1 балалар ұжымындағы оқшаулану және қарым қатынас мәселелерін теориялық зерттеу

"Әлеуметтік изоляция", "оқшаулану", "ұялшақтық" "бөлектену" - жалғыздық сезімін басынан өткізетін адамның күйін сипаттайтын терминдердің бірі. Әлеуметтік қобалжу, қоршаған орта алдындағы қорқыныш, қауіптенушілік сезімі, құрбыларының шектеп тастауы, конфликтілі жағдайдағы топтан оқшаулану сезімдері бала психикасындағы көп толғандыратын жайт.

Сондықтан біз балалар ұжымындағы оқшаулану және қарым-қатынас мәселесін теориялық зерттеу барысында зерттеу мәселесіндегі терминдерге жан-жақты талдау жасауға тырыстық.

Адам психикасының қайнар көзі - қарым-қатынас екендігі тек біздің зерттеу жұмысымыздың бірінші тарауында ғана дәлелденіп қойған жоқ, сондай-ақ қарым-қатынас жасау стилі мен технологиясының да адам психикасына зор әсер ететіндігі жан-жақты ашылып отыр.

Мектеп тәжірибесінде ең көп кездесетін жағдай -оқушылардың ақыл-ойы мен сабаққа үлгеріміне байланысты балалардың өзара қарым-қатынасындағы ерекшеліктер. Мұнда да айтылатын мәселе қарым-қатынас жасау технологиясы баланың ақыл-ойы мен сабақ үлгеріміне тікелей байланысты.

Айталық, біздің зерттеу мәліметтерінен алынған мәліметтерге қарағанда, ақыл-ойы басқа балаларға қарағанда жоғары, сабаққа үлгерімі жақсы, оқу тапсырмаларына белсене қатынасатын оқушылырға балалар үйір болып келеді де, ақыл-ойы біршама баяу дамыған, оқу үлгерімі төмен, оқу тапсырмаларына енжар келетін оқушылармен басқа балалар көп жұғыса бермейді.

Диплом жұмысымызда қарым-қатынасында проблемасы бар балалардың өзіне тән жеке даралық психологиялық өзгешеліктеріне сипаттама берілді. Ақыл-ойы енжар балалардың психологиясына сипаттама беру барысында расында да бұл балалардың қарым-қатынаста едәуір қиналатынын, өзіне сенімсіздік басқалармен қатынас жасауына кедергі жасайтынын, сондай-ақ ондай балаларды құрбылары шектететіндігін сипаттайды.

Қорыта келе, берілген бағыттардан алынған эмпирикалық материалдар жоғарыда айтылған проблемаларды тиянақты түсініп, оны шешу үшін көптеген жаңа мүмкіндіктер ашады.

Мектеп оқушылары арасында туындайтын оқшауланған балалардың болу себебін түсіндіретін оқушылардың өзара конфликтерін түгелдей болдырмау мүмкін емес. Конфликттерді алдын алу жолында маңызды роль алатын - тәртіп болып табылады. Тәртіп - белгілі бір тәртіптілікке бағыну әрекеті арқылы балаға өзіне қажетті бостандығының толық дамуын қамтамасыз ететін әрекет.

Диплом жұмысымызда балалар ұжымында оқшауланған балалардың шеттелу себептерін анықтау мақсатында эксперименттік зерттеу жұмыстарын жүргізу арқылы, топтан изоляциялану себептерін анықтап талдау жасалды. Сондықтан біз жүргізген социометриялық әдістеріміздің көмегімен мектеп жасына дейінгі және мектеп оқушылары арасынан оқшауланған балалар іріктелді. Балалар ұжымынан оқшауланған балаларды анықтау ең бірінші кезекте олардың өзара қарым-қатынасы мен бір-біріне деген жұғысуы мен алшақтауын аңғарудан басталады.

Оқшауланған баланың себептері түрлі болатындығын біздің зерттеулерімізден аңғаруға болады. Бірінші кезекте әлеуметтік оқшаланудың бір түрі - балада қорқыныш пен қобалжу кезінде көрінетін ұяңдық. Оның мотивациясы әлеуметтік бағаға деген қорқыныш сезімімен байланысты. Әлеуметтік оқшауланудың келесі формасы - тұйықтық. Мұның мотиві болып жаңа жағдайға және әлеуметтік бағаға деген қорқыныш сезімі табылады. Бұл жақындау және алшақтау мотивтерінің күресі негізіндегі құрылған ішкі конфликт.

Ерте шақта бала мінезіндегі тежелу, яғни басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсуден бас тартуға тырысушылық зерттеулер көрсеткендей оның темпераментінің ерекшелігіне байланысты, әрі темпераментінің бауыр басу типімен өзара әрекет функциясына тәуелді болады.

Алынған мәліметтерді сараптай отырып баланың әлеуметтік жағдайына, яғни топта алатын орнына әсер ететін тағы бір фокторын бөліп алуға болады. Ол - нәрестенің өз белсенділігінің реттеуге қабілеті және икемділігі.

Оқушылар арасындағы баланың әлеуметтік жағдайына, яғни топта алатын орны мен топтан тыс қалуына әсер ететін тағы бір фоктор -конфликтер. Оның ішіндегі конфликтілердің бірі лидерлікке үмтылыс немесе лидерлік конфликті. Мұнда екі-үш лидерлердің және олардың топтарының сыныптағы біріншілік беделіне таласуы. Орта сыныптарда қыздардың тобымен үлдар тобының арасындағы конфликтері жиі болып тұрады. Үш-төрт жасөспірімдердің бүкіл сынып немесе бір оқушының бүкіл сынып оқушыларымен конфликтке түсуі мүмкін.

О.Ситковская, О.Михайлова сияқты психологтардың бақылауынша лидерлікке жол, әсіресе жасөспірімдер ортасында, қатыгездік, мейірімсіздік, өзінің біріншілігін көрсету немесе демонстрациялау - топтан тыс қалудың немесе оқушылардың конфликтілі балалармен қарым-қатынас жасаудан қашқақтайтынын көрсетеді.

Оқушылардың агрессивтік қылықтарының генезисі олардың жеке тұлғалық әлеуметтенуінің дефектерімен байланысты. Әлеуметтік дефектісі балалардың қарым-қатынасында проблема тудырып, оның топтан оқшаулануын тудыруына әбден ықтимал. Сондай-ақ, мектепке дейінгі балалардың ата-аналарының жазалауының жиілігі мен балалардың конфликтке түсуі, олардың жас ерекшеліктеріне байланысты дағдарыстарының негізі - топтан оқшаулануының да бір себебі болып табылады.

Қорытындылай келе, сыныптан оқшауланған балаларға психологиялық көмек көрсетпес бұрын, оқшауланған баланы анықтап алу, оның ұжымнан шектелу себептерін жан-жақты анықтап алу міндеті тұрады. Біздің екінші тарауымыздағы материалдар бұл міндетті шешудің бірден-бір жолы деп сенеміз.

Балалар ұжымынан оқшауланған оқушылармен жұмыс жүргізу бастамасы оның себебінен туындаған конфликтіні шешудің психологиялық-педагогикалық жолдарын ашудан басталады.

Мектеп оқушылары арасындағы қарым-қатынасында проблемасы бар балаларға психологиялық көмек көрсету істеріне, конфликттердің алдын-алу әрекеттеріне мектептегі жақсы оқу тәрбие беру ұйымының болуы, тәртіптің болуы, оқушылардың қарым-қатынасқа түсуінің қиын жағдайларында мұғалімнің белсенді көмек беруі негізгі роль атқарады. Бүдан басқа, оқушылардың конфликтерді шешу және басқара білуіне дағдылану үшін мектептерде оқушыларға арнайы оқытатын жоғарыдағы бағдарламаларды қолдануға болады.

Психологиялық конфликтінің даму динамикасын зерттеу барысында мұндай конфликтілерді балалар өз бетімен шеше алмайтындығы түсіндірілген. Мұндай балалармен ерекше жеке дара жүмасты ересек адамдар жасау керек, яғни өз құрбыларымен жағымды қатынас құру жағдайларын қарастыру қажет. Зеттеулер бойынша, әсіресе, экспериментті ойындар балаларда әрбір баламен өте ерекше, дифференциалды әрекеттер жасай отырып, балалардың жағымсыз әрекеттерінің себебін анықтап, оның ерекшеліктерін зерттеу қажет, одан әрі оны шешудің жолдарын қарастыру қажет.

Өз балаларының ойындарын бақылай отырып, олардың бір шетте оқшауланып, балалармен араласуға бата алмай, үлкендерден қорқып, сенімсіздік пен ұялшақтық байқатуын көру ата-аналар үшін қандай қиын.

Қарым-қатынастың бұзылуы, жанжалдасушылық пен оқшауланушылық баланың қоршаған ортаға нашар бейімделуінің белгісі.

Егер мұғалім оқушыларға дұрыс тәрбие беріп, білімдерін жоғарылатамын десе, онда ең бірінші кезекте оқушылардың өзара қарым-қатынасын, сондай-ақ мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынасты реттеп алған жөн.

Олай болса, біз әрбір сабақта, балалармен бірлесе жұмыс жүргізу барысында балаларды тату болуға, бірігуге үйрететін, басқаларды түсінуге, қолдауға көмектесетін ойындар мен жаттығуларды тиімді қолданудың жолдарын білуіміз керек.

Қарым-қатынасты жақсартуға арналған тапсырма мен ойындарға қатысушылардың көп болуы соғұрлым нәтижелі бола түседі. Кейбір жаттығуларды ата-аналар өз балаларымен бірге орындай алса, ал көпшілік бөлігі құрдастары, достарымен бірге ойналатын болады. Сондықтан төменде көрсетілетін ойындар мен жаттығуларды өткізбес бұрын, оны жүргізетін орындарды ұйымдастырып алған жөн. Балаларға арнап мерекелер мен ойын-сауықтарды жиі-жиі ұйымдастырып, оларға көбірек көңіл бөлу -мұғалім іс-әрекетін жандандыра түседі.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 Рояк А.А Проблема социальной изоляции детей. //Вопросы психологии. 1996г №3 1016.

2 Немов Р.С. Психология. Книга 2. М., Владос, 2000г

3 Рояк А.А. Психологический конфликт и особенности индивидуального развития личности ребенка. М., Педагогика 1998г

4 КуницынаВ.Н., Казаринова Н.В., Погольша В.М. Межличностное общение. Санкт - Петербург:, 2001г

5 Смирнова Е.О. Теория привязанности: концепция и эксперимент. // Вопросы психологии 1995. №3.

6 А.В.Дмитриев «Конфликтология». Изд. Гаролрики, Москва 2001.

7 О.Н.Громова «Конфликтология» курс лекции, Москва 2000.

8 А.Я.Анцупов, А.И.Шипилов «Конфликтология». Изд. Юнити. Москва 2001.

9 Е.М.Бабосов «Конфликтология» учебное пособие. Миниск 2001.

10 Н.В.Гришина «Психология конфликта» Сборник «Мастера психологии», Питер 2000.

11 Э.А.Уткин «Конфликтология» Теория и практика. Изд. Экмос, Москва 2000.

12 В.М.Афонькова «Конфликты в коллективе старшекласников и пути их преодоления». Дис.канд.пед.наук, Москва 1979.

13 Ю.В.Баскина «Методтика диагностики родительского отношения» Дис.канд.псих.наук, Москва 1989.

14 «Психология» Словарь /Под общ.ред. А.В.Петровского, М.Г.Ярошевского. -М.: Политиздат, 1990.

15 Л. В. Орлова. Ақыл-ой енжар оқушылар // Воп. Психол. 45-49-беттер.

16 Бодалев Л.Л. Личность и общение. М., Педагогика, 1983.

17 Власов Л.В., Сементовская В.К. Деловое общение. Лениздат, 1980.

18 Гуткина Н.И. Психологические проблемы общения учителя с подростками. Вопросы психологии, 1984, №2.

19 Егидес А.П. Психологическая коррекция конфликтного общения. Психологический журнал, 1984. т.5, №5.

20 Ершов А.А. Как избежать конфликта? В кн.: Труд. Контакт. Эмоции. Лениздат, 1980.

21 Ильин Е.Н. Искусство общения. М., Педагогика, 1982.

22 Ковалев А.Г. Курс лекций по социальной психологии. М., 1972.

23 Леви В.Н. Нестандартный ребенок. М., Знание, 1988.

24 Леонтьев А.А. Педагогические общение. М., Знание, 1979.

25 Морено Дж. Социометрия. М., 1958.

26 Михайловский Е. Конфликтные ситуация в воспитании младших школьников. Ж. «Народное образование», 1976, №5.

27 Кричовский Р.Л., Кмить Н.И. Общение классного руковадителя с коллективом старшеклассников. Ж. «Вопросы психолгии», 1984,

28 Краковский В.А. Директор-учитель-ученик. М., Знание, 1982.

29 Обозов И.И. Психологическая культура взаимоотношений. М., Знание, 1986.

30 Решение конфликтных ситуаций в педагогическом общении. Психология, 1982, вып. 2.

31 Роль общения в формировании личности подростка. В кн.: «В мире подростка». М., 1962.

32 Сильченков А.Ф. Негативные приемы деловых контактов. ЭКО, 1981, №5.

33 Спенцицкий А.Л. Социально-психологические проблемы управления. Л., 1975.

34 Умарский Л.И. Коллектив и личность. М., 1975.

35 Платонов К.К. Общие проблемы теории групп и коллективов. В. Кн.: «Коллектив и личность». М., 1973.

36 Петровский А.В. О некоторых феноменах межличностных отношении в коллективе. Ж., «Вопросы психолгии», 1976. №3.

37 Петровский А.В. Опыт построения социально-психологической концепции групповой активности. Ж. «Вопросы психологии», 1973, №5.

38 Ярошевский М.Г. Психология в XX столетия. М., 1971.

39 Андреева Г.М. Социальная пихология. М., Изд-во МГУ, 1988.

40 Методология и методы социальной пихологии. /Под ред. Е.В.Шорохова. М., Наука, 1977.

41 Методы социальной психологии. /Под ред. Е.С.Кузьмина, В.Е.Семенова./ Изд-во МГУ, 1977.

42 Социальная психология коллектива. Петровский А.В., ШпалинскийВ.В. М., 1978.

43 Кан-калик В.А. Основы професионально-педагогического общения. Учебное пособие. Грозный, 1979.

44 Леонтьев А.Н. Педагогическое общение. М., Знание, 1979.

45 Добрович А. Воспитателью о психолгии и психогигиене общения. М., Педагогика, 1987.

46 Коломинский Я.Л. Психология общения. М., Знание, 1974.

47 Т.В.Корнилова,С.ДСмирнов,Е.Л.Григоренко факторы социаального и психологического неблагополучия подростков (в покозателях методик стандартизовонного интервью и местов ноблюдения). //Вопросы психологии 2001. №1.107-122с.

48 Е.О. Смирнова, Р.Радева. Развитие теории привязонности //Воп. психол.1999, №1.105-1 Ібсс.

49 О.А.Белабрыкина. Влияние социального окружения на развитие самооценки старших дошкольников.//Воп. психол.2001.№4.31-38с.

50 Т.П.Скрипкина. Взаимодоверие как основание межличностных взаимодействий//Воп.психол.1999, №5.21-30с.

51 В.А.Гитроо Защитные механизмы; от личности к группе.//В.п.№4.54-61с.

52 О.Е..Смирнова Генезис общения ребенка от рождения до семи лет в исследованиях сотрудников психологического института //В.п.54-62с.

53 Психологические проблемы социальной регуляции поведения. изд. »наука» Москва, 1976, Отв. редакторы Е.В.Шорохова М.И.Бобнева.

54 В.Н.Куницина, Н.В.Казоринова, В.М.Погольша. Межличностное общение. Санк-Петербург. »Питер» 2001

55 Золотнякова А.С. Проблемы психологии общения. Ростов на Дону 1976г.

56 Психологические исследования общения (под ред. Ломов, Беляева) Москва;1985г.

57 Программы по курсу методологии и методики социальных исследовании по курсу "социальная психология". Москва 1978 г.

ҚОСЫМША А

Басса-Даркидің эмоциялық тесті

Шарты: Төмендегі тұжырымдарға келісетін болсаңыз "+" белгісін, ал келіспесеңіз "-" белгісімен белгілеңіз.

1. Егер мен ашулансам, қол жұмсап жіберуім мүмкін.

2. Заттарды лақтыратындай, ешқашан мен қатты тітіркенбеймін.

3. Мен тез ренжіп, жылдам басыламын.

4. Егер мені дұрыс, жиі жақсылап өтінбесе, өтінішті орын д амаймын.

5. Менің ойымша тағдыр маған қатыгез сияқты.

6. Басқалар менің сыртымнан мен туралы не айтатынын білемін.

7. Егер басқалар сөз-таласта менімен келіспесе, мен айтысудан бас тартпаймын.

8. Егер біреуді аддаған кезім болса, мен ар-ұжданымның алдында қатты азаптанамын, қысыламын, ұяламын.

9. Басқа адамға мен қол көтеруге қабілетті емес сияқтымын.

10. Мен ашуланғанда, есікті сарт еткізіп жабамын.

11. Кейде адамдар мені өзінің қатысуымен ашу-ызамды келтіреді.

12. Егер маған орныққан ереже ұнамаса, мен оны бұзғым келеді.

13. Кейде мені қызғаныш мазалайды.

14. Көп адамдар мені ұнатпайды деп ойлаймын.

15. Менің құқығымды басқалар сыйлағанды талап етемін.

16. Кейде менің ойыма өзім ұялатын ойлар келеді.

17. Мені төбелеске дейін жеткізеуге қабілетті адамдарды білемін.

18. Кейде мен ашу-ызамды төбелес арқылы көрсетемін.

19. Мен өзімді жиі атылуға дайын оқ ретінде сезінемін.

20. Егер біреу өзін бастық сияқты көрсеткісі келсе, әрқашан мен оған карсы тұрамын.

21. Мені барлық болмысыммен жек көретін адам жоқ.

22. Көбі маған қызғаныпшен қарайды.

23. Егер мен қатты ызалансам да балағат сөзге жақындамаймын.

24. Жұмыстан қашатын адамдар өздерінің кінәсін байқап сезу керек.

25. Егер маған біреу қол жүмсаса да, мен сирек жауап қайырамын.

26. Қатты ызаланғанда бірінші қолыма түскен затты алып, сындырғанымды есіме түсіре аламын.

27. Өзіме ұнамсыз адамдарға қатынасым дөрекілеу көзқарастамын.

28. Маған бұйрық беріп сөйлесе, ештеңе жасағым келмейді.

29. Басқаларға деген жаман көзқарасымды жасыруға тырысамын.

30. Кейде мені мазақ қылатын сияқты.

31. Егер біреу мені ызаландырса, мен ол туралы не ойлайтынымды айтуға дайынмын.

32. Өз ата-анам үшін аз көмек тигізгенім мені қатты толғандырады.

33. Маған біреу қол көтерсе, мен оған жауап қайтармаймын.

34. Дау барысында мен жиі дауысымды көтеремін.

35. Кішкентай нәрсеге бола ренжімеймін.

36. Адамдар өздерін бастык ретінде көрсетсе, мен калайда болса мен-менсіп кетпеуіне жағдай жасаймын.

37. Мен әрқашан да жаксы еңбегіме лайықты баға ала алмаймын.

38. Маған өіптесіп, зиян келтіретін жауларым жоқ.

39. Мені жиі адамдарды жәй ғана айтып қорытқанмен, оны орындаймын.

40. Мен жасаған істеріме көбіне өкіыемін.

Сәйкес келеген таңбаларға бір ұпайдан беріледі және ұпайларды бір-біріне горизонтальді тұрғыда қосып, қосындысын "Ұпайлардың қосындысы" бағанына жазу қажет.

Өңдеу кезінде эксперимент жүргізуші (зерттеушіні) зертелушінің интеллектілік деңгейі емес, оның мінезіндегі эмоциялық ерекшеліктеріне көңіл бөлу керек.
ҚОСЫМША Б

1 - сұлба. Матрица