1 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
CӨЗ БАСЫНДАҒЫ ДЫБЫС СӘЙКЕСТІГІ ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМИ КӨЗҚАРАСТАР
жүктеу/скачать 14,62 Mb. Pdf көрінісі
|
Құрышжанов оқулары 2019
матем азайтуға
- Бұл бет үшін навигация:
- Тірек сөздер
| 17
CӨЗ БАСЫНДАҒЫ ДЫБЫС СӘЙКЕСТІГІ ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМИ КӨЗҚАРАСТАР Хасенов Болат Рашидович Академик Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ-дың PhD докторанты Түйіндеме: Түркітану ғылымында өзекті мәселелердің бірі – сөз басындағы дыбыс сәйкестігі, осы сәйкестіктердің архетипі. Архетип термині тіл ғылымына психоаналитика арқылы енгені белгілі. Бұл терминді ғылыми айналымға енгізген К.Г.Юнг. Автор мақаласында тіл ғылымындағы (фонетикадағы) архетиптерге қатысты ғылыми тұжырымдарға тоқталады. Тірек сөздер: архетип, дыбыс, түркі тілдері, дыбыс алмасулары, дыбыс сәйкестіктері. Түркі тіл білімінде дыбыстардың акустикасы, ар- тикуляциясы, алмасулары, сәйкестіктері, т.б. жайлы пікірлер айтылды. Бізге қызығы – ғалымдардың ды- быс архетипі жайлы көзқарастары. Архетип дегеніміз – адамзаттың барлығына қатысты ортақ бейнелер. Кез келген мифте, ертегіде бір-біріне ұқсас сюжет- тер кездесіп жатады. Мысалы, Қорқыт, Апполон, Ертөстік, Алпамыс, Гильгамеш, Одиссея, т.б. аңыз- ертегілерде көптеген ұқсастықтар бар. Юнг бұлардың барлығын ортақ схемаға құрылған адам жанының архетиптері деп санайды. Оның практикасында мы- надай да жағдайлар болған: ол африкаға саяхаттап барған кезінде әр түрлі психикалық аурумен ауыратын адамдардың түстерінен өздеріне мүлде таныс емес бейнелерді байқаған. Олардың түстердегі кейбір эле- менттер Грек, Рим мифологиясындағы мифологема- лармен ұқсас болған. Юнгтің ойынша, адам жаны кез келген жерде, аймағына, ұлтына қарамай түп бейнені жаңғырта алады. Юнг көрсеткен архетиптер мына- лар: Сәби, Абыз, Ұлы ана, Дева (Бикеш), Самость (Тұтастық), Тень (Көлеңке). Біз архетип терминін дыбысқа қарата қолданғанда, түп дыбыс, алғашқы дыбыс қайсы деген мәселеге көңіл аударамыз. Себебі дыбыс – сөздің алғашқы элементі. Дыбысты танымай, сөзді түсіндіру мүмкін емес. Сол себепті біздің осы тараудағы міндетіміз – барлық дыбыстық сәйкестіктерге негіз болған түп ды- быс жайлы айтқан ғалымдар пікірін саралау және түп дыбысты анықтау болып табылады. Түркітануда алғашқы дыбыс жайлы айтқан – В.Радлов. Сөз басындағы й~ дж~ж~т~д~ч~ш~с~з ... дыбыс сәйкестігі ғалымның назарына іліккен. Ол осы тізбектің басында й фонемасы алғашқы деп есеп- теген. 19 ғасырдың 80 –жылдарында й архетипінің өзгеруін және дамуын былайша көрсеткен: j > з(дж), j > č, č > z, z > c, s > s`. 1908 жылы шыққан еңбегінде жоғарыдағы тізбек өзгерген: j > з(дж), j > č, č > z > s [1,256]. В.Радловтың бұл идеясын профессор В.А.Богородицкий әрі қарай дамытты. Оның ойынша, көне түркі тілі, половец тілі және көптеген «тірі» түркі тілдері й фонемасымен сөйлеген. Қырғыз және қырым татар тілдерінде й фонемасы дж ұяң аффрикатысына өтеді. Ал қазақ тіліндегі ұяң ж дыбысы дж африкаты негізінде пайда болған [2,106]. Ғалым й дыбысынан не себепті дж және ж дыбыстарының пайда болатын түсіндірмеген, тек басқа жүйедегі тілдердегі дыбыс сәйкестіктері арқылы ғана ой айтып шектелген: «Мож- но принять, что дж – и ж` - представляют дальнейшее развитие j-, подобное изменению, например, народно- латинского j- в итал. дж и фр. ж, ср.итал. giuno, фр. juin «июнь» (по имени богини Юноны, лат. Juno) [2,106] б. В.А.Богородицкий дж аффрикатасының дамуына бай- ланысты өз ойын әрі қарай былайша өрбітеді: тува, қарағас, хақас, шор тілдерінде қатаңға айналады (й дж ч), якут тілінде ч спирант с дыбысына ауысады, чу- ваш тілінде жіңішке с дыбысы пайда болады. Бұндай дыбыстық сәйкестіктердің ізі мадияр-бұлғар тілдері кезеңінен бастап сақталған (8-9ғ.ғ.). Радлов-Богородицкийдің сөз басындағы дыбыстардың архетипі й фонемасы деген пікірін Б.А.Серебренников, Н.З.Гаджиева,Е.Д.Поливанов, И.Г. Добродомов, т.б. ғалымдар қолдаған. Осы ғалымдардың ішінде Б.А.Серебренников пен Н.З.Гаджиеваның орны ерекше. Олар В.Радлов пен В.Богородицкийдің пікірін қолдап қана қоймай, бұл тұжырымға қарсы пікір айтқандарға жаңа дәлелдер тауып, оларды барынша қорғаштады. Ғалымдардың дәлелдері төмендегідей: 1). Закономерность перехода й в дж перед гласны- ми звуками имеет место в истории ряда языков. В ис- панском, португальском языках латинский й в начале слова перешел в аффрикату дж перед гласными зву- ками. В некоторых новоиндийских языках аффриката дж соответствует й в начале слова в древнеиндийском языке. Переход й в дж имел место и в иранских языках. Следовательно, все это не случайное фонетическое яв- ление, а последствие определенной системы измене- ния звуков в данной позиции. Данный постулат дол- жен служить основой предположения о первичности й в начале слова в тюркских языках. 2). Ғалымдар сөз басында й дыбысының дж аффри- катынан бұрын пайда болуына жанама фактілерді алға тартады. Кейбір түркі тілдерінде (мысалы, қырғыз, алтай тілдерінде) қысаң дауыстылардан кейін дж-ның түсіп қалады. Ыр – жыр, ыра:қ – жырақ. 3). 17-18 ғасырлардағы ұйғыр әдеби тілінде й дыбы- сынан басталатын сөздер өте көп болған, ал сөз басын- да дж, ж дыбыстары сирек кездескен [3,107]. Сөз басындағы й~дж~ж~т~д~ч~ш~с~з.... сәйкестігінің дамуы туралы зерттеушілердің ойларын Э.Р.Тенишев былайша жинақтаған: 1.«Первичный *j наиболее полно сохранился в язы- ках рунических, древнеуйгурских, караханидско-уй- гурских, чагатайских, кипчакских и куманских па- мятников в силу традицонного момента в развитии древних литературных тюрксих языков. Из совре- менных языков *j удержали больше всего огузские, в меньшей степени кыпчакские и карлукские языки». 2.«Ближайший этап развития j – это превращение его в дж (j>дж)». Дж аффрикаты сөз басында қыпшақ тобындағы тілдерде және қыпшақ тілдерінің әсеріне ұшыраған тілдерде (қырым-татар, салар, сарыұйғыр, 18 өзбек, қырғыз тілдері) кездеседі. 3. «Путем ослабления и утраты смычки аффрика- та дж развивалась в щелевой звонкий ẑ». Ж дыбысы қыпшақ тілдеріне тән. 4.«В результате оглушения ẑ возник глухой смягчен- ный ș, (ẑ>ș,) в чулумском, хакасском и сарыуйгурском языках, что составляет их единство вместе с другими признаками». 5.«Утрата щелевого элемента аффрикатой дж при- вела к образованию палатализованнного переднеязыч- ного d` в алтайском языке с его глухой парой t`(з (дж)> d`> t`). 6.Аффриката з (дж) в некоторых диалектах алтай- ских языков, развиваясь в дальнейшем, превратилась в глухие и звонкие заднеязычные согласные [т`> к`>қ и d`>г>ғ ]. 7.Дж аффрикатының қатаңдануы арқылы ч (тш) аф- фрикаты пайда болған. Бұл алтай, шұлым, тува, тофа, сарыұйғыр тілдерінде көрініс береді. 8.Ызың ұяң з дыбысының шығуы д дыбысымен бай- ланысты. Мысалы, татар, башқұрт, қарашай-балқар тіліндерімен қатар, кейбір оғыз тілдерінде (әзерб.) ұшырасады. 9.З дыбысының қатаңдауы арқылы с қатаң дыбысы туындаған. С дыбысы хақас, якут және оның жіңішке түрі чуваш тілідерінде кездеседі. [1,275-277]. Айтылғандардың барлығын Б.Сағындұқлы төмендегі үлгі бойынша былай көрсетеді: й (ен.-орх,ұйғ., код. кум., әзер түр., түркм., гаг) дж (қырғ., кар.бал., өзб., тат.диал.) дж – ж (қаз.,ноғ., қ.қалп., тат.,баш.) дж – ж – ш, (шұлым, хакас, сарыұйғ.) дж –д, – т, (алтай) Й дж-д – т – к, –қ (алтай тілд.диал.) дж- д – г- ғ (алтай тілд.диал.) дж - ч (алтай, тофа, тува, хакас, шор.т.б.) дж-д – з, – з ( баш.,тат.,әзер., кар.- бал.) дж – ч – ш – с (хакас, якут) дж – ж’ з’ – с’ (чуваш) дж – д – дз – з - з’ (түркмен) Бұл тұжырымдармен, яғни й дыбысын архетип деп есептейтін ғалымдардың пікірімен, біраз ғалымдар келіспейді. Г.Рамстедтің пікірінше, алтай дәуірінде дж африкаты й фонемасына ауысқан. Ғалым дж аффри- каты мен тіл ортасы й дыбысы көне дәуірлерде ұзақ уақыт қатар қолданылғанын айтады[4]. С.Малов болса, дыбыстардың көнелері ретінде дж, ч, ш дыбыстарын көрсеткен, ал й дыбысы жазуда өте сирек пайдалағанын алға тартқан. Қарашай-балқар тілінің маманы Ш.Ақбаев «Фо- нетика диалектов карачаево-балкарского языка» еңбегінде сөз басындағы й~дж~ж~т~д~ч~ш~с~з.... сәйкестігіне ерекше көңіл бөледі. «Согласно вышеп- рведенным рассужденеям, рассмотренные современ- ные начальные согласные, какие мы имеем по языкам и диалектам, исторически сходятся в одном фокусе в звуке дж, который в течение длительного времени реа- лизавался по языкам и диалектам различным образом, проходя особый путь развития в каждом языке, дал все современные соответствия... Однако вся система вы- шепреведенных аргументов, говорящих о том, что дж – самый древний звук из которого развились все дру- гие звуковые виды, нарушается одним известным по- ложением «о постоянном увелечении в составе тюрк- ских согласных элементов звонкости», следовательно, об озвончении глухих. «Если для орхонского периода, – пишет А.М.Щербак, – характерно всеобщее употре- бление в указанной позиции только глухих заднеязыч- ных и зубных (т, к и къ), то в отношении более отда- ленного времени можно допустить и существование единого начального н». Число начальных глухих для еще более отдаленного времени можно пополнить еще одним звуком – глухим ч, который и дал в конечном счете современные начальные соответствия. Таким образом, самым древним из рассмотренных согласных вернее всего признать ч, и тогда наш пучок несколько видоизменятся [5, 87-88]. Ш.К.Ақбаевтің үлгісі Өзбек ғалымы Ф.А.Абдуллаев Ш.К.Ақбаевтің бұл пікірін толық қолдайды. Оның ойынша, көне кезеңдегі түркі тілдерінің басым көпшілігінде сөз басында ч аффрикаты қолданылған. «Мы считаем тувинский, шорский, хакасский языки и северные диалекты ал- тайского языка, как и язык желтых уйгуров, самыми древними, сохранившими до наших дней, наряду с другими особенностями, основные фонетические при- знаки, характерные для тюркских языков еще задолго до появление письменности. Джеканье для некоторых современных тюркских языков надо считать закономерным историческим процессом развития чеканья, а йоканье и выпадение начального согласного – дальнейшим развитием этого процесса. «Расщепление» аффрикаты (ч) на соответ- ствующие согласные с, ш, т, дж, й и т.д. недастатоно объяснить лишь причинами фонетического характера, а следует рассматривать и как результат все более ос- ложнявшейся формы общения, потребности диффе- ренциации значений слов и грамматических элемен- тов» [5, 201]. Қазақ тіл білімі ғылымында дыбыстық сәйкестіктердегі архетиптерді арнайы қарастырған – Б.Сағындықұлы. Ғалымның «Фонологические зако- номерности развития лексики тюркских языков» атты еңбегінде былай деп жазады: «установить архетипы соответствий, которые в течение длительного времени порождали дискусси в тюркологии. А именно главные из них: й ~дж ~ж ~т~ д~ ч~ ш~ с~ з в на начале слова, л~ ш, р~ з и й ~дж ~д~ т~ г~ з~ д’з’~ р в середине и кон- це слова. Өз зерттеу еңбегінде ғалым архетип дыбысқа қатысты ойын білдіріп, жалғыз ғана фонеманы архе- тип деп атау қате екендігін айтады. Оның пікірінше, дауыссыз дыбыстар сәйкестігі тізбегінде аффрикат- тар немесе дыбыстар тіркесі негізгі формалар болған. Мәселен, оғыз тілдерінің архетипі – тй, дй дыбыс тіркесі, қыпшақ тілдерінде дж арфрикаты, қарлұқ- ұйғыр тілдерінде тй, дй және дж, чуваш, якут, хакас, алтай тілдерінде тс (ц), тш (ч), т с (тьсь), д з (дьзь), қарашай-балқар тілінде дз,тс, тш, т.б. Және осы дыбыс тізбектерінің барлығы бір арнаға тоғысып, ең көне ар- хетип т (с/ш) африкаттарының негізінде пайда болған 19 деп есептейді. Сонымен қатар, Батыс Ғұн тармағында тс (ц), ал Шығыс Ғұн тармағында тш (ч) аффриката- лары ең көне екендігін және бұлардың барлығы тілдік фактілермен нақтыланатындығын көрсетеді [4,7]. Түркітану ғылымында дыбыс алмасу, дыбыс сәйкестігі туралы пікірталастар өте көп. Біздің ойымызша, соңғы кездегі зерттеулердің ішінде Б.Сағындықұлының гипотезалары дыбыстық сәйкестіктер туралы айтылған бірден-бір дұрыс көзқарас. Оның еңбегі – түркітануда ғылымындағы дыбыс архетипіне қатысты жазылған сүбелі зерттеу болып табылады. Ғалым математикалық формулалар негізінде ерін, көмей, мұрын жолды, т.б. дыбыстарының пайда болу табиғатын ашады. Өкінішке орай, баян- дама талаптарына сәйкес бұл жерде ғалымның ой- болжамдарын толық келтіруге мүмкіндік болмады. жүктеу/скачать 14,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|