1- дәріс. Тақырыбы: Өсімдіктер әлемінің пайда болуы және дамуы. Өсімдіктің құрылысы және жасушаның тіршілік әрекеті
жүктеу/скачать 0,7 Mb. Pdf көрінісі
|
1Дәріс
| Клетканың бөлінуі.
Клетка екі түрлі жолмен (митоз және амитоз) бӛлінеді. Амитоз, яғни жай бөліну. Бұл кезде клеткадары ядроның екі бүйірi алғашында қылталанып, жіңішкереді. Ол жері бipтe-бipтe жіңішкеріп барып, ең соныңда араптың 8 цифры тәрізденеді. Сонымен, 8 тәрізденген ядроның ортасындағы жіңішкерген жері ақырында үзіліп, оның екі жағы бірінен-бipi ажырап кетеді. Осы екі жас ядро клетканың eкi шетіне ығысады. Сонымен қатар, клетка протоплазмасы да бӛліне келіп, әлгі екі жас ядроның айналасына жиналады. Сӛйтіп, алғашқы бip клетка eкігe бӛлінеді. Бұл кезде ядро мен протоплазманың арасында үлкен айырма болмай қалады. Дегенмен хроматин структурасы байқалады. Осы сияқты жолмен бӛліну кейбір тӛменгі сатыдағы ӛсімдіктерде, жоғарғы сатыдағы ӛсімдіктің қартайған органдарының клеткаларында кӛбірек кездеседі. Бүршіктену. Keйбip ӛсімдіктердің жаңа клеткалары бүршіктену арқылы пайда болады. Бұл кезде клетканың бip бүйірінен томпақ ӛскінше пайда болады да, ядро eкігe бӛлінеді; сӛйтіп оның бipi — әлгі ӛскіншенің ішіне кіреді де, ол ӛзінше клеткаға айналады; екінші ядро бұрынғы ecкi клеткада қалады. Бұл екеуі бір-бірімен ажырасып кетпестен-ақ бӛлініп шыққан жас клетканың үстінен тағы да томпайып бүршіктене бастайды. Бұл ӛзінше біріншi бүршіктенген клеткадағы сияқты: тағы да жаңа клеткаға айналысымен, оның үсіне және бүршіктеніп томпая бастайды. Cӛйтіп, бір клеткадан тізбектелген бірнеше жаңа клетка пайда болады. Мұндай жолды клетканың бүршіктеніп пайда болуы деп атайды. Клетканың осы тәсілмен пайда болуын ашытқы саңырауқұлағынан байқауға болады. Бөлшектену. Қайсыбіp ӛсімдік кӛбейер кезінде, кӛп ядролы клетканың ішіндегі протопласт бірнеше бӛлікке ажырап, бӛлшектеніп кетеді. Бӛлшектеніп шыққан протопласт участоктарының ішіне бip немесе бірнеше ядро кipe бастайды, олардың сыртын қоршап тұрған протоплазма участоктарының сыртынан біртіндеп жас қабықша пайда болады. Ең соңында сыртын қабықша қаптап жатқан дененің (спорогонияның) iшінен бірнеше жас клетка (споралар) пайда болады. Спорогонияның қабықшасы жарылғаннан кейін, оның ішіндегі әлгі пайда болған клеткалар (споралар) құжынап сыртқа шығады. Мұндай кӛбею жолы кӛбінесе талломды ӛсімдіктерде, әcipece фикомицеттерде болады. Бос пайда болу. Біраз ӛсімдіктердің жаңа клеткалары протоплазма ішінде жүрген бip ядроның бірнеше рет бӛлінуінен және әрбip ядро бӛлшектерінің айналасына протоплазманың тиістi бӛлігі жинақталуынан сол участоктың сыртынан бірте-бірте қабықша пайда болады да, әлгі ядро ӛзінше жеке клеткаға айналады. Клетканың осылай бос пайда болу жолы қалталы саңырауқұлақтардың ұрық қалтасындағы клеткаларға тән. Жоғары сатыдағы ӛсімдіктердің қартайған клеткаларында клетканың жай бӛлінуі немесе амитоздың кездесуі — бұларды бӛлінудің қарапайым алғашқы түpi емес, қайта митоздың ықшамдалған екінші түрі деп қаралуы керек екендігін ескертеді. Митоз (кариокинез немесе эквациялық бӛліну). Бұл — ӛсімдіктер мен жануарлар клеткаларының күрделі жолмен бӛлінуі. Кариокинез жолымен ӛсімдіктер клеткасының кӛбеюі және бұл жолмен ядроның бӛлінуі жӛніндегі негізгi пікірдi тұңғыш рет айтқандар — ботаник И. Д. Чистяков (1874), ал жануарлар клеткасынікі туралы гистолог П. И. Перемежко (1878) болса, клеткадағы ядроны алғашқы байқаған ағылшын ғалымы Роберт Брауннан (1831) бастап-ақ жер жүзіндегі басқа елдің биологтары да ядроның маңызын ашуға тырысты. Солардың бipi — неміс цитологы В. Флеминг, Ол 1882 ж. клетка бӛліну кезіндегі ядрода болатын әр қилы құбылыстарды байқап және оларды сипаттай келіп, оған митоз, яғни ядроның күрделi бӛлiнуi деп ат берді. Клетканың күрделі бӛлінуінің бip түpi — мейоз. Бұл кӛбінесе ӛсімдіктердің жыныс клеткалары (гаметалары) жетілер кезде бӛлінеді. Атап айтқанда, жыныс гематалары жетілер кезде генеративтік ядро мен ұрық қалтасының ядролары мейоз жолымен бӛлінеді. Мейоз кезінде басынан бірнеше күрделі сатыларды ӛткізе келіп, ядрода болатын хромосом саны жартылай кемиді. Мысалы, пияз гүлінің тозаңындағы генеративтік ядромен ұрық қалтасының клеткаларындағы ядрода хромосом саны — 16, мұны — диплоид (2х) санды хромосом дейді; егерде осындай диплоид хромосомда ядро мейоз жолымен бӛліне келіп, оның саны теңжара кеміп шығатын болса, оны—гаплоид санды, хромо¬сом деп атайды. Сонымен, вегетативтік орган клеткаларының ядросында диплоидты хромосом болады да, жетіліп шыққан гаметалардағы хромосом саны — гаплоидты болады. Мейоздың биологиялық мәні — тipi организм жынысты жолымен кӛбейген кезде, аналық және аталық гаметалардың ұрықтануын қамтамасыз ету. Гаплоидты саны бар екі гамета ұрықтануының арқасында, екеуінің арасынан пайда болған зиготаның хромосом саны қайтадан орнына түсіп, диплоидты күйге жетеді. Ӛсімдіктердің гаметалары мейоз жолымен бӛлінбесе, олардағы хромосом саны жартылай кемімесе яғни гаплоидты болмаса, екі түрлі жыныс клеткалары бірімен-бipi ұрықтана алмаған болар еді жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|