміз, өзіміз.
Момын есікті ашты. Есік ашңанда лап етіп қырау 
бүрке кірген суықпен бірге ңас-қабаң, тұла бойлары- 
ның бәріне қар тұрып ңалған шофер жігіттер кіре бер- 
ді. Мұның барлығы бағана күндіз Аршадағы шөпке 
өткендер еді. Бала бәрін де бірден таныды. Алдымен 
өзіне әскери значок берген Ңұлбек көзіне оттай басыл- 
ды. Ауыр ыңырсып аяғын әрең басңан біреуін бәрі ңол- 
тықтап үйге кіргізді. Үйдің іші абыр-сабырға айналып 
кетті.
— Астапыралла, не боп ңалды, шыраңтарым-ау — 
деді Момын мен кемпір ңосарланып.
— Кейін айтармыз. Ана жақта әлі жеті-сегіз ада- 
мымыз келе жатыр. Жолдан тайып адасып кетпесе жа- 
рар еді, кәне бері мына жерге отыршы енді... аяғы 
тайып кетіп еді,— деді Ңұлбек ыңырсып, зорға дем 
алып тұрған жігітті пештің жанына отырғыза беріп.
— Ал енді басқаларың қайда? Ңазір бәрін де өзім- 
ақ барып, ертіп келе қояйын,— деді асығыс Момын. 
Сөйтті де балаға: — Бар, жүгір, айналайын, Сейдахмет- 
ке айта ңойшы, әлгі электр фонарын алып тез шыға 
ңойсын.
Бала үйден ата жөнелді де, аулаға шыға бере демі 
бітеліп тұншықты да к,алды. Осы бір жанына қауіп 
төнген шаңты ол есінен өмірі шығарған емес. Тұла 
бойы шуда-шуда қап-ңара бір бәле махұлқат сұп-суық 
саусаңтарымен бірден алқымнан алып сілкілей баста- 
ды. Біраң ол бұдан шошынбады. Оның қуатты қанды 
шеңгелінен босанып басын қолымен ңорғай Сейдахмет- 
тің үйіне қарай жүгіре жөнелді. Небәрі жиырма-отыз 
адым жер балаға ұзаң сонар, сапар жолындай көрінді. 
Өзінің жанашыр сарбаздарын ңоршаудан құтңару үшін 
жауын-шашынға ңарамай аттанған батырлардай сілтеп 
келеді. Ештеңеден беті қайтар емес, жүрегі селт етпей- 
ді, бәріне дайын. Өзіне-өзі мұншалықты батыл жеңім- 
паз болып көрініп тұрғаны бірінші рет. Сейдахметтің 
үйіне жеткенше ңаншама ерлік хикаяны басынан өт- 
керді. Талай таулардан асты, құздарды басты, жаула- 
рын екі жүзді семсермен жайпап келеді, қайран 
ңаласың, отқа түскенді ңұтқарды, судағыны саңтады. 
Ңызыл жалауы желбіреген реактивтік самолетпен ба­
тана өзін алқымнан алған ңара махлұхатты таудан- 
тауға, сайдан-сайға қуып, өбден есін шығарды. Осылай 
ңуып жүріп оған оң боратты. Өзі де самолетіндегі 
пулеметтен «көзін жой фашистердің» деген ұран тас-
2 7 0

тап аямай оң нөсерін төкті. Бұл шайқастың барлығын 
Мүйізді Бұғы ана көріп келе жатты. Енді Сейдахметтің 
үйіне жақындай бергенде баланың қайратына риза 
болған Бұғы ана балаға ңайырылып: — Уа, батырым, 
енді сен менің анау шофер балаларымды күтіңдер 
деді. «Ол жағынан қам жемеңіз бәрін де өзім құтқара- 
мын»,— деді де Сейдахметтің есігін жалма-жан қаға 
берді.
— Сейдахмет аға, тез, тезірек шығыңыз үйіңізден 
Ана біздерді құтңару керек! — деді аптығып. Мына 
сөзді естігенде Сейдахметпен Гүлжамалдың үрейі ұшып 
кетті.
— Кімді ңұтңар дейсің, не дейді мынау?
— Атам электр фонарын тез алып шыңсын деді. 
Совхоздың шоферлары адасып кетіііті.
— Ой, аңмақ неме, сөйдемейсің бе онан да? — деп 
Сейдахмет бір жекірді де, асыға-үсіге киіңе бастады.
Сейдахметтің бұл сөзіне ренжіп жатңан бала жоң. 
Осы үйге жеткенше мұның ңаншама ерлік жасағанын, 
ңандай серт беріп ант ішкенін Сейдахмет ңайдан білсін. 
¥замай, 
Момын атасымен Сейдахмет 
Ңорымның 
маңында адасып жүрген жеті шоферды үйге ертіп кел- 
генде де бала онша таңданған жоң. Шынымен бұларға 
кездеспесе адасып кетулері де мүмкін ғой. Ңаншама 
хауіп төнгенмен қайырлы аяқталса, тез ұмыт болатын 
әдеті емес пе... Әйтеуір бәрінен де басы ңосылғанын 
айтыңыз жоғалған, адасқан ешкім жоқ. Ол жетеуді 
Сейдахмет үйіне алып кетті. Оразқұлды да оятуға тура 
келді. Бұлардың беоеуін ол өз үйіне алды. Ңалғаны- 
ның бәрі Момын атаның үйіне орналасты.
Таудағы аңтүтек боран басылар емес. Бала дәлізге 
жүгіріп шығып еді, бір сәт өтпей-ак, оң мен солыңды 
білу былай тұрсын аспаның ңайда, жерің ңайда екенін 
адам аңғармас ғаламат болып жатңанын көрді. Зіркіл- 
деп үйіре соңңан боран ңайратына енді мінген, ңардың 
өзі айраттан асып кетіпті.
Момын шал совхоздың барлық шоферы табылып, 
суықтан, ңауіп-ңатерден ңұтылып, енді жылынып есте- 
рін жинай бастаған соң, болған жағдай белгілі болып 
отырса да ойда жоқта мына сұмдық борасынға ңалай 
байңамай душар болып қалғандарын білтелей отырып, 
сұрай бастады. Жігіттер баяндай бастады. Кемпір мен 
шал ғажайып ертегі тыңдап отырғандай анда-санда бір 
бас шайңап, күрсініп ңояды.
— Ойпырм-ай, ө, жаратқан бір сақтаған екен? —
271

деп екеуі де жағаларын ұстап ңұдайға шүкірлік айтып 
жатыр.
— Шыраңтарым-ау, дұрыстап киініп алмаймысың- 
дар, мұншама жеңіл шыңқандарың не? Тауға да осын- 
дай киіммен шыға ма екен,— деді реніш білдіріп шәй 
ңұйып отырған кемпір.— Бұл балальщты ңойсайшы. 
Ңаланың шиборбайларынша киініп жүруге ңұмарсың- 
дар ғой. Ңұдайым саңтаған. Мына түрлеріңмен адасып 
түнімен далада қалғандарыңда, беті аулаң бәленің, әр 
жерде мұз болып қатып ңалатын едіңдер...
— Бұлай боларын кім білсін,— деді оған жауап 
ңатып Ңұлбек,— Ңалың киініп керегі не? Ойда жоң 
бірдеңе бола ңойғанда машинаның өзінің ішін жылы- 
тамыз. Кәдімгі өз үйіңде отырғандай баранканы айнал- 
дыра бер. Әсіресе самолетпен ұшып келе жатқанда 
мына тауларың төбедей-ақ болып көрінеді, самолеттің 
сыртьгада ңырың градус аяз, ішінде көйлекшең жүре 
бересің...
— Бала бөстекке оранып шоферлардың арасында 
жантайып жатқан. Екі ңұлағы үлкендердің әңгімесін- 
де, Ңұлбектің жанында жабысып ңалған. Ойда жоңта 
боран көтеріліп, мына жігіттердің ңорымнан баспана 
іздеп осы үйге жиналып келгеніне баланың шексіз ңуа- 
нып жатңанын отырғандардың бірі де сезген жоқ. Мы­
на боранның ұзаңңа созылуын, тым болмаса екі-үш 
күнге дейін тынбауын іштей тілейді. Мейлі бәрі де осы 
үйде тұра берсін. Бұлармен уаңыт өткізу ңандай тама- 
ша. Нағыз рахаттың өзі емес пе. Баңса атасының та- 
нымайтыны жоң екен. Өздерін білмесе не әкесін, не 
шешесін таниды.
— Міне, көрдің бе,— деді, үнінде мақтаныш сезімі 
бар атасы, немересіне ңарап.— Өзіміздің Бұғы әулеті- 
нен шыңңан ағаларыңмен бірге отырсың. Бұдан былай 
ңандай тамаша туыстарыңның барын біліп жүресің. 
Байңап отырмысың енді? Ай, осы кездің жігіттері-ай, 
бәрі де сойталдай-чюйталдай азаматтар, құдай тағалам 
әйтеуір денсаулың берсін. Сонау қырық екінші жыл- 
дың ңысында бізді Магнитогорскінің ңұрылысына апар- 
ғаны әлі есімді...
Атасы балаға алдақашаннан белгілі оқиғаны баян- 
дай бастады. Отанның шар тарапынан еңбек майданы- 
на жиған адамдарды қаз-ңатар ұзыннан-ұзаң тұрғыз- 
ғанда ең соңында қырғыздар көрінеді. Бәрінен бұлар 
аласа болып шығады. Есептеп шыңқаннан кейін бес 
минут темекі шегуге рұхсат етеді екен. Бір күні серей-
2 72

ген ұзын бойлы, шикіл сары бір жігіт келіп, бұларға 
былай депті:
— Сендер қайдансыңдар? Манжұрмысыңдар?
Бұлардың арасында ңартаңдау бір мұғалім бар екен
сол тұрып:
Біз қырғыздар боламыз, біздер манжұрлармен со- 
ғысңанда мына Магнитогорскінің аты түгіл, заты да 
жок, болатын. Ол кездегі бойымыз сенен кем емес- 
ті. Мына соғыс бітсін, содан кейін тағы өсеміз,— 
депті...
Шал осы бір баяғы өтіп кеткен хикаяны еске алды. 
Өзімен өзі мәз болып, бүгін түн жамылып келген ңо- 
наңтарына айнала бір ңарап ңойды.
— Әлгі мұғалімнің айтңаны келді де тұрды. Осы 
кезде ңалаға барғанында, кейде жол үстінде ылғи бір 
денелі сұңғақ, келбет-кейпі келген жандарды көргенде 
көзің ңуанып, көңлің тояды. Шүкір әйтеуір, баяғыдай 
емес қой...
Сөз төркініне жігіттер түсініп күлді: Әзілге шал да 
ңұмар керінді.
— Денелі болғанымыздан не пайда — деді жігіт- 
тердің бірі — машинаны аударып алдың. Осынша кісі 
бола тұрып шамамыз келмеді...
— Ол оңай ма, шырағым-ау. Үстіндегі жүгін былай 
қойғанда мына боранды көрмеймісің. Оңасы жоң, ңұ- 
даңаласа, ертең бәрі орнына келер. Тек әйтеуір мыка 
боран басылса екен,— деді Момын оларды өзінше ақ- 
таған болып.
Жігіттер өздерінің Аршаның жоғарғы жағындағы 
шөпке барғандарын айтты. Таудың басында үлкен-үл- 
кен үш іскірт шөп бар болатын. Соның үшеуін де ма- 
шиналарға басып алған. Машинаға тиелрен шөп жәйі 
белгілі, таудай-таудай болып шыға келеді. Төменге өз- 
дері арқаннан ұстай зорға түсті. Бар машинаға осы- 
лайша пішен тиелді. Кабинаңа дейін жауып кеткен. 
Доңғалаң, жел ңағар әйнек, капоттан басңа дәнеңе кө- 
рінбейді: Бұлар әдейі келген соң ңайта оралуға ңал- 
дырмай, шөпті түгел басып кетуге тырысңан. Бұл 
жолыдан ңалса келер жылға дейін ңар астында 
ңалғаны, оЛ бәріне де белгілі, сондыңтан жұмысты 
жандарын салып істеді. Бірінің машинасы тиелген соң 
оны былай шығарып ңойып, келесісіне кірісті. Не керек 
ең соңында соншама шөптен небәрі екі арбадайы-аң 
ңалды. Темекі шегісіп алып, енді кім-кімнен кейін 
жүретінін келісіп жолға шыңты. Машинаиы жәймен

жүктеу/скачать 11,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: