1 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

34
қоймаларында сақталады» - дейді [3, 51]. 
Адам санасында қоршаған әлем нысандары ту-
ралы ақпараттардың жүйелі түрде сақталуы тілдің 
қатынас құралы ретінде пайдалануын жеңілдетеді. 
Номинативтік бірліктің туындауы адам танымы, 
психологиялық үрдістері мен ұлттық дүниені тану 
әрекеттерінің нәтижелі көрінісі болғандықтан, кез кел-
ген метафоралану арқылы жасалған атауға бейнелілік 
тән. Адам қоршаған заттарнемесе құбылыстарды 
олардың берер барлық мәліметтерімен қоса есте 
сақтайды. Кез келген нысан, оның күнделік- тегі 
өмірдегі орны, қасиеті, сипаты, қызметі, ерекшелігі 
сияқты белгілермен адамдық бай тәжірибенің 
бақылаушылық, бағалаушылық үрдістері негізінде 
жете танылып жадыда сақталынады. 
Адамның қоршаған ортаны қа- былдауында, заттарға, 
ұғымдарға т.б. нысандарға атау беруде сол жадыдағы 
мәліметтерді белгілі бір логикалық түсіндірмелерге 
негіздеп қайта жаңғыртып атаужасауда белсенді сипат 
алуға әкеледі. Және де бұл тәсіл тіл қолданушыларға 
(адресатқа) түсінікті де әсерлі болып қабылданады. 
Бұл атаулардың ішкі мағыналық құрылымында 
ұқсатудан бейне түзіледі. Метафора табиғатының 
құпия сырына үңілген ғалымдар оларды: заттардың 
көзге көрінетін ұқсас белгілеріне, заттардың қарама-
қайшылықты мүлде алшақ белгілерінен ассоциациялы 
ұқсастық белгілеріне байланысты туындайтынын атап 
көрсетеді. Зерттеулерде көрсетілгендей метафорала-
уда сыртқы пішін, әртүрлі қасиет, сыр-сипат, қимыл, 
іс-әрекет, бейне т.б. ұқсастықтар танылады және де 
жоғары ассоциациялы-бейнелі ойлауда жүргізілетін 
іс-әрекеттер негізінде атаулар жасалынады.
Санадағы нысан туралы мәліметтердің көп 
сатылықпен орналасуы туралы А.А.Залевская: «Пере-
плетение и пересечение разнообразных связей и оце-
нок хранится в памяти одновременно вместе с набо-
ром стратегий поиска единиц сочетаемости единиц в 
отдельных ярусах/подъярусах» - деп көрсетеді [4, 164]. 
Сөз мағынасы берер аппараттардың әртүрлі бай-
ланысы мен бағалануы олардың жадыдағы орналасу 
сатылары белгілі тәртіппен құрылғандықтан тез еске 
түсірілуге және қолдануға жағдай жасайды. Белгілі бір 
зат туралы сұрақ туса, біз оларды міндетті түрде ойша 
түрін, түсін, қызметін елестету арқылы жадымыз-
дан іздестіреміз. Егер жадымызда сол нысан туралы 
білім қоры болса, санада оның қалыптасқан бейнесі 
де болады. Ассоциациялар адам тәжірибесі арқылы 
жинақ- талған мәліметтердің өзара байланысынан 
туындайды. Ассоциациялық өрісте таңбалар беретін 
білім қоры, олардың бейнелері, семантикалық және 
грамматикалық қатынастары, бағалауыштық және де 
өзге де мағыналар жинақталады. Сондықтан да сөздің
ассоциациялық өрісінде сол таңбаның беретін барлық 
мәліметтері болады. Сөз мағынасының осы тұрғыда 
қаралуы оның психологиялық құрылымына бойлау-
ды талап етеді. Сонымен қатар, ассоциациялы ойлау 
арқылы көне мағыналар жаңа ұғым- дарға іргетас бо-
лып, екіншілік мағыналар жасалады. 
Ассоциация сөздің ішкі мағыналық құрылымы мен 
оның денотациясы арасындағы байланысты да си-
паттайды. Екіншілік мағынаны жасау мақсатында 
ұқсас нысандардың қасиеттері санада салыстырыла-
ды. Метафоралы мағыналы сөздерге бейнелік қасиеті 
тән. Сөздерді бейнелі қолданудың генесологиялық, 
психологиялық, прагматикалық және тілдік алғышарты 
бейнелік заттар- дың ұқсастығын байқап, тануда жа-
тыр. Ұқсас- тық қатынастар сөздің материалдық 
сыртқы тұрпатынан оның басқа нысандармен ұқсас- 
тығынан танылады. Ұқсастық - ассоциативті ойлау 
үрдісінің жемісі. Сондықтан да, гнесологиялық аспект 
психологиялық аспектімен астасып жатыр. 
Психологиялық тұрғыда тілдегі бар атаулар, сөздер 
жаңа түсініктер мен ұғымдарға түрткі болады. Ата-
улар мен заттардың бейнесінен жаңа ұғымдар, 
мағыналар туындайды. Метафоралар ассоциациялы 
ойлау жүйесінің жемісі болғандықтан, кейде тек адам 
санасындағы жасалған образдардың ұқсастығынан да 
туындап жатады. 
Заттардың белгілері қаншалықты әр алуан болған 
сияқты, олардың санадағы түзілер бейнесі де әр 
қилы. Бейнеліліктің прагматикалық алғышарттары 
айтушының тыңдаушыға жеткізер ойының әсерлі, 
ұғынықты болуына байланысты метафоралардың 
туындауына жағдай жасады. Мысалы, «Әдебиет 
идеологияның қол жаулығына айналды» (Ана 
тілі, 1999) Қалай десек те, экономика күретамыры 
темір жол басына үлкен қауіп төніп тұрғаны анық 
(Түркістан, 1999). Осы мысалдардан метафоралы 
мағыналы біріккен атаулардың айтушының белгілі бір 
мақсатына сай қолданылады. Метафора белгіленген 
категориялық шекті бұзушы болғандықтан, дайын бей-
не өзге ны- санның қасиетін сипаттайды. Метафоралы 
мағыналы атаулардың жасалуына негіз болатын сөздің 
коннотациялы мағынасының бір семасы немесе сема-
лар бірлестігі мағыналық өзгеріске ұйытқы болады. 
Жоғарыда келтірілген тіл- дік деректен алғашқы бей-
неден қажетті мағына «қардың ұзақ жатуы», «уайымға 
салыну» мағыналары немесе ақпараттары алынып өзге
құрылымға өтіп отырғаны байқалады [5, 148]
Тіл бірліктері ең алдымен қатысымдық, қолданымдық 
мақсатта сөйлеуде жұмсалатындықтан, олардың 
прагматикалық тұсы басты назарда болу керек деген 
пікірдеміз. Бірліктердің ішкі мағыналық құрылымы, 
қолданыстағы ерекшеліктері кешенді қарастырылуы 
керектігін соңғы кезде зерттеушілер жиі айтып жүр. 
Бұл функционалдық лингвистиканың мәселелерінің 
әлі де болса шешімін таппай жатқан тұстарының бар 
екенін дәлелдей түседі. 
Метафоралануға тілдік таңбаның астарындағы 
білім қорындағы айтушының мақсатына қарай 
қажетті ақпараттары, семалары алынып, таңбаның 
мағынасының ауысуына әкелген. Метафорадағы 
бейнелілік аталымдардың мағыналарын анық 
түсінуге, уәждемелелік белгілерін, уәжділігін 
айқындауға жағдай жасайды. Ұқсастық әрекетінің 
негізінде туын- дайтын сөздердің бейнелілік қасиеті 
олардың аталымға қарай икемделуінде бірте-бірте 
солғын тартады. Бейнелілік олардың ішкі мағыналық 
құрылымында сақталады. Бейнелілік атаудың заттық, 
нысандық қасиетіне жақын болғандықтан, сөздің 
таңбалық, тілдік сипатының артуы оны бірте-бірте 
кейінге ысырады. Ал метафоралардың адамның белгілі 
бір прагматикалық мақсатына байланысты көңіл- 
күйін білдіруде сөздің бейнелі қолданысы қажетті әдіс 

35
ретінде жұмсалады.
Метафоралау - сөзжасамдық үлгілер тә- різді 
лексикалық қорды толтырушы әдіс. Бірақ ол 
сөзжасамдық үлгі сияқты айқын да қарапайым емес. 
Метафора - таныммен байланысты күрделі құбылыс. 
Тура мағыналы сөздерді бейнелі қолдану, олардың 
мағыналық, қолданыстық өрісіндегі бір белгілерді атау 
беруші нысан бейнесімен ұқсату, теңестіру арқылы 
атау жасауда адамның ассоциациялы ойлауы басты 
қызмет атқарады. 
Ассоциация психологтардың тұжырымдамасында 
ойлау үрдісінің ажырамас бір бөлігі ретінде танылады. 
Қоршаған орта заттары мен құбылыстарысанада өзара 
байланыстылығымен сақталады. Осы байланыстар 
негізінде ұқсастықтар мен өзгешеліктер айқындалады. 
Ассоциациялы ойлау да жалпы ойлау үрдісінің бір 
түрі ретінде анализ, синтез және жалпылаудан тұрады. 
Анализ - бұл нысанның белгілі бір қасиетін, элементін, 
сипатын бөлшектеп айқындау әрекеті деп танылады. 
Яғни анализде бір заттың белгілі бір қасиеті маңызды 
болып, ол алғы шепке тартылады. Ал синтезде эле-
менттер бір ортақ белгілерімен біріктіріледі. Психо-
логияда анализ бен синтез ойлауда бір-бірімен байла-
ныста әрекет етеді. Әсіресе, ұқсатуда санада алдымен 
синтездеу, яғни белгілі бір нысандарды бірқатарда 
қабылдау болады, сонан соң анализ, яғни салысты-
ра отырып олардың ортақ немесе ерекше қасиеттері 
айқындалады. Бұл салыстыру жалпылауға әкеледі. Ал 
жалпылау олардың ұқсас белгілеріне немесе ерекше 
белгілеріне қарай жүргізілуі мүмкін. Мысалы, гүлдерді 
түсіне қарай ортақ бір топқа біріктіруіміз мүмкін. 
Осындай біріктіру терең анализ емес үстірт анализдің 
нәтижесі болғандықтан ешқандай құндылығы бол-
майды. Метафоралану ұқсату заңдылығы арқылы 
жүзеге асырылатыны туралы ғалымдар пікірі бір жер-
ден шығады. Тек ұқсастықтың сипаты біркелкі бола 
бермейтіні туралы да ғылыми еңбектерде ескеріледі. 
Ұқсастық заңдылығы метафоралауда қалай көрінеді, 
атау жасауда ұқсастық қалай назарға ілігеді деген 
сұрақтар туады. Сөзқосым атауларының семанти-
касын қарастырғанда олардың барлығында ұқсату 
айқын көріне бермейді. Дегенмен, ұқсату, яғни ана-
логия метафораланудағы баст психологиялық әрекет
ретінде танылады 
Тілдік алғышарттар тілдің таңбалық сипатының 
бейнелілік тудырудағы маңызына байланысты. Яғни, 
тілдегі тура мағыналы атаудың сыртқы таңбалық, ішкі 
мағыналық құрылымы негізінде ауыспалы мағына ту-
ындайды. Әрине, бұл алғышарттар сөз мағынасының 
дамуы сияқты күрделі мәселені жан-жақты сипат-
тап бере алмайды. Ауыспалы мағынаны тура мағына 
негізінде туындайды деген қарапайым қағидамен 
түсіндіру жеткіліксіз. 
Ю.Н.Караулов 
тілдік 
бірліктердің 
мағына 
өзгерістігін тұрпат (форма), мазмұн және қолданылым 
үштігінде түсіндіруде кезігетін кедергілердің себебін: 
«Біріншіден, сөздің тұрпатының материалдық жағын 
ғана қабылдау, яғни сөзді графикалық және дыбыстық 
кешен ретінде ғана тану. Екіншіден, мағынаның 
функционалдық сипатына назар аудармау. үшіншіден, 
сөзді морфологиялық, синтаксистік және лексикалық 
тұрғыда 
бірлік 
ретінде 
қарастырмаудан»-деп 
түсіндіреді [6, 78]

жүктеу/скачать 14,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: