1. Қазақ тіл біліміндегі антропонимдердің зерттелу

А қ қ о з ы М о ты ш т ы ң көп семізінің бірі екен / І;487/.

Б у р а х а н сияқты бірнеше семіз қой көзді Мотыштар бар/ І;536/. Жас жүрегімен қыршын жас Б а й т ұ я қ жан берді./І;588/. Қ ұ л ы н ш а қ наразы боп томсарып қалды / І;81/. Бұрын аға сұлтан болған Ж а м а н т а й /І;81/. Бұлардан басқа барлық салқын, томсарған жандар ішіндегі ең жандысы Қ а р а т а й / І;16/. Қ ұ н а н б а й ө з алдындағы мына бейбастыққа қатты ашуланды / І;14/.

Романдағы құстармен байланысты есімдер адам қоғамының ерте кездеріне тән.

Кісі есімдерін құстар мен жануарларға байланысты қою себебі. Мысалы: Б ү р к і т б а й деген есімді Бүркіттей «ызалы» болсын деген сенімін қоюы мүмкін. Бөрібасар, Бектоғай, Мамырқаз, Торғай.

Романдағы туған жеріне байланысты есімдерден Наймантай,Көкше, Жамбыл, Қазақбай т.б. Бұл үйге келген Жамбыл Әбішке кіріп « әл сұрасып шықпақ болы» / ІІ; 485/. Жігітектің жасағанына келмей қалған Көкше /І;161/. Зор денелі үлкен қошқар тұмсықты Қазақбай екен /І;520/.

« Абай жолы» романында мінез-құлыққа, бейімділік әрекетке ерекшелік қасиетке байланысты қойылған есімдер де кездеседі. Мысалы: Н ұ р ғ а н ы м, Ж а р қ ы н , Ә л п е й і м , М а қ ұ л б а й , Ж о м а р т , А с а у б а й , Қ а п , т.б. есімдер .

Романдағы діни ұғымға, ескісенімге байланысты есімдерден: Оспан, Омар, Жақып, Әубәкір, Әділ, Ділда, Мағауия, Қамар, Салтанат, Асан, Үсен, Мұса, Молдабай, Садуақас, т.б. есімдері дін ұғымына адам сенімі арқылы сол атқа ие болған бұрынғы адамның қасиетті мінезі, екінші адамға ауысып отырады деп түсінген.

Астрономиялық құбылыстарға байланысты романдағы есімдерден:

Күнту, Айша, Үркер, Таңшолпан, Айса, Самалбек, Күнкен, Таңжарық т.б.

Романдағы есімдік аттарына байланысты есімдерден:

Қамысбай, Күлбадан, Қаңбақ, сияқты қойылған есімдер де бар. Кеште Құнанбайдың қасында тұрған Қамысбай еді / І.12/.

Бір сөздің көлемінде болса да осы романда жәндіктерге қатысты Шаянбай тәрізді есімде ұшырасады.

Халқымыздың ғасырлар бойы басынан кешірген өмір жолында табиғат пен аңға, құсқа сыйну, ай мен күнге табыну, хайуанаттардан ит, қасқыр, бұқа

сияқтыларды тотем ету –бәрі кісі аттарының қойылуына әсер етпей қоймайды. Жер жүзі халықтарының тарихында, олардың тұрмысымен тіршілігіне ұқсас жайттар бар. Хайуандар мен аңдардың, құстар мен жәндіктердің, болмаса табиғат құбылыстарының аттарынан жасалған кісі аттары көптеген халықтарда жиі кездесіп отырады [ 20;24].

Ү-ҮІІІ ғасырдағы антропонимдер үй хайуандары мен жабайы аңдардың, табиғат атаулары мен өсімдіктердің және металдардың атаулары ретінде қолданылған [ 21;26].

Әсіресе, ай мен күнге табыну табиғатты, аңды, құстарды ерекше күш санау, кейбір хайуандарды мысалы: Б ө р і , Б ү р к і т , Б ұ қ а , шыққан тегіміз біздің ата бабамыз деп, ойлау басым болғаны жоғарыда көрсетілген есімдер дәлел бола алады.

« Абай» романындағы кездесетін бұл есімдер қазақ тілінде бұрыннан да бар. Екіншіден- «Абай» романындағы кейіпкерлер тарихта болған адамдар.

Романдағы кездесетін барлық есімдерді топтастыра беру мүмкін емес, мағыналы сөздер бір-ақ сөзден тұрады. Сондықтан да бұл тарауда көлемі жағынан көптеуін мағыналық топтарға бөлдік.


Қорытынды
М. Әуезовтің « Абай жолы» романы өзінің көлемі жағынан да, қамтитын дәуірі жағынан да қазақ әдебиетіндегі ең бір құнды туындылардың бірі. Романда оқиғада көп және оған қатысатын кейіпкер де көп. Романда 450-дей адамның аты, 200-ден астам топоним толып жатқан этнонимдер бар. Ғалымдардың айтуына қарағанда романда антропоним, этнонимдер, топонимдер 101923.

Антропонимдерді лингвистикалық тұрғыдан зерттеу тіл біліміндегі маңызды мәселелердің бірі. Себебі, антропонимдердің тұлғаларында тек қана лингвистикалық мағына емес сол тілдің синтаксистік құрылысы да көрінеді. Антропонимдерде сол халықтың тарихы, әдет-ғұрпы сақталады.

Сондай-ақ антропонидерде тілдердің туысты өзге тілдермен байланысы қарым-қатынасынан көрінеді. Антропонимдерде сол халықтың тарихы, әдет-ғұрпы сақталады. Бұған мысал ретінде « Абай жолы» романындағы есімдердің түркі тілдеріне ортақтығы.

Бірсыпыра есімдердің араб-парсы тілдерінен екендігі. Сондай-ақ романдағы ұшырасатын орыс тілінен және орыс тілі арқылы шет тілінен кірген есімдер бұған толық дәлел бола алады. Біздің жұмысымыздың негізгі мақсатында кейбір антропонимдердің өте ерте дәірден сақталып келе жатқанына көзіміз жетті. Антропонимдердің мағыналық топтарына және морфологиялық құрылысына талдау жасағанымызда антропонимдердің түбір, біріккен, туынды күйде пайда болғанына көзіміз жетті. Романдағы араб-парсы тілдерінен сондай – ақ орыс есімдерінен кірген есімдер қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне сәйкес дыбыстық өзгерістерге ұшыраған. « Абай» романында бірлі-жарым монғол тілінен енген есімдер ұшырасады, бірақ бұлар көп емес. Романдағы есімдердің барлығы түгел қазаргі кезде халық арасына тараған деп айта алмаймыз. Көбісі қолданудан шығып қалып, сирексіп кеткен. Мысалы: Қ а м қ а , Қ о д а р , Б ө ж е й, Қ ұ р а н б а й дегендер.

Ал, Е р б о л , Д ә р м е н , деген антропонимдер қазақ арасында өте жиі кездеседі. Біздіңше бұл « Абай» романында басталған дәстүр мен әдет деп ойлаймыз.

Біздің М. Әуезовтің « Абай жолы» романында қазақ прлзасындағы антропонимдерге бай екеніне шек келтіруге болмайды. Бұл романда қазақ тілінің басып өткен жолы мен үлкен тарихы жатыр.

Айса Әділбек

Айтқазы Әйгерім

Айша Әкімқожа

Аксинья Әлпейім

Аққозы Әлмағамбет

Ахметжан Әлімбек

Ақылпейіс Әліпбек

Алтыбай Әмір

Айдос Әсма

Андреев Әшімқожа

Апанас Байкөбек

Асан Базаралы

Асаубай Байдалы

Афанасьич Баймағамбет

Афтап Баймұрат

Әбді Байсал

Әбділда Байсүгір

Әбдірахман Байтас

Әбен Байторы

Әбубәкір Байтұяқ

Әбіш Балағаз

Әділ Балбала

Балқожа Евгений

Барлас Елеу

Баян Еңсебай

Бегдалы Ербол

Бейсембай Еренай

Бекей Ержан

Бектоғай Еркежан

Белинский Есболат

Бесбесбай Есенжан

Бибісара Есентай

Бөжей Есқожа

Бөрібасар Жабай

Бүркітбай Жақай

Біржан Жақып

Герцен Жамал

Далбай Жамбыл

Данияр Жангөбек

Дархан Жаңыл

Дәмежан Жарқымбай

Дәндібай Жәбікен

Дәрмен Жәлел

Дәулеткелді Жәмпейіс

Девяткин Жексен

Дмитрий Желябов

Ділда Жетпіс

Жиренше Көрпебай

Жомарт Көтібақ

Жұмаш Көшпесбай

Зейнеп Крылов

Зере Кузьмич

Зылиқа Күлбадан

Ибрагим Күнке

Ивашкин Кусен

Иса Қабанқара

Иіс Қазақбай

Казацев Қазанғап

Каракозов Қалдыбай

Каренина Қамар

Каумен Қамысбай

Кәкітай Қарабас

Кәмшат Қарабатыр

Кәрім Қаражан

Кәріпжан Қаратай

Кенжеқан Қарашаш

Кеңгірбай Қатша

Керімбала Қаумен

Кошкин Қодар

Көкбай Қожақан

Көкпай Қонай

Көкше Қоңқай

Көмекбай

Қорабай Месқара

Қуандық Михайлов

Құдайберді Молдабай

Құлжатай Мұсабай

Құмаш Мұса

Құнанбай Мұхаметжан

Құсбек Мыңжасар

Лев Мырзатай

Лепса Мырзахан

Лермонтов Наймантай

Лосовский Некрасов

Мағауия Нұрғаным

Мағаш Нұрқожа

Мағрипа Нұрлан

Майбасар Нығымет

Майсара Омар

Мақсұт Ораз

Мақұлбай Оразбай

Мақа Оралбай

Мақыш Орманбек

Манас Оспан

Мария Отарбай

Марков Одек

Марқабай Өтегелді

Масақбай Өтеп

Махмұт Павлов

Пәкизат Тойсары

Петрович Тойшыбек

Пашкин Тоқсан

Пушантай Толстой

Пушарбай Тонтай

Рақыш Торымбала

Рахым Төлепберді

Садуақас Тұрғанбай

Сақып Тұрсын

Салиқа Тінібек

Салтанат Ұлжан

Салтыков-Щедрин Үмітай

Самалбек Үрке

Самарбай Үсен

Самұрат Фадеевна

Сата Хасен

Смағұл Шарипа

Смирнов Шаянбай

Сойкин Шөже

Солтабай Шүкіман

Сүйіндік Ізғұтты

Таңжарық Ысқақ

Такежан Ыспан

Темірғали Ырысай

Тобжан Яковлевна

Тоғжан

2. С. Аманжолов Вопросы диалектология и история казахского языка. Алма-ата, 1959 г.

3. Қ. Жұбанов . Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1966 ж.

4. Ә. Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикологиясы. Алматы, 1988ж.

5.Е. Бекмұхаметов . Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. Алматы,1977 ж.

6. М. Балақаев. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. Алматы, 1963 ж.

7. Б. Әбілқасымов. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. Алматы,1971 ж.

8. Ә.Әбдірахманов. Қашқари және ономастика мәселелері. « Қазақстан мектебі» № 20, 1971ж. 88-бет.

9. Ә. Әбдірахманов. Топономика-жаңа ғылым саласы. «Қазақстан мектебі» № 2,1978 ж.

10. І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев. Қазаіргі қазақ тілі / Лек. Фон./ Алматы, 1962ж.

11. Ә. Қайдаров, Ә Мұқатаев. Қазақ эпосындағы жер- су атаулары мен кісі аттары жайында. Алматы, 1986ж.

12. А. Есенқұлов. Көне түркі ескерткіштеріндегі қосымшалар. Алматы, 1976ж.

13. Т. Жанұзақов. Қазақ есімдерінің тарихы. Алматы, 1971ж.

14. Ә. Жұбанов. Эпос тілінің өрнектері. Алматы, 1978ж.

15. К. Есбаева. Қазақ есімдері. Алматы, 1988ж.

16. Л.З. Рүстемов. Қазаіргі қазақ тіліндігі араб-парсы кірме сөздері. Алматы, 1982ж.

17. Ш. Сарыбаев. Қазақ тіл білімі әдебиеттерінің библиографиялық көрсеткіші. Алматы, 1982ж.

18. И.Ұйықбаев. Жер-су атаулары сырына үңілсек. Алматы, 1985ж.

19. Ш. Уалиханов. Таңдамалы шығармалар. Алматы, 1958ж.

20. А. Төлеуов. Сөз таптары.Алматы, 1966ж.

21.Б. Тілеубердиев. Қазақ ономастикасының Лингвогогнитивтік аспектілері. Алматы, 2006 ж.

22.Э.В Севортян. Вопросы теории и истории языка .Москва, 1952.

23.Н.К Дмитриев . Арабские элементы в башкирском языке «Записки коллегии востоковедов »Т.Ү.Москва, 1930.

24. Н.Н Баскаков .Қаракалпакский язык . ІІ-Т.Москва, 1952.

25 Э.Бегматов .Узбек исмлары. Ташкент, 1991.

26.Т. Жанұзақов. Лигнособственные имена в казахском языке. АКД. Алматы, 1960 ж.

27. Т.Жанұзақов. Очерк казахской ономастики. Алма - Ата, 1982 г.

28. Г.Ф. Саттаров. Антропономия татарской АССР. АДД. Казань, 1975.

29. С.А.Садыков. Личные имена в азербайджанском языке. АКД. Баку, 1975.

30. Т.Кусимова. Древнебашкирские антропономы. АКД. Уфа, 1975.

31. А.Г.Шайхулова. Татарские и башкирские личные имена тюрского происхождения. АКД. Москва, 1978 г.

32. О.Т.Сайымбетов. Қарақалпақ тилиндеги меншикли адам атлары. Нөкис, 2000 ж.

33. А.В.Суперанская. Структура имени собственного фонология и морфология. Москва, 1969.

34. К.М. Мусаев. Лексикология тюркских языков. Москва, 1984 г.

35. Е.Бердімұратов. Хэзирги заман Қарақалпақ лексикологиясы. Нөкис, 1968.

36. Қырғыз адам атларының сөздүгү. Фрунзе, 1979 ж.

37. В.А.Никонов. Имя общество. Москва, 1974.

38. М.Әуезовтің "Абай жолы" романының жиілік сөздігі. Алматы. 1979.

39. Е. Жанпейісов. М.Әуезовтің “Абай жолы” эпопеясының тілі. Алматы, 1976 ж.

40. С.Мырзабеков. Стилистико – лингвистический анализ структуры глаголов современного казахского языка. (по роману М.Ауэзова “Абай жолы”) АКД. Алма – Ата, 1973.