1 аббревиатура сөздерді шартты түрде қысқарту немесе оны бастапқы әріптермен белгілеу. Мысалы, АҚш америка Құрама Штаттары

1. Н.М.Лисовский Книговедение, его предмет и задачи. П., 1922

2. А.М.Ловягин Основы книговедения. М., 1926

3. Ш.Р.Елеукенов, Ж.Шалғымбаева Қазақ кітабының тарихы, А, Санат. 1999

1. 
   Сикорский Н.М. Исследования и материалы, 1981
   
2. 
   Барсуков А.И. Вопросы общей теории книговедения, 1971
   
3. 
   Новосадский И.В. Теория книговедения, 1986
   
4. 
   Галактионов И.Д. Технические правила набора и их изменения 1929
   
5. 
   Книга Исследования и материалы. - ., 1994
   

1 Жазу-сызу (графика) таңбалары, жазудың пайда болу тарихы

2 Кітаптану ғылымының кешенділігі
Археологиялық, этнографиялық және жазбаша деректер көрсетіп отырғандай Еуропа мен Азия құрлықтарының Ұлы даласын мекендеген рулар мен тайпалар өздерінің тіршілігі, тағдырлы оқиғалары туралы тасқа таңбалар салып, әртүрлі белгілер қалдырған. Бұларды ежелгі қандастарымыздың өз ұрпақтарына қалдырған хаты деуге болады. Ғылым тілінде оны петроглифтер (гректің петро- тас және глиф- қашау деген сөзінен шыққан) деп атайды. Жазу өнерінің бастапқы түрі болып табылатын бұл таңбалар қашап сызу және түрлі-түсті бояулармен нақыштауға дейінгі ұзақ даму жолынан өткен. Тасқа бейнелеу әдістері Қазақстанда- Жетісу, Солтүстік Балқаш өңірі, Ертіс Алтай аймағында, Сарыарқада, Маңғыстауда жиі ұшырайды.

Жазу-сызу (графика) таңбалары арқылы сөз-лебізді, хабар- ошарды қашықтыққа жеткізу үшін бастапқы кезде түрліше тәсілдер, мәселен, пиктография- “суретті хат”, белгі, ойық салу, т.б қолданылған. “Пиктос” дегеніміз грекше “сурет” деген сөз.

Бір кезде қытай иероглифті жазбасы да сурет секілді болған. Келе-келе суреттер шартты белгіге айналған. Қазіргі қытай иероглифтері дәл осындай.

Жазу-сызу дамуының келесі кезеңі- буын, сына жазуы. Мұнда әрбір белгі белгілі бір мән-мағынаны білдіреді. Американың ежелгі тұрғыны –майя үндістерінің жазу-сызуы да сына белгісін кең пайдаланған.

Ежелгі египеттіктер көне дүниенің барлық елдерінде көп жылдар бойы кеңінен пайдаланылған папирусты ойлап тапты. Папирус Ніл өзенінің жағасында үш-төрт метр бойлап өсетін құрақты өсімдіктің өзегінен жасалған.

Папирус бумасының әдеттегі ұзындығы алты метрге, ені 15-30 сантиметрге жететін Папирус бумалары біздің заманымызға дейінгі екінші мыңжылдықта таралды. Кейінірек папирус жерорта теңізі елдерінің жазу-сызуы үшін кең таралған материалға айналды. Папирус шетке шығаратын маңызды зат болды.. Оны әзірлеу мен сату ісі бір ғана перғауындардың қолында болды.

Сондай-ақ ағаш ерте заманнан жазу-сызу үшін материал болған. Қиыр Шығыста жұрт ағаш тақтайшаларға жазған. Жазу-сызу және кітап бастыру үшін бамбук пайдаланылған, одан жұқа тақтайшалар жасап, олардың ара-арасын баумен бекітіп тастаған. IV ғасырда Қытайда жазу-сызу материалы үшін жібек пайдаланылып, одан орамдар жасалған

Көптеген халықтар ағаш қабығына жазу жазған. Ежелгі Русьте қайың қабығы- берестке жазу жазған. Үндістанда пальма жапырақтары мен теңіз бақашанақтары пайдаланылған.

Египетте, Грецияда, Кіші Азияда әсіресе Сирия мен Палестинада бірте-бірте жазу-сызуға мал терісі қолданылған. Біздің заманымыздың алғашқы ғасырларында майя тайпалары бұғы терісіне жазған.

Біздің заманымызға дейінгі I- ғасырда гректер жазу-сызуға жас малдың терісін илеп, өңдеуден жасалған пергаментті бірінші болып пайдаланды. Пергаментті жасау үшін қойдың, ешкінің, бұзаудың терісін пайдаланған. Теріні әк ерітілген суға салып илегеннен кейін жүнінен тазартып, ағашқа керіп қойған. Кептіріп, өңдегеннен кейін бор жаққан. Пергамент папирустен әлдеқайда төзімді болған. Әрі оның екі бетіне де жазу жазған. IV-ғасырдың өзінде кітап өндірісінде басым орынға ие болды. Пергаментке жазылған кітап Еуропада 1000 жыл бойы үстем болып келді.

1. Н.М.Лисовский Книговедение, его предмет и задачи. П., 1922

2. А.М.Ловягин Основы книговедения. М., 1926

3. Ш.Р.Елеукенов, Ж.Шалғымбаева Қазақ кітабының тарихы, А, Санат. 1999

1. 
   Сикорский Н.М. Исследования и материалы, 1981
   
2. 
   Барсуков А.И. Вопросы общей теории книговедения, 1971
   
3. 
   Новосадский И.В. Теория книговедения, 1986
   
4. 
   Галактионов И.Д. Технические правила набора и их изменения 1929
   
5. 
   Книга Исследования и материалы. - ., 1994
   

1. 
   Жазу-сызудың негізгі үш сатысы
   

1. 
   Ауызекі тіл жазба тілмен толықтырылуы қажет. Мұның өзі жазу- сызудың жүзеге асуына байланысты.
   
2. 
   Жазуды түсіретін материал қажет.
   
3. 
   Жазылғанды көбейту, қолжазбаны көпшіліктің қажетіне жарату, яғни топтық және әлеуметтік байланыс құралдарына айналуы шарт.
   

Әр түрлі таңбаларды пайдалану қиынға түсе бастады. Кітап оқығысы келетіндер саны жиілей бастады. Осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында әр түрлі елдерде бір дыбысты бір әріппен белгілейтін болды. Сөйтіп әріп және олардың жүйесі – алфавит пайда бола бастады. Тұңғыш алфавит жасағандар – Финикая елінің тұрғындары. Финикаялықтар оңнан солға қарай жазатын болған. Олардың алфавитінде дауысты дыбыстар жоқ, тек дауыссыз дыбыстар ғана әріп таңбамен белгіленген. Орта теңіз жағалауындағы барлық елдер осы жазуды пайдаланған. Оның негізінде арамей (арабтардың бір тайпасы) және грек алфавиттері туған. Арамей алфавитін Шығыс елдері қолданған. Одан қазіргі еврей сириялық, иран, араб алфавиттері дамыған. Бұларда әріп тек дауыссыздарды ғана бейнелейді, дауысты дыбыстар үшін арнайы белгілер қолданылып оңнан солға қарай жазылады.

Грек алфавиті финикиялық алфавиттің жетілдірілген түрі. Онда гректер дауысты дыбыстар үшін де әріптер ойлап тапқан. Батыс елдердің көпшілігі грек алфавиті негізінде латын алфавитін құрастырған.

Ал, кириллицаға келсек, бұл алфавитті бұдан мың жылдан аса бұрын болгар оқымыстысы, ағартушысы Кирилл шәкірті Мефодиймен словяндар үшін арнайы жасаған. Византия алфавиті үлгісімен Кирилл глаголица және кирллица әліппесін шығарған. Глаголица иероглифке өте ұқсас. Жазуға оншама оңтайлы емес. Глаголицаны қысып словяндар кириллицаға көшкен, 19-ы словян тілінің ерекшеліктеріне байланысты.

Қазақстан ертеректе араб әрпін, 1929 жылы латын графикасына жақын жаңа алфавитті қабылдаған. Орыс алфавитіндегі 33 және орыс тілінде жоқ дыбыстарды таңбалайтын 9 әріп қосылған.

Ұсынылатын әдебиеттер:

Негізгі:

1. Н.М.Лисовский Книговедение, его предмет и задачи. П., 1922

2. А.М.Ловягин Основы книговедения. М., 1926

3. Ш.Р.Елеукенов, Ж.Шалғымбаева Қазақ кітабының тарихы, А, Санат. 1999

1. 
   Сикорский Н.М. Исследования и материалы, 1981
   
2. 
   Барсуков А.И. Вопросы общей теории книговедения, 1971
   
3. 
   Новосадский И.В. Теория книговедения, 1986
   
4. 
   Галактионов И.Д. Технические правила набора и их изменения 1929
   
5. 
   Книга Исследования и материалы. - ., 1994
   

1 Ксилография немесе ағаш грвюрасы тәсілі

2 Литера құятын тәсіл иесі (Гутенберг)
Баспа кітапқа жол салу жолын зерттегенде ертедегі Шығыс елдерінің тақтайға бедерлі ою жасап, оған бояу жағып, мықтап керілген матаға таңбасын басқан өнерден бастау алған. Кейін матаға нақыш бедер түсіру Еуропаға ауысқан. Дәл осы принцип граверленген, оймаланған ағаш тақтайшалар арқылы сурет, мәтін басу негізінен алынған. Бұл тәсілді ксилография деп атаған. Бірақ бұл тәсілдер қолжазба кітапты ауыстыра алмады. Осы олқылықтың орнын толықтырған ХV ғасырдың тамаша перзенті неміс өнертапқышы Иоганн Гутенберг (1406-1468).

Полиграфиялық процесс белгілі бір баспа формасын, пішінін мәтін немесе суретті бұлардың таңбасын түсіретін материалға, айталық, қағаз бетіне көшіруді көздейді. Бұлайша таңба түсіру түпнұсқаны айнытпай қайталайтын форма (пішін) бейнесін көптеп, көбейтіп басып шығаруға жағдай жасайды.

Пішіннің таңба түсетін шығыңқы және түспейтін ақтаңдақ, ойық учаскелері болады. Таңбасы түсірілетін участокке тиісті баспаханалық бояу жағылады да қысым күшімен қағазға басылады. Таңба түскен қағаз оттиск деп аталады. Баспаның бұл түрін шығыңқы баспа (высокая печать) дейміз.

Шығыңқы баспа формасын жасауға алғашында ағаш формасы жұмсалды. Ұшы өткір металл сайманы көшегімен түсірілуге тиісті форма ойып, қашап түсірілетін. Мұндай тәсілді ксилография немесе ағаш грвюрасы деп атайды. Шығыңқы баспа тәсілін атақты неміс өнертапқышы Гутенберг қағаз материалдың өзгешеліктеріне қарай ыңғайлап, жетілдіріп, баспа станогын жасады. Гутенбергтің негізгі табысы бұл емес, басқа тәсіл. Атап айтқанда – терім формасынан мәтінді жаңғыртып көбейту тәсілін ойлап тапты.

Осы тәсіл арқасында, біріншіден - баспа формасын жасау жұмысы әлдеқайда жеңілдеді. Бұл форма алдын ала терілген элементтерден материалдардан түзілетін болған.

2-ші Терім жіберілетін қатені түзету жолын оңайлатты. Формадан қате кетсе, түзету қиын емес. Қате түскен әріпті (литераны) дұыс дегенімен оп-оңай ауыстырасың. Ксилографиядан қате жіберілсе, жұмысты басынан бастап қайта істеуге тура келер еді.

3-ші Терім жазу ісін бір қалыпқа түсіріп, түпнұсқаны айнытпай, қандай болса, сондай етіп жеткізуге мүмкіндік берді.

Гутенберг алғашында шрифтілерді ағаштан жасап көрген, кейіннен шрифті металдан құйды. Арнайы баспаханалық құйма ойлап тапты. Металдарды әр түрлі қасиеттеріне қарай пайдаланды. Гутенберг баспа станогын ойлап тапты. Оны литера құятын тәсіл иесі деп атайды.

Баспа кітап-күллі баспасөз атаулының атасы. Газет, журналдардың шығуы жылжымалы литерасыз, баспаханасыз бояу мен баспа пресінсіз мүмкін емес. Газет Еуропада Гутенбергтің «В4-2» деп аталатын «Інжіп» кітабынан кейін ХҮІІІ ғасырдың басында пайда болды. Ресейде алғашқы баспа газет «Ведомости» Петр 1 тұсында, 1702 жылы дүниеге келген.
Ұсынылатын әдебиеттер:

Негізгі:

1. Н.М.Лисовский Книговедение, его предмет и задачи. П., 1922

2. А.М.Ловягин Основы книговедения. М., 1926

3. Ш.Р.Елеукенов, Ж.Шалғымбаева Қазақ кітабының тарихы, А, Санат. 1999

1. 
   Сикорский Н.М. Исследования и материалы, 1981
   
2. 
   Барсуков А.И. Вопросы общей теории книговедения, 1971
   
3. 
   Новосадский И.В. Теория книговедения, 1986
   
4. 
   Галактионов И.Д. Технические правила набора и их изменения 1929
   
5. 
   Книга Исследования и материалы. - ., 1994