tÜRKÇe sÖZLÜKteKİ AKRABALiK ADLARiNiN tAsNİFİ

20
Süt Baba Süt Kardeşi Süt Kız Süt Oğul Sütanne, Sütnine 
Teyze Teyzezade (Böle, Kuzen, Yeğen) Torun (Ahfat, 
Döl Döş, Oğul Uşak) Üvey Baba (Babalık) Üvey Kardeş 
(Taygeldi) Yenge (Bula, Gelin Abla) Türkçe, akrabalık 
adlarının sadece sayıca fazlalığı olarak değil, eş anlamlıları 
bakımından da zengin bir dildir. Türkçe kökenli veya 
yabancı dillerden dilimize geçmiş akrabalık durumunu 
karşılayan birçok eş anlamlı sözcük bulunur
2.Yaşa Bağlı Büyüklük-Küçüklük Bakımından 
Akrabalık Adları
Bazı akrabalık adları yaş olarak büyüklük-küçüklük 
anlamı verir. Bu sözcükler şunlardır:
Büyüklük: Abi (Ağa, Ede, Efe, Ağabey), Abla, Anneanne 
(Ebe), Babaanne, Büyükanne (Nine, Kadınnine), Dede 
(Büyükbaba, Büyükpeder), Haminne (anneannenin 
annesi), Kayınbaba (Kayınpeder, Kaynata), Kayınvalide 
(Kaynana, Hanımanne).
Küçüklük: Çocuk (Kız, Kızan, Bala, Çağa, Mahdum, 
Oğlan, Etfal, Sabi, Sübyan, Tıfıl, Uşak, Velet) ve Torun 
(Oğul Uşak, Ahfat, Döl Döş) ile Kız Kardeş (Bacı, 
Hemşire, Şvester).
Sözlükte madde başı olarak erkek kardeşin olmayıp 
kız kardeşin bulunduğu görülür. Bu durum, halk arasında 
kardeş denilince önce erkeğin anlaşılmasından kaynaklanır. 
Kardeş kelimesi tek başına kullanıldığında ise yaş olarak 
büyüklük-küçüklük ya da cinsiyet durumu 1698 Selim 
EMİROĞLU Turkish Studies International Periodical 
For the Languages, Literature and History of Turkish or 
Turkic Volume 7/4, Fall, 2012 belirtmemektedir. Kişi, 
kendisinden büyük veya küçük (abla, abi) kardeşlerini yeri 
geldiğinde sadece kardeş olarak belirtebilir. 
Diğer akrabalık adlarında yaşa bağlı bir anlam 
çıkarmak mümkün olmamaktadır. Örneğin dayı sözcüğü 
ele alındığında, dayı olacak bireyin yaşını belirlemek 
mümkün değildir. Bir kimsenin birden fazla dayısı varsa 
bunları küçük dayı, ortanca dayı, büyük dayı biçiminde ya 
da isimleriyle birlikte kullanarak (Ahmet Dayı, Oğuz Dayı 
vs.) ifade etmesi gerekir.
3.Cinsiyet Bakımından Akrabalık Adları
Cinsiyet bakımından akrabalık adlarını kadın, erkek ve 
nötr (yansız) biçiminde ayırmak gerekir. Sözlükte geçen ve 
cinsiyet olarak kadını belirten akrabalık adları şunlardır:
Kadın: Abla, Amca Kızı (Emmi Kızı, Kuzin) Analık 
(Üvey Anne), Anne (Valide), Anneanne (Ebe), Babaanne, 
Baldız, Besleme (Besleme Kız, Beslemelik, Beslek), 
Büyükanne (Nine, Kadınnine), Dayı Kızı (Kuzin), Elti, 
Görümce, Hala (Bibi), Hala Kızı (Kuzin), Haminne, Karı 
(Avrat, Gelin, Refika, Hanım, Harem, Hatun, Zevce, Ayal), 
Kayınvalide (Kaynana, Hanımanne), Kerime (Kız), Kız 
Kardeş (Bacı, Hemşire, Şvester), Kuma (Ortak), Süt Kız, 
Sütanne (Sütnine), Teyze, Yenge (Bula, Gelin Abla).
Sözlükte geçen ve cinsiyet olarak erkeği belirten 
akrabalık adları şunlardır:
Erkek: Abi (Ağa, Ede, Efe, Ağabey, Birader, Dadaş), 
Ahfat, Amca (Emmi), Amca Oğlu (Amcazade, Emmi Oğlu, 
Kuzen), Baba (Peder), Babalık (Üvey Baba), Bacanak, 
Dayı Oğlu (Dayı Zade, Kuzen), Dede (Büyükbaba, 
Büyükpeder), Enişte, Hala Oğlu (Halazade, Kuzen), 
Kayın (Kayınbirader, İni), Kayınbaba (Kayınpeder, 
Kaynata), Koca (Ağa, Refik, Zevç, Damat, Güveyi, İç 
Güveyisi), Kızan, Mahdum, Oğlan, Oğul, Süt Baba, Süt 
Oğul, Teyzezade.
Oğul ve zade sözcüklerinin özellikle geçmiş dönemlerde 
cinsiyet ayrımı belirtmeden, hem kız hem de erkek çocuk 
için kullanıldığı düşünülürse teyzezade her iki akrabalık 
adını da karşılar ancak sözlük anlamı bakımından 
teyzezadenin günümüzde teyze oğlu kullanımı yani erkek 
cinsiyetini belirttiği anlaşılmaktadır. Çünkü hala oğlu, 
hala kızı; amca oğlu, amca kızı gibi 4. Derece akrabaları 
birbirinden ayırmak ve akrabalık iliĢkisinin adını koymak 
için oğlu ve kızı sözcüklerinden yararlanılır. Oysa sözlükte 
teyze oğlu ve teyze kızı bulunmamaktadır. Sözlükte geçen 
ve cinsiyet olarak nötr (yansız) olan yani cinsiyet olarak 
bellibir netlik taşımayan akrabalık adları şunlardır:
Nötr (Yansız): Böle, Çocuk (Bala, Çağa, Etfal, Velet, 
Sabi, Sübyan, Tıfıl, Uşak, Evlat), Eş (Ehil), Evlatlık 
(Oğulluk), Hemşirezade, Kardeş (Ahi), Sağdıç, Süt 
Kardeşi, Torun (Döl Döş, Oğul Uşak), Üvey Kardeş 
(Taygeldi), Yeğen.
Sonuç
Akrabalık adları bir dilin özgünlüğünü, zenginliğini, 
büyüklüğünü, tarihî tecrübelerini, geleneklerini ve 
kültürünü ortaya koyan önemli bir ölçüttür. Türklerde hem 
kan yoluyla hem de toplumsal iliĢkiler nedeniyle akrabalık 
adları görülür. Türk toplumunda akrabalığa büyük önem 
verildiğinden kan yoluyla veya evlilik yoluyla kurulan 
akrabalıklar dışında oluşturulan yakınlık ve akrabalıklarla 
da akrabalık kavramı genişletilmiştir. Böyle bir yaklaşımla 
dayanışma, sosyallik, yakınlık ve ihtiyaçların karşılanması 
hedeflenmiştir. Türk toplumu kolektif bir yapıya sahiptir. 
Bundan dolayı akrabalık ilişkileri gelişmiştir. Sorunların 
çözülmesinde, yardımlaşma ve dayanışmada akrabalar 
birbirlerine destek çıkarlar. Türk atasözleri ve deyimlerinde 
et tırnaktan ayrılmaz misali akrabalığın vazgeçilmezliği 
belirtilir. Teyzenin ana yarısı, amcanın baba yarısı sayıldığı 
bir toplumda akrabalık ilişkilerinde sorunlar yaşansa da bu 
birlikteliğin kalıcılığı ortaya konulur. Çalışmada Türkçe 
sözlükteki akrabalık adları çeşitli ölçütler doğrultusunda 
sınıflandırılmıştır. Sözlükte akrabalık adları kapsamında 
sevgi ifadeleri, argo kullanımlar, ses değişimine uğramış 
biçimler, çeşitli yakıştırmalar, saygı bildiren kalıp 
ifadeler, cinsiyeti belirten sözcükler, modern kullanımlar 
ve akrabalığa dönüşmeyen ifadeler hariç tutulduğunda, 
eş anlamlıları ile birlikte 150 kadar akrabalık adının yer 
aldığı tespit edilmiştir. Söz konusu akrabalık adlarının 
özelliklerinden hareketle oluşturulan tasnif göz önünde 
bulundurulduğunda bir akrabalık adının; (örneğin teyze) 
akrabalık derecesinden, medeni durumuna; cinsiyetinden 
kökenine kadar taşıdığı özellikler üzerinde fikir edinmek 
mümkündür.
Günümüzde akrabalık kavramına yüklenen anlam 
biyolojik bir yapıdan çok psikolojik bir yapı kazanmıştır. 
Gençlerin kan kardeşliği (kanka) dedikleri dostları 
ile her türlü sırlarını paylaştıkları görülür. internet 
yazışmalarına bakıldığında gençler, ağırlıklı olarak, 
akrabadan dost olabileceğine pek ihtimal vermediklerini, 
daha çok yakın ilişki kurdukları arkadaş ve akranlarını 
dost sayabileceklerini belirtmektedirler. Bunun yanında 
özellikle büyük şehirlerde akrabalık bağlarının giderek 
zayıfladığı görülmektedir. Ziyaretler, sosyal dayanışma, 
yardımlaşma bakımından akrabalık kurumu yaşatılmalıdır. 
Sosyal dayanışma en çok akrabalar arasında görülür. Bir 
toplumda akrabalık bağları ne kadar sağlam olursa o 

жүктеу/скачать 14,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: