1 аптаның тапсырмасы
жүктеу/скачать 399,41 Kb.
|
биологияға кіріспе 1.2.3 апта тапсырмалары
- Бұл бет үшін навигация:
- Заттардың және энергияның алмасуы
- Көбею
| Биосфералық деңгей. Жер ғаламшарындағы барлық тірі организмдер мен олардың тіршілік ететін жалпы табиғи орта жағдайларының жиынтығы биосфералық деңгейді құрайды. Биосфералық деңгейде басты рөлді "тірі заттар", яғни жер бетіндегі барлық тірі организмдер атқарады. Биосфералық деңгейде "жанама заттар" (яғни, қоршаған орта жағдайлары) мен тірі организмдердің тіршілік әрекетінен пайда болған "биожанама заттардың" да маңызы зор. Биосфералық деңгейде бүкіл жер бетіндегі заттар мен энергияның айналымы биосферадағы барлық тірі организмдердің тікелей қатысуы арқылы жүріп отырады.
Тіршілік анықтамасы өте көп, бірақ солардың ішінде кең таралғаны Ф.Энгельстің берген анықтамасы болып саналады. Ф.Энгельс "Тіршілік — ақуыз денелердің өмір сүру формасы, оның негізгі мәні сыртқы ортамен зат алмасуы" деп көрсетсек болатын. Қазіргі кездегі көзқарас бойынша тіршіліктің негізін 2 ірі биополимерлер-ақуыз және нуклеин қышқылдары құрайды. Сондықтан да тіршіліктің барлық құбылыстары осы екі биополимерлердің кешенді қасиеттеріне байланысты. Тірі ағзалар өлі дүниеде кездесетін химиялық элементтерден тұрады, бірақ сол химиялық заттардың тірі ағзалардағы күйі, атқаратын қызметі, активтігі өлі дүниедегіден өзгеше болады. Тірі ағзалар денесінде заттардың тек физико-химияық өзгерістері мен күрделі физиологиялық құбылыстары жүріп қоймай, сол сияқты онда сапалық биологиялық заңдылықтар байқалады (ыдырау-синтезделу; заттар, энергия, ақпараттар ағыны т.б.). Тіршіліктің түпкілікті касиеттеріне мыналар жатады: 1) өздігінен жаңару - ол заттар мен энергия ағындарына байланысты; Зат алмасу кезінде тірі ағза мен байланыста болып, сыртқы ортадан әртүрлі компоненттермен толығып отырады. Ағза- бұл сыртқы ортамен үздіксіз байланыста болатын ашық жүйе жоғарыдағы айтылған тірі ағзадағы тән қасиеттер (өзін- өзі ретеу, өздігінен өңдіру, өзін-өзі жаңарту) тіршіліктің негізгі атрибуттары: зат және энергия алмасу, тітіркендіргіштік, гомеостаз, репродукция, өзгергіштік, жеке даму болып табылады. Тіршілік анықтамасы өте көп, бірақ солардың ішінде кең таралғаны Ф.Энгельстің берген анықтамасы болып саналады. Ф.Энгельс "Тіршілік — ақуыз денелердің өмір сүру формасы, оның негізгі мәні сыртқы ортамен зат алмасуы" деп көрсетсек болатын. Қазіргі кездегі көзқарас бойынша тіршіліктің негізін 2 ірі биополимерлер-ақуыз және нуклеин қышқылдары құрайды. Сондықтан да тіршіліктің барлық құбылыстары осы екі биополимерлердің кешенді қасиеттеріне байланысты. Тірі ағзалар өлі дүниеде кездесетін химиялық элементтерден тұрады, бірақ сол химиялық заттардың тірі ағзалардағы күйі, атқаратын қызметі, активтігі өлі дүниедегіден өзгеше болады. Тірі ағзалар денесінде заттардың тек физико-химияық өзгерістері мен күрделі физиологиялық құбылыстары жүріп қоймай, сол сияқты онда сапалық биологиялық заңдылықтар байқалады (ыдырау-синтезделу; заттар, энергия, ақпараттар ағыны т.б.). Тіршіліктің түпкілікті касиеттеріне мыналар жатады: 1) өздігінен жаңару - ол заттар мен энергия ағындарына байланысты; Зат алмасу кезінде тірі ағза мен байланыста болып, сыртқы ортадан әртүрлі компоненттермен толығып отырады. Ағза- бұл сыртқы ортамен үздіксіз байланыста болатын ашық жүйе жоғарыдағы айтылған тірі ағзадағы тән қасиеттер (өзін- өзі ретеу, өздігінен өңдіру, өзін-өзі жаңарту) тіршіліктің негізгі атрибуттары: зат және энергия алмасу, тітіркендіргіштік, гомеостаз, репродукция, өзгергіштік, жеке даму болып табылады. 2) өздігінен көбею - бұл бірін-бірі алмастырып отыратын ұрпақтар жалғасын қамтамасыз ететін процесс және ол ақпараттар ағынына байланысты болады; Тіршілік жеке биологиялық жүйе болғандықтан әр биологиялық жүйенің тіршілік уақыты шектеулі, кез келген деңгейде тіршілік репродукциямен байланысты, сондықтан түр тіршілігі үзілмейді. Репродукция – ағзаның өзіне ұқсас ағзаны өндіруі. Бұл процесс ДНҚ сақталатын ақпараттың жаңа құрылымы мен молекуласы негізінде жүзеге асады. Репродукция тұқым қуалаумен байланысты. Нуклеин қышқылдарында тұқым қуалау ақпараты сақталады және ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады. Сондықтан ұрпақтан – ұрпаққа ағзаның сыртқы ортаға бейімделу қасиеті бар белгі беріліп отырады. 3) өздігінен реттелу - ол заттардың, энергия және ақпараттар ағындарына байланысты. Ағзаның химиялық құрамы мен физиологиялық процесс ағымын тұрақты ұстап тұру қасиеті. Өзін-өзі реттеу ағзада ағзаның ішкі ортасын тұрақты етіп ұстауы-гомеостаз (homoios- біркелкі тұрақты; statis- жағдай). Ағзаның ішкі ортасын сақтап тұру барлық тірі ағзаға ортақ қасиет. Мысалы: егер қанда қанттың мөлшері артып кетсе, ұйқы безі жасушалары инсулинді көбірек бөле бастайды, ал қанттың мөлшері төмендесе бауырдағы гликоген жұмсалып қанда қант мөлшері көтеріледі. Биологиялық жүйеге әр түрлі тіршілік деңгейінде адаптация (ортаға бейімделу) қасиеті тән. Адаптация бұл тірі ағзаның үнемі өзгеріп отыратын сыртқы ортафакторлар жағдайына бейімделуі. Адаптация негізін тітіркенгінетік және кері жауап реакция да жатады. Адаптациясыз тірі ағза қалыпты тіршілік ете алмайды. 1) Заттардың және энергияның алмасуы. Заттардын алмасуы тіршіліктің ең негізгі белгілерінің бірі болып саналады.Ол кейде қарапайым күйде өлі дүниеде де кездеседі. Бірақ ол тірі ағзалардан өзгеше жүреді, мысалы: көмір жанғанда О2 пен СО2 алмасады, темірдің бетін тат басқанда да О2 алмасуы байқалады. Өлі дүниеде бұл процестер негізінде заттар ыдырап жойылып жоқ болады, ал тірі ағзалардың тіршілік етуі үшін міндетті түрде зат алмасу болуы қажет. Зат алмасу процесінде тірі ағзаларда ыдыраған заттар жойылмай қайтадан қалпына келіп отырады, яғни өздігінен жаңару және өздігінен көбею байқалады. Тірі ағзалар ашық биологиялық жүйе болып табылады. Ол арқылы үзіліссіз заттар, энергия және ақпараттар ағыны өтіп отырады. 2) Тітіркену - тіршіліктің негізгі белгілерінің бірі. Ол сыртқы ортадан берілетін кез келген ақпаратқа тірі ағзалардың кері жауап реакциясы болып саналады. Сыртқы ортадан қажетті ақпарат алу арқылы биологиялық жүйелердің (жасуша, ұлпа, мүше, ағза т.б.) өздігінен реттелуі камтамассыз етіледі. Өздігінен реттелу негізінде ағзалардың құрылым тұрақтылығы - гомеостаз бірқалыпты сақталынады. 3) Көбею - ағзалардың негізгі белгілерінің бірі, онсыз тіршілік болмайды, ұрпақтар- жалғаспайды. 4) Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік— тірі ағзалардын басты белгілері болып саналады. 5) Даму- тіршіліктің ең негізгі белгісі. Ол жеке даму (онтогенез) және тарихи даму (филогенез) болып бөлінеді. 6) Дискреттік және біртұтастық. Тіршілік бір жағынан біртұтас, ал екінші жағынан дискретті (бөлшектенген) болып келеді. Тірі дүние біртұтас - бір ағзаның тіршілігі екенін ағза тіршілігімен тығыз байланысты, мысалы: өсімдіктер, өсімдік қоректі жануарлар - жыртқыштар т.с.с. Сондай-ақ, тіршілік жеке-жеке, бір-бірінен дербес бөлшектерден (элементтерден) тұрады, мысалы: өсімдіктер, жануарлар дүниесі - түрлерден; түрлер - популяциялардан, жеке ағзалардан; ағза-мүшелерден, ұлпалардан, жасушалардан тұрады. Тіршіліктің дискреттілігі туралы ұғым оны бірнеше құрылым деңгейлерге бөлуге мүмкіңдік береді. Қазіргі кезде тіршіліктің 7 ірі құрылым деңгейлері белгілі: 1) тіршіліктің молекулалық құрылым деңгейі — ДНҚ, РНҚ, ақуыздар (барлық тірі ағзаларда біркелкі болып келеді); Барлық тірі ағза үшін тіршілік субстраты нуклейн қышқылы молекуласы құрамына кіретін біркелкі 20 аминқышқылынан және 4 азотты негізден тұрады. Биологиялық энергия. Энергияға бай аденозинфосфор қышқылы (АТФ, АДФ, АМФ) ретінде қорға жинақталады. Тұқым қуалау ақпараты ДНК молекуласына жазылған (тек вирустарда РНК-да) және өздік репродукцияға қабілетті. Ағзаға тұқым қуалау ақпараты РНК молекуласының қатысымен жүретін ДНК молекуласының матрицасында синтезделеді. Тірі ағза денесіндегі барлық зат және энергия алмасуы, тұқым қуалау, құрылымдық түзілу процестері осы молекулалық деңгейде жүзеге асады. 2) тіршіліктің жасушалық құрылым деңгейі (барлық тірі ағзаларда біркелкі болып келеді); Жердегі барлық тірі ағзалық – ең кіші құрылымды қызметтік функционалды және генетикалық бірлігі жасуша болып табылады. Жасуша функционалды элементарлы биологиялық бірлік 3) тіршіліктің ұлпалық құрылым деңгейі жануарларда — 5, өсімдіктерде — 6 түрлі ұлпалар кездеседі; Шығу тегі, құрылысы және атқаратын қызметі біркелкі жасушалар және жиынтығы ұлпаны құрайды. Мүше - бес негізгі ұлпа түрінен тұрады. Олар: эпителиальді, дәнекер, бұлшық ет, жүйке, қан және лимфа ұлпалары. 3) тіршіліктің ағзалық (онтогенездік) құрылым деңгейі — көп түрлі болып келеді; Бұл деңгейдің элементарлы тіршілік бірлігі дара (особь) болып табылады, оны бөлшектеуге болмайды, бұл жағдайда ағза өзінің біртұтастық тіршілігін жойып, жекешелігінен айырылады. Ағзада барлық мүшелер жүйесі үйлесімді қызмет атқара отырып тұтас бір ағзаны құрайды. Онтегенетикалық деңгейде онтогенез процесі жүреді. Онтогенез деп ағзаның бір жасушалы зиготадан тіршілігін жойғанға дейінгі кезеңді айтады. Онтогенез кезінде генетикалық ақпарат беріліп, сол ағзаның өзіне тән ерекшелік белгілері қалыптасады 5) тіршіліктің полуляциялық - түрлік құрылым деңгейі — көп түрлі болып келеді; жануарлардың 1,5 миллионнан астам, өсімдіктердің 500 мыңнан астам түрлері белгілі; Бұл деңгейде қарапайым құрылым популяция болып табылады, ол тіршілік ететін ареалдары бойынша бір түрге жататын даралардың бір-бірінен оқшауланған топтары. Популяцияға жататын даралар өзара еркін шағылысып, генетикалық ақпараттарымен еркін алмаса алады. Бір түр ішінде әр популяциядағы даралар шағылысуы да мүмкін. жүктеу/скачать 399,41 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|