" өсімдіктер систематикасы" пәні бойынша
Жалаңаш қалталылардьщ филогенезі
жүктеу/скачать 22,84 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Блок 5 Қыналар - Lichenophyta бөлімі Дәріс 14. Қыналар - Lichenophyta бөлімі Қарастырылатын сұрақтар
- 3. Бұта тәрізді кыналар - бұлар карағайлы күрғак ормандарда тіршілік етеді
- Қолданылған әдебиеттер
- Базидиомицеттердің жалпы сипаттамасы
- Базидиомицеттердің систематикасы
- Нeterobasidimycetes класы
- Teliobasidiomycetes класы
- 2-сурет. Тримерофиттер
Жалаңаш қалталылардьщ филогенезі. Бұлар — аскомицеттердің ішіндегі ең карапайым құрылымдысы. Бұлардың шығу тегін жыныс процестерінің бір-біріне ұқсастығына қарап, зигомицеттердің біреуінен шыққан деп қарауға болады. Жыныс процесіндегі айырмашылық зигомицеттерде зигота тыныштық кезеңін басынан өткізгеннен кейін редукциялы жолмен бөлінеді, сөйтіп гаплоидты спора түзеді. Ал жалаңаш қалталыларда зигота тыныштық кезеңге көшпей, бірден қалта дамиды. Мұнда да редукциялы бөліну болады, одан гаплоидты аскоспора түзіледі. Сонымен, көп клеткалы мицелийі бар эндомицесс сияқты алғашқы қалталылар зигомицеттерден дамыған. Мицелийі жоқ ашытқы саңырауқұлағы тез кебетін қантты сұйық ортада тіршілік етуіне байланысты мицелийдің түзілуі түрін сақтауда және оның таралуының қолайсыз болғандықтан, екінші рет өзеріске ұшыраудан пайда болған. Жалаңаш қалталыларда қалтаның дамуы екі бағытта жүрген болу керек. Бірінші алғашқы қалталылардың тіршілік орталығының ерекшелігіне байланысты қалталар шашылып жату бағытында дамыса, ал екінші, тафриналыларда паразиттік тіршілік етуіне байланысты қалталар жинақталып, белгілі бір қабатқа орналасу жағдайына қарай бағытталып дамыған. Жемісті денелерінің болмауына байланысты бұларды алғашқы қалталылар мен жақындастыру оңай. Алайда, тіршілігінің көп кезеңі гаплоидіы күйде болатын алғашқы қалталыларға қарама-қарсы дикарионды фазада өтуі, бұл екі қатарды бір-бірне жақындастыруды қиындатады. Дегенмен, тафрина қатарын үнемі диплоидты болуына қарай Saccharomyces Ludwigii ашытқы саңырауқұлағымен жақындастыруға болады. Кейбір микологтар қалталарының эутуникатты болуы, аскоспораларын активті түрде лақтырып тастауы жағынан дискомицеттерге жақындастырады. Ал жеміс денесінің болмауы паразитті тіршілік етуіне байланысты қарапайымдалып жойылып кетуі тиіс дейді. Қолданылған әдебиеттер: 1 Абдрахманұлы О. Төменгі сатыдағы өсімдіктер систематикасы. Астана 2012 ж 2 Әметов Ә.Ә. Ботаника. - Алматы, 2000
Курсенов Л.И. и др7 Ботаника в 2-х Т., М., 1991. Блок 5 Қыналар - Lichenophyta бөлімі Дәріс 14. Қыналар - Lichenophyta бөлімі Қарастырылатын сұрақтар: 1. Қыналардың жалпы сипаттамасы. 2. Қыналардың систематикасы. 3. Маңызы. | Қыналардың 18-20 мың түрі бар төменгі сатыдағы өсімдіктер катарына жатады. Қыналар күй талғамайтын өсімдіктер, сондықтан табиғатга қыналар басқа өсімдіктерге колайсыз келетін кұнарсыз жерлерде мысалы, тастардың үстінде, шөлді-шөлейтті жерлерде, тундрада және ормандарда тіршілік етеді. Қыналарға ең қажетті жағдай оттегіне бай таза ауа. Қалада кыналар өспейді, себебі түтін және ысты жерлерде тіршілік ете алмайды. Қыналар саңырауқұлақ пен балдырлардың симбиоздық түрде тіршілік етуі нәтижесінде пайда болған ерекше өсімдіктер тобы болып саналады. Олардың құрамына кіретін балдырлар көк – жасыл және жасыл балдырлар бөлімдеріне жатады, олардың табиғатта өз бетінше тіршілік ететін түрлерінен еш өзгешелігі жоқ. Қыналар құрамындағы жасыл балдырлардың түрлерінен хлорелла, цистококк, кладофора, трентеполия кездеседі, соңғы екеуі жіп тәрізді формалар. Бұндай қыналар жасыл түсті болып келеді. Көк жасыл түсті балдырлардан түрлеріне глеокапса, хроококк тағы басқалары кездеседі. Қынаның құрамына кіретін саңырауқұлақтардың түрлерінің басым көпшілігі аскомицеттер класын құрайтын саңырауқұлақтар. Оларға пиреномицеттер мен дискомицеттер жатады. Ал базидиомицеттерден телефора туысы кіреді. Жоғарыда аталған саңырауқұлақтардың табиғатта жабайы өсетін түрлерімен салыстырғанда ұқсастығы шамалы. Қыналар анатомиялық құрылысына байланысты гомеомерлі және гетеромерлі деп екіге бөлінеді. Гомеомерлі типі қарапайым құрылысты болып келеді. Олардың денесін құрайтын саңырауқұлақ және балдыр клеткалары денелерінде біркелкі таралған. Бұлар балдыр бөліп шығарған кілегейдің ішінде орналасады. Кепкен кезде морт сынғыш келеді де, суға салса ісінеді. Гетеромерлі талломның құрылыс ерекшеліктерін ксантория мен пармелия сияқты жапырақшалы қыналардың көлденең кесінділерінен байқауымызға болады. Кесінді препаратынан талломның үстіңгі қабатының өте тығыз шиыршықтала оралған жуан қабықты саңырауқұлақ гифтерінен тұратындығын көреміз. Бұл жалған ткань плектинхима деп аталады. Плектенхима бірнеше қабатты, оның ең үстінгі қабаты түсті, ал төменгі қабаттары түсіз болып келеді. Плектинхиманың астында, босандау орналасқан гифтермен қоршалған, шар пішіндес бір клеткалы жасыл балдырлар топтарынан тұратын гонидиялық қабат орналасады. Гонидиялық қабаттың астында өзек орналасады. өзектегі саңырауқұлақтар гифтері түссіз келеді әрі өте бос байланысқан, олардың аралары ауаға толы. Талломның ең астынғы қабаты құрылысы жағынан беткі қабатына ұқсас, яғни тығыз орналасқан жуан қабықты гифтерден тұрады. Осы қабаттан тарайтын бір қатарлы саңырауқұлақ жіпшелері, немесе ризоидтер, ал көпшілік жағдайларда ризиндер (өзектен өтетін жіпшелер шоқтары) қыналардың субсртаттарға бекініп өсуін және қоректенуін қамтамасыз етеді. Нағыз бұталы қыналардың цилиндірлі талломдарының құрылысы да гетеромерлі типке жатады. Олардың көлденең кесінділерінен талломдарының бірнеше концентрлік қабаттардан тұратынын көруге болады: шеткі бөлігінде тығыз сыртқы қабат, одан ішке қарай бір клеткалы жасыл балдыр шоқтары орналасқан гонидиялық қабат, ортасында түссіз өзек және ең ортасында орталық білеу – остьік цилиндр орналасады. Остьік цилиндр серпілмелі шеміршек тәріздес тканьнен түзілген және механикалық қызметатқарады. Қынаның көбейуі. Олар жай екіге бөлінуі арқылы, немесе автоспора түзу арқылы көбейеді. Кейде гамета арқылы жынысты көбейеді. Қынаның құрамындағы саңырауқұлақ өзіне сай спора құратын орган түзеді. Перитейий қына қабатына кіріп томпайып орналасады. Апотеций ол қына қабатының бетінде дөңгелек астау тәрізді немесе төмпешік тәрізді өсінділер түрінде болады. Құрамында қалталы саңырауқұлақтары бар қыналарда жыныс процессі тән. Аскомицеттерден пайда болған аскоспора маңайында өздеріне сай балдыр болса, оны орап қынаның қабатына айналады.
Қыналар соредий және изидий деп аталатын орган арқылы вегетативті көбейеді. Соредий жапырақты, бұталы қынаға тән. Бұталы қыналарда түзілген бірінші реттік талломдардан, екінші реттік талломдар түзіледі де, олар бұтақтанады немесе бұтақтанбауы да мүмкін. Екінші реттік бұтақтанған талломдарды подециялар деп атайды. Подециялар көбінесе кладония түрлеріне тән, олардың формалары тебен, таяқ, жоғарғы бөлігі жұмырлана кеңейген бокал пішіндес болып келеді және жиі тармақтанып бұтақтануы мүмкін. Бокал тәрізді формаларында подециялардың шеткі жақтарын жағалай жаңадан подециялар түзіледі.
Қыналарды 4 класқа бөледі: қалталы қына, базидиальды қына, фиколихенс класы, дейтеролихенс класы. Қыналардың экологиялық топтары. Қыналар жоғарыда көрсетілгендей барлық жерлерде таралған. Төмендегідей экологиялық топтарға бөлінеді. Топырақ бетіндегі қыналар немесе эпигейлі қыналар. Олар жер бетінде таралған жоғарғы сатыдағы өсімдіктермен бәекеге түсе алмайды, сол себептен жер бетінде аз мөлшерде кездеседі. Ашық жерлерде өсетін қыналардың қатарына пельигера, стереокаулон, кладония, цетрария т. б. туыстар түрлері жатады. Эпифитті қыналардың қатарына ағаштар мен бұталарда қоныстанған қыналар түрлері жатады. Бұл топтағылар жапырақта қоныстанса – эпифильді, жалаңаш ағаш діндерінде қоныстанса – эпиксильді деп аталады. Оларға фисция, уснея т. б. туыстары жатады. Эпилитті қыналар – олар тастарда, құздарда, жартастарда тіршілік етеді. Олардың қатарына коллема, гаспарриния, леканора туыстары жатады. Суда тіршілік ететін қыналардың қатарына – гидротирия қынасын жатқызуға болады. Қыналар әртүрлі субстратта мекендейді. Мысалы оларды темірдің үстінде, шыныларда, картон қағаздарда, сүйек устінде, өртенген ағаштарда т.б. жерлерден кездестіруге болады. Қыналар талломы әр түрлі түсті: сүр, қара, көгілдір, сары, кызғылт-сары, коңыр түсті болады, мүңдай түс беру қүрамындағы кыналар кышкылдарының болуына байланысты, бұлар жіп шумактың жоғарғы жағында түйіршікті, таяқшалы, қристалды түрде калыптасады. Сыртқы пішіндеріне карай кыналар үшке балінеді: 1. Қаспак немесе кабыршакты кыналар - бұлар ағаштардын қабыктарына, таска, жартастарға жабысып өседі, бекінген тастардан бөліп алу киын және түстері әртүрлі болады. 2. Жапырак тәрізді кына (жалпак жапырак гашінше үқсас) - бұлар ормандағы ағаштардың діңіне, түбіріне жабысып өседі, бүларды оңай бөліп алуға болады, түстері сұр, сары, кызғылт- сары болып келеді 3. Бұта тәрізді кыналар - бұлар карағайлы күрғак ормандарда тіршілік етеді, түсі сұр, акшыл болып келеді, оңай бөліп алуға болады. Бұл кыналар тундрада көп кездеседі, мысалы, бұғы- мүгі ягель. Анатомиялык кұрылысы жағынан кыналар талломдарындағы балдырлардың орналасуына карай екіге бөлінеді: 1. Гетеромерлі- кыналардьщ жоғарғы кабык қабатының астында жасыл балдырлардын жасушаларының бір кабат болып орналасуы, бұны гонидийлер кабаты деп те атайды, ]бұған жапыракты және бүта тәрізді кыналар жатады. 2. Гомеомерлі - балдырлар жасулалары саңырауқұлактардың жіпшумағының арасында шашыранды орналасады, бүған каспак кыналар жатады. Өзін –өзі тексеруге арналған сұрақтар: 1.Саңырауқұлақтарды зерттейтін ғылым қалай аталады. 2. Қына қандай организм. 3. Қыналардың табиғаттағы маңызы қандай.
1. Абдрахманұлы О. Төменгі сатыдағы өсімдіктер систематикасы. Астана 2012 ж 2. Әметов Ә.Ә. Ботаника. - Алматы, 2011ж
1. Базидиомицеттердің жалпы сипаттамасы 2. Базидиомицеттердің систематикасы 3. Базидиомицеттердің филогенезі Базидиомицеттердің жалпы сипаттамасы Қазіргі уақыта бұл бөлім 30000 - жуық ұсақ жəне ірі саңырауқұлақтар түрін біріктіреді. Базидиальді саңырауқұлақтар класы деп аталуы олардың өкілдері базидия болып табылады. Базидиоспоралардың стеригмасында шағын өскіндер экзогенді дамиды. Базидия үнемі апогамды болады, бұл саңырауқұлақтардың толығымен жыныстық жасушалары жойылған. Базидиальді саңырауқұлақтардың даму циклінде дикариотты мицелий басым, бірақ көптеген өкілдерінде гаплоидты мицелий бар, ол өз бетінше немесе дикариотты мицелий сияқты дами алады. Көптеген базидиальді саңырауқұлақтарға ерекше құрылыс оларда өтпелер мен аралық перде қалқандар болуы тəн. Оларды долипоровтар деп атайды. Олар құмыра тəрізді іскен (кеуіп кеткен) болады. Осы ісік мембрананы қоршаған-парентосомадан, яғни эндоплазмалық ретикулуммен тығыз байланысқан. Парентосома аралақ қалқан перде арқылы ядролардың миграциясына кедергі келтірмейді. Жасушалы қабырғалары қалталы саңырауқұлақтардыкінен айырмашылығы олар сияқты екі қабаттан емес, бірнеше қабаттардан тұрады жəне хитин, глюкандар, фукоза, ксилозадан тұрады. Конидий споралар аскомицеттерге қарағанда базидиальді саңырауқұлақтарда сирек кездеседі жəне көбінесе дикариотты мицелийде пайда болады. Көптеген базидиальді саңырауқұлақтардың жемісті денелері де дамиды, дикариотты мицелийден қосылады. Жемісті дене құрылысы бойынша өте алуан түрлі. Дəрежесі бойынша жемісті денесі - терілі,ағашты, етті болуы мүмкін. Олар сол сияқты бояуы бойынша да ажыратылады. Спора түзуші қабаты жемісті денесі гимений, ол базидийден жəне қосымша құрылымды түзілістен-базидиол, цистид, парафиз жəне т.б. тұрады, олар əр түрлі таксономиялық топтардың байланыстарына тəуелді. Гимений əкелетін - гименофор – тегіс – лабиринт тəрізді, пластинкалы түтікше тəрізді жəне т.б. Базидийлардың түзілуінің екі əдісі белгілі: дикариотты мицелийдің жасушаларынан жəне өсу кезеңінде тыныштықтағы споралар – телиоспоралар. Бірініші жағдайда базидия мицелийдің жас екі ядролы жасушадан дамиды. Жас жасушаның төбесінің бүйірінде жақын жатқан екі ядродан бүршік тəрізді жіпшелер дамиды. Бұл уақытта дикарионның екі ядросы бөлініп, төрт ядро түзіледі, олар былай орналасады: екі əр түрлі жынысты ядро жасуша төбесінен кетеді, үшіншісі негізге қарай жылжиды, ал төртіншісі жіпше өскініне кіреді де, одан соң екі аралық пайда болып, дикарионнан жасуша бөлінеді. Көптеген базиомицеттер жоғары сатыдағы өсімдіктерде ерекше паразитті тіршілік етеді. Базидийлердің дамуы өзгеше жүреді. Олар тыныштық күйдегі споралар – телиоспоралар өсуінен түзіледі. Құрылысы бойынша базидийлер - біржасушалы, түйреуіш тəрізді (холобазидия) болуы мүмкін немесе екі бөліктен тұрады: төменгі - гипобазидийлер жəне жоғарғы - эпибазидийлер, олар гипобазидийлердің өскіні болып табылады. Эпибазидия - үнемі екі немесе төрт жасушадан тұрады. Мұндай күрделі базидия гетеробазидийлер деп аталады. Базидияның үшінші типі – төртжасушалы базидия – фрагмобазидия болып табылады. Фрагмобазидийлердің ерекшелігі - оның қалың қабырғалы телиоспоралардан түзілуі жəне оны склеробазидия деп атайды.
Базидийлердің құрылысы негізінде Basidiomycоtа бөлімі 3 класқа бөлінеді. Нolobasidiomycetes класы Бұл кластың өкілдері бөлінбейтін біржасушалы базидияның түйреуіш тəрізді немесе цилиндрлік формалары бар, олар дикариотипті мицелийдің жіпөрімінен дамиды. Əр түрлі құрылысты жақсы дамыған жемісті денесі бар. Оның сапротрофты жəне паразитті формалары да бар . Нeterobasidimycetes класы Гетеробазидиальді саңырауқұлақтардың негізгі белгілері болып оның өкілдерінің өзіндік жемісті денесінің жəне базидийлердің болуы, көпжасушалы, не дифференцияланған гипобазидия жəне эпибазидияның (яғни гетеробазидия) болуы болып табылады. Гетеробазидиальдыларды көбінесе ашытқы саңырауқұлақтар деп атайды. Бірақ бұл өте дұрыс емес, бұл саңырауқұлақтар арасында жемісті денелермен құрғақ консистенциялы түрлері бар. Гетеробазидиальды саңырауқұлақтар арасында үлкен əр түрлі формалы жəне саңырауқұлақтардың жемісті денесінің сыртқы құрылысының көптеген типі жалаңаш базидиальды саңырауқұлақтар болады Кейде олардың ұқсастығы өте жақсы, оларды микроскоптық сараптау арқылы анықтауға тура келеді. Гетеробазидиальдылардың көпшілігі - қарағайлы жəне жапырақты ағаштарда өсетін сапротрофтар. Олар ормандарда немесе топырақтарда көптеп кездеседі. Олардың арасында жоғары сатыдағы өсімдіктер де паразитті тіршілік етеді. Сол сияқты жартылай паразиттер де бар (Auricularia mesenterisa). Сол сияқты паразит саңырауқұлақтар да кездеседі. Олар мүктерде, папоротниктерде де өседі. Бұл жағдайда олардың жемісті денесі нашар дамыған, сирек те болса кейде мүлдем болмайды жəне базидийлер саңырауқұлақ - паразит түзіледі (Tremella). Бұл үнемі жүйелеуде ауытқуға əкеледі. Гетеробазидиальды саңырауқұлақтардың практикалық маңызы аз зерттелген. Көпшілік түрлері ағаштарды бұзушылар болып табылады жəне қарашіріктің түзілуіне қатысады . Олардың арасында паразиттер көп емес, халықшаруашылықтық маңызы бар түрі - Rhizoctonia crocorum – беде, жоңышқа жəне көптеген бақша дақылдарының сəндік ағаштардың тамырын шірітеді. Кейде кəдімгі сапротрофты саңырауқұлақ Auricularia mesenteriсa өзін паразитті көрсетуі мүмкін. Белгілі бір жағдайда ол əлсіз жеміс ағаштарын (алма, алмұрт саңырауқұлақтар əзірге белгісіз. Жеуге жарамдылары да көп емес, бірақ аз болуы себепті жəне дəмдік сапасының төмендігіне байланысты оларды тамаққа пайдаланбайды. Тек кейбір Auricularia туысының түрлерінің Қытайда, Жапонияда жəне т.б. жерлерде маңызға ие. Олардан ұлттық тағамдар дайындайды. Гетеробазидиомицеттердің жемісті денесі əр алуан. Ең қарапайымы – жемісті денесі, олардың арасынан 4 типті бөліп қарауға болады. Гипохноидты тип - жемісті денесі өте жұқа шырмалған жіпөрімнен тұрады, олар таралып жəне топты базидияларды түзеді. Тығыз гимениальды қабаты болмайды жəне жемісті денесі өрмек тəрізді түрі бар (Tulasnella, Bourdotia). Кортициоидты тип - жұқа жемісті денелі, тығыз гимениальды қабықпен қапталған (Exidiopsis, Heterochaeta, Heterochaetella). Кортициоидтық жемісті денелері тегіс, бірақ кейде стерильді тікенектермен қапталған (Heteroc Стероидты тип – қалың ресупинатты жемісті денесі қатты – терілі консистенциядан, сызықтық шеті анық (Exidiopsis, Eichleriella) түрін біріктіреді. Ресупинаттықтарда жемісті денелері гименофор тегіс, жалпақ болып қана қоймайды, бірақ Hydnaceae сияқты тікенектер орналаспайды (мысалы, Protodontia туысы). Гетеробазидиальды саңырауқұлақтар үшін жастықша тəрізді жемісті денесі болып табылады. Бұл жемісті денелер атауларын эксидиоидты типтердің жемістік денесінен алды. Бірақ іскен, жастық тəрізді болып тек жаңбырлы немесе ылғалды ауа райында болады. Құрғақ ауа райында олар барлық ылғалын тез жоғалтады жəне құрғақ, мүйізшелі жұқа қабат немесе қабыққа айналады. Жаңбырлы ауа райы басталысымен олар қайтадан ісінеді, суға толады жəне өзінің өмірін жалғастырады. Осындай эксидиоидті жемісті дене Exidia,Tremella, Dasryopinax, Guepiniopsis туыстарына тəн. Эксидиоидті типтердің туындылары псевдогидноидты жəне аурикулариоидты типті жемісті денелері болып табылады. Псевдогидноидты қалпақ тəрізді дененің бүйіріне жабысқан, кірпікщелі тікенекке ұқсас. Мұндай жемісті дене Pseudohydnum туысында ғана кездеседі. Аурикулариоидты жемісті дене əдетте табақша тəрізді немесе құлақша тəрізді, арқа жағынан орталық нүктеге немесе эксорталық нүктеге бекіген жəне бетінде болады. Мұндай жемісті дене тек Auricularia туысы өкілдерінде ғана кездеседі. Гимений оларда тегіс немесе лабиринт тəрізді болады. Гетеробазидиальдық саңырауқұлақтар арасында жемісті денесі клавароид типті түрлері де кездеседі, мұндай жемісті дене тура тік тұратын, цилиндрлі немесе түйреуіш тəрізді, жаңғақтылардың жемісті денесіне ұқсас болады (олар Cаlоcera жəне Eocronartium өкілдеріне тəн). Сонымен, бұл топтағы саңырауқұлақтарда гимнокарпты жемісті денесімен қатар ( барлық жоғарыда айтылған типтер) ангиокарпты жемісті денелі саңырауқұлақтар да бар. Олар ұсақ, шар тəрізді, жіңішке аяқтарымен миксомицеттердің спорангийлерін еске түсіреді. Жемісті денесі қабықты перидиймен жабылған, төбесі базидий жіп өрімінен түзілген (Phleogena туысына тəн) жемісті денесінің бояуы өте алуан түрлі, біреулерінде сары жəне қызыл сары түс болса, екіншісінде – қоңыр немесе түссіз, кейде – қызыл, кейбіреулерінде басқа түстер болады. Барлық гетеробазидиомицеттер жіпөрімдер, жемісті денесі біртұтас, яғни мономиттік жіпөрімдер жүйесі (тек Heterochaeta жеке түрлерінде ол димиттік, сонымен қатар қаңқалық жіп өрімдер мен генеративті жіпөрімдерімен) бар. Генеративті жіпөрімдер жұқа қабырғалы, қалың қабырғалы да болуы мүмкін. Олар кейде жіптермен шумақталған болып та кездеседі. Олардың 3 типін ажыратуға болады: доға тəрізді, медальон тəрізді жəне іскен (үрілген). Гимений жемісті дененің төменгі ішкі бетінде орналасқан (унилатеральды немесе біржақты гемений) немесе барлық жемісті денесін жауып тұрады (амифигенді гимений). Базидийде про,- гипо немесе экибазидийлер болып ажыратылады. Кейбіреулерінде эпибазидий рөлін ұзын стеригмалар орындайды. Tremellales қатарының базидиясы – шар тəрізді жасуша, ол ұзынынан өтпелерге 4 жасушаға немесе екі жасушаға бөлінеді. Сосын əрбір жасуша бір - бірден ұзын цилиндрлі стеригмаларды береді (олар эпибазидийлерге сəйкес келеді), базидиоспоралар түзіледі. Tulasnellales қатарындағы базидийлар базидий қуыстарына ұқсас, ал, Tremellales олардан ерекшеленеді, өйткені гипобазидий əрқашан бір жасушалы болып қалады, ал стеригма (эпибазидия) цилиндрлі емес, қалың шар тəрізді жəне базальді өтпелері болады, ол оларды базидийден (гипобазидий) алыстатады. Стеригмалар саны төрттен жетіге дейін болуы мүмкін. Auriculariales қатарындағы базидийдің Tremellales жəне Tulasnellalesтерден айырмашылығы бар. Алғашында оларда шар тəрізді пробазидийлер түзіледі, бірақ одан тек бір ғана эпибазидий өсіп шығады. Сосын көбінесе гипобазидий жоғалады жəне эпибазидий ғана базидий рөлін атқарады. Ол көлденең өтпелерге 4 жасушаға бөлінеді (2-5 сирек). Əрбір жасушада базидиоспорасымен бір стеригма болады. Стеригмалар өте ұзын болады. Гетеро – базидиомицеттердің базидиспораның ең маңызды ерекшелігі – бұл олардың түзілуі кезінде екінші спораның дамуы, олар формасы бойынша алғашқы базидиоспораларға ұқсас болады. Кейде екінші споралар ұсақ конидийлерден түзіледі. Гименийде кейде жыныссыз споралар – конидийлер пайда болады. Əдетте олар ( Dacrumyces deliquescens, Tremella mesenterica) 164 базидиясы түрінде көрінеді, бірақ кейде базидиямен жіпөрімдерде біруақытта түзіледі.
Бұл класс жоғары сатылы өсімдіктердің паразитті саңырауқұлақтарын біріктіреді. Базидийлар – тыныштық күйдегі споралар – телиоспоралар немесе склеробазидийлер өскенде пайда болады. Олардың тығыз қабықшасы бар, хитиннан, меланин мен басқа да заттардан тұрады. Бұл саңырауқұлақтардың жемісті денесі болмайды. Бұл класқа екі қатар кіреді; Ustilaginales – жəне Uredinales саңырауқұлақтары . Қолданылған әдебиеттер: 1. Абдрахманұлы О. Төменгі сатыдағы өсімдіктер систематикасы. Астана 2012 ж 2. Әметов Ә.Ә. Ботаника. - Алматы, 2011ж Дәріс 2. Риниофиттер бөлімі. Дәріс жоспары: Бұл бөлімге жататын өсімдіктер палеозой дәуірінде тіршілік етіп, жер бетіне мүлдем жойылған. Қазіргі кездее бұл топқа топтастырылған өсімдіктер тек жер асты қалдықтаоы арқылы ғана белгілі. Ең бастысы, жоғары сатыдағы өсімдіктердің алғашқы даму эволюциясын көрсететін белгілері сақталған өсімдіктердің қатарына жатады. Негізінен батпақты жерлерде өсетін өсімдіктер, сонымен қатар қайтадан сулы ортада және қүрылықта тіршілік ететін формалары да болған. Бүлардың спорофиті дихотомиялк түрде тармақ талған, тамырлары, нағыз жапырақтары жоқ телом дел аталатың сабақ түрінде болған. Қарапайым түрлерінде көбінесе бір клеткалы, кейде көп клеткалы ризоидтары, ал курделі формаларында ризомоидтары (тамырсабақ түріндегі теломньщ төменгі бөлігі) тамыр қызиетін атқарған. Жапырқтары жоқ, тек күрделі формаларында жапырақ қызметін атқаратын тікенек тәрізді өскіндер - филлоидтер болған. Псилофит тэрізділердің теломдарының анатомиялық қүрылысы өте қарапайым. Сыртында устьицалары бар бір қабатты эпидермис, оның астыңда кеп қабатты хлоропласты клеткалардан түратын қабың, ортасында протостель (спиральді немесе сақиналы түрде, кейде басқаша жуанданған трахеидтерден туратын, ксилеманы флоэманың үзынша келген клеткалары қоршап жатады) орналасқан. Камбийі жоқ, сол себепті екінші реттік жуандану тэн емес, өсімдіктердің өсуін төбелік меристема атқарған. Теломның жоғарғы үшында жалғыз бір ұялы, қабырғасы көп қабатты спорангий орналасқан. Спорангийдің ішіндегі спора-лар түзілген. Риниофиттер тең споралы өсімдіктер, олардың спорангийінің үш сэулелі саңылауы болған. Риниофиттердің төменгі силур дэуірінде тіршілік еткен түрлері тек споралары арқылы, ал жоғарғы силур дәуірінде тіршілік еткен куксония (Сооквопіа) туысы макроқалдықтары бойынша сипатталған. 1895 жылы американдық палеоботаник Даусон риниофиттердің ең алғашқы өкілін псилофит (Рзііорһуіоп) деп атаған. Ол тамы-ры мен жапырақтары жок, жалаңаш өсімдік деген мағынаны береді. Алғашкы жер бетіндегі псилофит туыстарына жататьш барлық өсімдіктер топтары псилофиттер деп аталған. Кейіннен Рзііорһуіоп туысының ең алғашқы атауы қайта реттелуіне байланыстызаңсызданып жойылды. Қазіргі кезеіде риния (Кһупіа) туыстарьның біршама толык сипатталуына байланысты, бүл топтағы 5арлық өсімдіктер риниофиттер некесе риниофитон-дар (ИіуаіорһуШ) деп аталады. Риниофиіте]: кейінгі папорот-ник тэрізділердің ішінде папоротниктер, сыіа жапырақтылар, илаундар, жалаңаш түдымдылардың (гроголосеменные) негізгі аті — тектері болып саналғандықтан, оларға папорот-ник тәріздлер (Ргор^егісіорһуіа) деп басқаша агау берген. Қазба қалдықтарынан альгаған өсімдіктердщ дүрнс сақталмауына байланысш көптеген авторлар риниофиттерді екі бөлімге, яғни риниофиттерге жэне зостерофиллофиттерге бөліп қарастыру толық түрде дэлелдеуді қажет ететіндіғш көрсеткен. Сонымен қатар, екі топтағы өсімдіктердің белгілері коп жағдайда өте ұқсас болуына байланысты шартты түрде риниофиттер бөлімі риниялықтар жэне зостерофиллиялыктар кластарына беліп қарастырады.Риниопсидтер (Rhупіорsidа) класыБұл кластың негізгі ерекшелігі спорангиялары бұтақтың ұшыyда орналасады Риниялар (RhупіаІis) қатары. Өсімдіктің дихотомиялық типті бұтақтары вегетативтік және спора түзуші бұтақтарға анық бөлінбеген. Осы қатарға жататын, жер асты қазба қалдықтарынан табылған куксония (Сооіссопіа) өсімдігі силур дәуірінің соңғы мерзімінде жэне де-вон дэуірінің бастапқы кезеңдерінде тіршілік еткен. Өсімдіктің бұтақтары әр типті дихотомиялық бутақтанған. Кейбір бұтақтарының ұшында шар немесе бүйрек тэріздес орналасқан спорангиялары жоғарғы жағында түзілген саңылаулары арқылы ашылуы мүмкін. Бул қатарға толық түрде зерттелген үлкен рииия (Rhупіа mаіог) мен Гвин - воона риния (Rhупіа gwуппе-уаиghапіі) түрлері жатады. Үлкен риния ылғалды ортада көп мөлшерде тығыз жинақталып өсуіне байланысты, қазба қалдықтарында көп мөлшерде сақталған. Өсімдіктгер көбінесе батпақты жерлерде тіршілік еткен. Жер астіы «тамырсабақты» (ризомоид) ризоидтарынан жер үсті сабақтары түзіген. Тамырлары жоқ. Жер бетіңдегі дихотомиялық типті бүтақіанған сабақтарының үшында споран-гиялары орналасқан. Анатомиядуқ қүрылысы өте қарапайым Телом қарапайым протостельден түрады. Өткізгіш шоқтарь ксилема және флоэманы шеңбер бойымен қоршап орналасқан Теломның сыртында қарапайым қүрылысты устьицалары бар нағыз эпидерма қабаты түзілген. 
1-сурет. Риниялықтар: А-хорнеофитон (Ногпеорһуіхт): 1-спорофитгің реконструкциясы; 2-дихотомды бұтақтанған спо-рангий; 3-спорангийдің тігінен кесіндісі: кс-ксилема, фл-флоэма, қ.п.-қабық паренхимасы, біл-білеу, сп-споралар, сп.қ.-спорангий қабырғасы; Б-лионофитон (Ъуопорһуіоп): 1-гаметофиттің рекон-струкциясы; 2-гаметангиофор; 3-антеридий; 4-архегоний; В-Хедея (Несіеіа) спорангийі; Г-ярравийдің (Үаггауіа) синангийі; Д-тениокарда (Таепіосгасіа) спорофитінің реканструкциясы; (ан-антеридий; арх-архегоний; ж-жұмыртқа клеткасы; спг-спорангий). Гвин-Воона риниясы сабағының үзындығы 15-20 см дихотомды бүгақтанған. Бүйір бұтақтарындағы көп қабатгы спорангияларда споралар орналасқан. Спорангий қабықшалары шіріген кезде қалың қабатты сиоралары жерге шашылған. Хор-неофитон (Ногпеорһуіоп) туысы девон дэуірінің ортасында тіршілік еткен өсімдіктер қатарына жатады (1-сурет). Жер асты түйнек тәрізді ризомоидтарынан, жер бетінде уіьндығы 20 см-ге жететін дихотомиялық типті бүтақгары жетілгш. Ризомоид-тарында коп мөлшерде ризоидтар ориаласқан, олардың өткізгіш жүйелері болмаған. Ризоидтардың паренхималык клеткалары-на микориза құбылысы тэн. Анатомиялық құрылисы жағынан хорнеофитондар риниялықтарға үқсас. Екі немесе үш ретгі дихотомиялық типті бүтактанған, спора түзетін спорангиялар теломдардьщ ұштарында орналасқан. Сыртқы пішіндері жағынан өздері орналасқан теломдарынан айырмашылыгы жок, цилиндр тэрізді споронгиясының үзындығы 4 мм болады. Паренхималык клеткалардан тұратын көп қабатты спорангий қабырғалары теломның шет жақтарында орналасқан қабықтарынн ксилеманың жалғасы тәрізді күмбез білек (колонка) флоэма орналасқан. Хорнеофитон спорангийі, кейбір белгілеріне қараганда, сфагналық мүктердің қорапшасына үқсас болған. Бұл қатар өкілдеріне жататын хедея (Несіеіа) туысының спорангийлері топн бір-бірімен кірігіп өсуі нәтижесінде синангий түзген. Тримерофитои (Тгітегорһуіаіе^) қагары Бүл қатардаіғы өсімдіктерді риниофиттер мен папоротник тэрізділерді байланыстырушы тізбек ретінде карастырады.Тримерофитондарда жиі тармақталған жанама бұтақтары бар негізгі бүтағы жақсы жетілген (2-сурет), Жанама бұтақтардың үшьгнда бір-бірііне өте тақау, қысқа келген бүтақтар топтасып орналасқан.. Осы қатардағы пертика (Регііса) туыстарына жататьш өсімджтердің бшктіктері 3 м-ге дейін барган.Спорангишюрі біірнеше рет дихотомиялық типті тармақталған бүтақтардың үшында жетілген. Тримерофитгер бүтақтары арнайы вегетативтік жэне сіюра түзуші бұтақтарға бөлінген. Бұл бүтақтар бір-бірінен морфологиялық қ^ірылыстары ғана емес, сол сияқты анатомиялық кгүрылысгары арқылы да өзгешеленеді 
2-сурет. Тримерофиттер және зостерофиллдер: А-пертика (Регйса); 1-спорофиттің реюнструкциясы; 2-споралы осьтер; Б-савдонияның (Залусіоша), реконструкция; В-зостерофиллумның (2о8{егорһу]1шп) ре-конструкциясы. Риниофиттер класына жататын тениокрада (Таепіосгайа) туысы екінші реттік сулы ортада тіршілік етуі мұмкін. Олардың дихотомиялық типті түрде тармақталған жалпақ теломда-ры болған. Кейбір спорангийлері теломдардың үшында, енді біреулері буйір жақтарында орналасқан. Сонымен, тениокрада қатарына жататын өсімдіктер риниофиттер мен зостерофиллум кластарын байланыстырушы қатар ретінде қарастырылады. Зостерофиллопсида (Zоsterophy11орsida) класы Бұл класс өкілдеріне тэн қасиеттердің қатарына спорангийлерінің бүйір бұтактарыңда орналасуы жатады. Спорангийлері дөнгелек немесе жоғарғы жағында саңылауы бар сопақша пішінді. Бүл кластың 3 туысы жақсы зерттелген. Госслингия (Gosslingia) туысының дихотомиялық тапті тармақталған бүтақтарында селягинелланың ризофоры (тамырға ұқсас өсінді) тэрізді жанама бұтақ түріндегі өсінділері түзіледі. Олардың жанама қысқа бүтаксщрында бүйрек тэрізді спорангий орналасқан. Жоғаргыда көрсегілген ерекшеліктеріне байланысты, бұл зостерофшлдер мен плауш тэрізділерге жақын туыс ретіңде қарастырылады. Савдония (Sаwdопіа) туысының бұтақтарыңда Каталог: ebook -> umkd umkd -> Мамандығына арналған Сұлтанмахмұттану ПӘнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені umkd -> Қазақстан Республикасының umkd -> Қазақстан Республикасының umkd -> Студенттерге арналған оқу әдістемелік кешені umkd -> ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығына арналған «Ұлы отан соғысы және соғыстан кейінгі жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихы (1941-1960)» пәнінен ОҚытушыға арналған пән бағдарламасы umkd -> «Балалар әдебиеті» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 2013 жылғы №3 басылым 5 в 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті» umkd -> ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешенінің umkd -> 5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті umkd -> 5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті umkd -> «Филология: қазақ тілі» мамандығына арналған жүктеу/скачать 22,84 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|