1 Қазақ халық және ұлт тілдерінің қалыптасуы

Барыс, шығыс септік жалғауларының қалыптасу, даму тарихын оқыту әдістері

жүктеу/скачать 1,26 Mb. бет 27/36 Дата 25.12.2023 өлшемі 1,26 Mb. #199217 түрі Құрамы

42.Барыс, шығыс септік жалғауларының қалыптасу, даму тарихын оқыту әдістері Ескі түркі жазбаларында барыс септігі бет алысты, мекенді білдіріп, мына жалғаулар жалғану арқылы жасалады: -а, -е. Барыс септігінің бұл көрсеткіштері жіктеу есімдіктері мен тəуелдік жалғаулы сөздерге жалғанады: оғлыма-ұлыма, түркіме-түркіме, қағаныма-қағаныма, ініме-ініме, қызыма-қызыма; -ға, -ге, -қа, -ке: йерке-жерге, будунқа-халыққа, тағқа-тауға, бегімке-бегіме, оғлумқа-ұлыма, йірімке-жеріме; -ғары, -гері, -ғару, -геру, -қару, -керү, -ңару, -ңерү. Барыс септігінің осы жалғаулары көне ескерткіш жазбаларында жиі қолданылған: қағанғару-қағанға, ебгерү-үйге . Кейбір ғалымдар барыс септіктің бұл тұлғасын құранды жəне -ру аффиксінен тараған деп біледі де, -ру қосымшасына кейбір сөздердің құрамында ертеден келе жатқан өлі тұлға ретінде қарайды. Шынында да -ру, -рү қосымшалары жалғанып, істің бағытын, бет алысын көрсететін кейбір сөздер де кездеседі. Мысалы: баңару (маған қарай), ебгерү (үйге қарай) -ра, -ре, -ру, -рү: ташра, ічре, баңару, асра (төменде); -ғары, -гері, -керү, -ңару, -ңерү құранды қосымша деген пікір бар. Екі сыңары да барыс септігінің -ға, -ге, -қа, -ке (тағқа, йерке) жəне -ра, -ре, -ру, -рү (ташра, ічре) қосымшаларының бірігуінен жасалып тұр. -ғару бағыттың алшақтығын білдірсе, -ра, -ре, -ру, -рү қосымшасы баратын жердің алшақ еместігін білдіреді. Ал тілімізде екеуі де барыс септігінің мағынасын толық береді. Сондай-ақ -ғары қосымшасының қызметі мен мағынасын беретін -йа, -йе жалғауы да кездеседі: қурыйа (батыстан), бірійе (оңтүстіктен). Көне жазбадағы барыс септігінің -ғары (варианттарымен), -йа, -йе жалғауларын қарай шылауы меңгереді: оғузғару (оғызға қарай), тарқанғару (тарқанға қарай), қурыйа (артқа қарай), бірійе (оңға қарай), йырайа (солға қарай) т.б. Көне ұйғыр жазбаларында -қа, -ке, -ға, -ге (улуғқа, йірке, сөзке), -ғару, -геру, -қару, -керу (йіркерү-жерге қарай, біргерү-бері қарай, йоқару-жоғары) ғана кездескен. «Кодекс Куманикуста» да жиі қолданылатын барыс септігі жалғаулары: -қа, -ке, -ға, -ге (атқа, білімге). Тəуелдік жалғауынан кейін барыс септігі -а, -е болып келеді: балама, балаңа, балаларыма. Үшінші жақ тəуелдік жалғауынан кейін барыс жалғауы түбірмен -н дəнекері арқылы байланысады. Тəуелдік жалғауының І, ІІ-жақтағы көпше түрінен кейін -а, -е жалғауы емес, -ға, -ге жалғанады: балаларымызға, балаларыңызға. -а, -е жалғауы кейде тəуелдік жалғауынсыз түбір сөзге тікелей жалғана береді. Ондай реттерде негізгі форма -қа, -ке, -ға, -ге-лермен кейде жарыса жүреді: бармаққа-бармаға (баруға), атқа-ата (атқа). Ерте кезден белгілі -ра, -ре, -ры, -рі жəне кейбір сөздермен кірігіп кеткен -қа, -ке, -ға, -ге формалары ташқары-тысқары, сонра-соңыра, йоғары-жоғары сияқты сөздердің құрамында кездескенімен, қыпшақ тілінде жалғаулық қызмет атқармайды. жүктеу/скачать 1,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу: