1. Бие байларда қандай ырым Мәтіннің бірінші бөліміне жасалады? лайықты такырып
жүктеу/скачать 6,49 Mb.
|
OKU SAUAT 2019 (1)-2 (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- 19. Мәтіндегі жігіт пен қарияның іс- әрекетіне қатысты нұсқа
- 1176-нұсқа 1-мәтін Хандық дәрежесіне көтерілген тұңғыш қазақ әйелі
- 3-мәтін Қазақ хандығының 550 жылдығы қарсаңында: Қазақ хандығы ту тіккен өңір
бар» деуінің себебі А) Қонақ қылғысы келмегендіктен В) Жас жігіт болғандықтан С) Қызын сақтандырғандықтан D) Әңгімесін түсінбегендіктен E) Жігітті жақтырмағандықтан 19. Мәтіндегі жігіт пен қарияның іс- әрекетіне қатысты нұсқа А) Жолаушыны жол сынайды В) Сабақты ине сәтімен С) Жер тозса – тақыр, ер тозса - пақыр D) Қысқа жіп күрмеуге келмейді E) Көңілсіз жұмыс - өнімсіз 20. Байдың егініне сипаттама 
А) Борышты өтеуге берілетін егін В) Көлікті жалға алып жыртатын егін D) Тұқымы қарызға алынған егін E) Желінбеген егін С) Жалға алған жерге егілетін егін 1176-нұсқа 1-мәтін Хандық дәрежесіне көтерілген тұңғыш қазақ әйелі 1821 жылы Уәли хан дүниеден өткенде Айғаным 38 жаста болатын. Үміт күткен ұлы Шыңғыс әкеден бар болғаны 10 жасында қалыпты. Осы тұста Ресей патшалығы Айғанымды «Орта жүздің ханы» деп таниды. Уәлидің өзге әйелдерінен қаншама ұлдары бола тұра, таққа Айғанымның отыруы патша үкіметіне өте қолайлы еді. Осыған орай Айғанымды «хандық дәрежесіне көтерілген тұңғыш қазақ әйелі» деп атаушылар да бар. Бірақ бұл хандық ұзаққа созылмай, 1822 жылы М.М.Сперанскийдің «Сібір қазақтарын басқару» атты ережесі шығады да, Орта жүздің хандығы жойылып, қазақтары: Құсмұрын, Көкшетау, Ақмола, Баян, Қарқаралы, Аякөз аталған алты дуанға бөлініп кетеді. Ал Айғаным Көкшетау дуанына біраз жыл аға сұлтан болып тұрады. Бұл туралы ғалым Әлкей Марғұлан: «Айғаным – ақылды, көреген, өз заманына сай білімді болған әйел. Ол шығыстың бірнеше тілін білген, орыс мәдениетіне ден қойып, Сыртқы істер министрлігінің Азия департаментімен және Петербордағы Сібір комитетімен хат жазысып, байланысып отырған», - дейді. Айғаным жергілікті халықтың арасында өте зор беделге ие болған. Айғанымның жергілікті халықтың арасында зор беделге ие болуының себебі A) Өте білімді, ақылды болғандықтан B) Бірнеше тіл біліп, хат жаза алғандықтан C) Жергілікті халықтың жағдайын жасағандықтан D) Хандық дәрежесіне көтерілген әйел болғандықтан E) Аға сұлтан қызметін мінсіз атқарғандықтан Айғанымның хандық дәуірінің ұзаққа созылмауының себебі Көкшетауда хандық билік жойылған соң Қазақ жерінде хандық дәуір жойылған соң Орта жүзде хандық жойылған соң Аға сұлтан қызметіне тағайындаған соң Хандықты баласына беруіне байланысты 2-мәтін
әңгіме көп. Бірде Алатау асып келген қалың жау Қаратау жонын жайлап отырған Бәйдібектің ауылын шауып, сан мың жылқысын айдап кетеді. Бәйдібек бастаған ел азаматтары ауылда болмаса керек. Содан «жау шапты» деген хабарды естіп, Бәйдібек елден жасақ жиып, қасына үлкен әйелі Сары бәйбішеден туған алты ұлын алып, жауға аттанғалы жатқанда Нұрила (Домалақ ана): «Бай-еке, малдың құты, жылқының иесі – құла айғыр қолда қалды. Амандық 254
болса, алты күннен кейін жылқы жауға қайыру бермей, өзі ауылға келеді. Жауды қума, азаматтар аман болсын, осы тілегімді беріңіз», деп, өз отауының белдеуінде байлаулы тұрған, жүген – құрық тимеген шу асау айғырды көрсетіпті. Бірақ жауға кектенген батыр әйелінің тілін алмай, жасағын бастап жүріп кетіпті. Бәйдібек жасағы жауға Күйік асуында жетіп, қырғын ұрыс салыпты. Алайда жасанып келген жау «аттанға» ілесіп атқа қонған аз жасаққа теңдік бермепті. Осы соғыста қаза тапқан алты ұлын Үшқарасай жазығына жерлеп, батыр кері қайтыпты. Арада алты күн өткенде, байлаулы тұрған құла айғыр жер күңіренте дүлей күшпен кісінпті. Сол күні кеш шамасында шығыстан қалың шаң көтеріліп, ұзамай Бәйдібектің қалың жылқысы көрінеді. Ереуілден барып, кері қайтара алмаған жылқыны Домалақ ана осылайша үйде отырып-ақ түгел қайтарып алса керек.
Мәтіннің басты идеясы Құла айғырдың құдіретін көрсету Жаугершілік заман қиындығын көрсету Қазақ жігіттерінің ерлігін дәріптеу Бәйдібек байдың сабырсыздығын сынау Домалақ ананың көріпкелділігін таныту Домалақ ананың: «Амандық болса, алты күннен кейін жылқы жауға қайыру бермей, өзі ауылға келеді» - деуінің мәні A) Жылқылар жат жерді құла айғырсыз жерсінбейді деп жорамалдады B) Құла айғырдың үйірінің ауылда құлындары қалғанына қарап осылай айтты C) Жылқының барлығы айдауға көнбейтін жүген-құрық тимеген асау болғандықтан D) Малдың құты құла айғыр үйде қалған, ал жылқы құла айғырдың дауысын естіп кері қайтарын білді E) Құлы айғырсыз жылқылар басқа үйірге қосылмай, тойынған соң оралатынын білді. Мәтіндегі Бәйдібек байдың әрекетін ашатын мақал-мәтел A) Алысқан жауға арқаңды көрсетпе D) Жау құтырса, шаңырағыңа қобыз тартар B) Қорқақты көп қусаң, батыр болады E) Асығыс түбі – қып – қызыл шоқ C) Жауды аяған жаралы Белдеуде байлаулы тұрған шу асау айғырдың айдауда кеткен жылқыларға қатысы A) Жылқының құты, иесі D) Жылқының жорғасы B) Жылқы ішіндегі ең кәрісі E) Жылқының ең асауы Жылқы ішіндегі ең жүйрегі 3-мәтін Қазақ хандығының 550 жылдығы қарсаңында: Қазақ хандығы ту тіккен өңір Осыдан бес жарым ғасыр бұрын Жәнібек пен Керей сұлтандар Әбілқайыр ханнан бөлініп, жүректерінде азаттық пен бостандықтың жалыны жанған елін ертіп, Батыс Моғолстанның Шу мен Талас өзендері аралығындағы Қозыбасы аймағына қоныстанды. Осындай тарихи оқиғаның бастауы болған бұл шежіреге толы өңірдің тауы мен тасы, әрбір басқан жері аңызбен өткен кезеңдерден сыр шертеді. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінде көрсетілген Керей мен Әз-Жәнібектің алғашқы хандық құрып, ту тіккен жері – Шу бойындағы Қозыбасы. Ол шоқы Мойынқұм ауданындағы Жамбыл тауында орналасқан. Шу өзенінің арнасы сол кезде Қозыбасы биігіне жақын болыпты. Қозыбасы, Қозыбашы – атауына келер болсақ, тарихи түп дерек кездеріндегі Қазақ мемлекеті құрылған аймақ. Этимологиялық мағынасы қозының басындай ғана тау төбелі жерлерді білдіреді. Жетісу өңірінде бірнеше Қозыбасы бар. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» кітабында Қазақ хандығының құрылған жері – Шу бойы мен Қозыбасыда деп айтылады. Шу бойы мен Қозыбасы тауы –тарихи географиялық тұрғыдан алғанда ХІV-XV 255
ғасырларда билік еткен Моғолстан мемлекетінің батыс бөлігіндегі өңір. Бұл ерте заманнан бар жер атауы. Қазақ хандығы осы Қозыбасыда шаңырақ көтерген. Көне тарихқа үңілсек, Талас пен Шу өзендерінің аңғарлары ерте заманнан адам баласының тұрағы – мекені болғандығын айғақтайтын белгілерге көптеп жолығамыз. Тарихи дерек көздеріне үңілсек, Батыс Түрік қағандығының бастапқы жері Іле, Шу және Талас өңірлерін қамтыған. Батыс Түрік қағандығының саяси орталығы түрлі мезгілде Шу өңіріндегі Суябта, Баласағұнда және Меркіде орналасты. Бұл қалалар өз заманында қайнаған саяси өмірдің куәсі болды. Осындай ғасырлар қойнауынан бастау алатын қазақ халқының қалыптасуы Қазақстан аумағында ежелгі замандардан бері үздіксіз жүрген этноүрдістердің заңды қорытындысы екені ғылымда дәлелденген тұжырым. Этногенез үрдісі әрбір тарихи кезеңде өзіне тән айрықша белгілермен ерекшеленеді. Сондай ерекше кезеңге ХІV-XV ғасырлардағы этноүрдістер жатады. Бұл кезеңнің басты белгілерінің біріне – қазақ халқының этнос ретінде тарих төріне шығуы жатса керек. Байырғы Қазақ даласын ғасырлар бойы мекендеп келе жатқан түркі-оғыз текті ұлыстар негізінде қалыптасқан ортақ тіл, дәстүр , территория, менталитеттегі байырғы этностың қайтадан «қазақ» деген жаңа атпен тарих сахнасына шыққан кезі. Яғни, бұрыннан әртүрлі аталып келген этнос (сақ, ғұн, үйсін, түрік, оғыз, түркеш, қыпшақ, т.б.) жаңа этнонимге ие болды. Жаңадан пайда болған «қазақ» этнониміне байланысты, олардың мемлекеті «Қазақ хандығы» деп аталды. Жаңа атауға және жаңа статусқа ие болды. Демек, XV ғасырдың алпысыншы жылдарында – ақ, Қазақ хандығы ұлттық құрамы, аумақтық тұтастығы, мемлекеттік басқару жүйесі, сондай-ақ ішкі сыртқы саясаты жағынан қалыптасқан мемлекет ретінде өмір сүріп тұрды. Әрине, оған қазіргі таңдағы халықаралық қатынастар жүйесіндегі «мемлекет» өлшемімен қарауға болмайтын. Оның үстіне, «мемлекет» деген ұғымның өзі тарихи мәнге ие. Оған ұдайы даму, кемелдену негізіндегі тарихи үдеріс ретінде қарау керек. Өйткені, Қазақ хандығы құрылған XV ғасырда дүниежүзіндегі барлық елдер, яғни мемлекеттер біздің бүгінгі ұғымымыздағы өлшемге жауап бере алмайтын. Демек, Қазақ хандығы алғаш құрылған күннен бастап, сол кездегі Еуропа пен Азияның кез келген елімен тең тұра алатын.
Мәтіннен 1 және 2 –бөлігінің мазмұн жағынан сәйкестігін табыңыз Ежелден қазақ даласын мекендеп келе жатқан ұлыстар туралы сөз болады Қазақ хандығының Еуропа, Азия елдерімен тең түсе алатынын айтады. «Қазақ» деген жаңа аттың тарих сахнасына шыққан кезі туралы айтылады. Қазақ хандығының алғаш құрылған жері туралы айтылады Қасиетті Мойынқұмның төл тарихы туралы айтылады Мәтін мазмұны бойынша тұжырымдардың дұрысы Қозыбасы – Жамбыл тауындағы шоқы Қазақ хандығы XV ғасырда қалыптасты Қазақ халқының негізін түркі – оғыз текті ұлыстар құрады A) Екінші мен үшінші D) Тек екінші B) Бірінші мен үшінші E) Үшеуі де дұрыс C) Бірінші мен екінші Мәтіннің қазақ елінің жаңа атауға, жаңа статусқа ие болғандығы туралы айтылатын бөлігі
Мәтінде кездесетін Баласағұн, Меркі, Суяб қалаларына байланысты нұсқаны көрсетіңіз A) Қозыбасты аймағында қоныстанған B) Мойынқұм ауданындағы Жамбыл тауында орналасқан C) Батыс Моғаолстан, Шу, Талас өзендері бойында орналасқан 256
Еуропа мен Азияның кез келген елімен теңдесе алады Батыс Түрік қағандығының саяси орталығы болған 11. Мәтінде жауабы жоқ сұрақты табыңыз Қазақ хандығының құрылған жері туралы кімнің еңбегінде айтылған? Қазақ хандығы қай ғасырда қалыптасқан мемлекет болып өмір сүрді? Алғашқы қазақ хандығын кімдер құрды? Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойы қашан, қайда, тойланды? «Қозыбасы» атауының этимологиялық мағынасы қандай? 12. Мәтін мазмұнының реттілігі 1. Жәнібек пен Керей сұлтандардың Әбілқайыр ханнан бөлінуі 2. Жаңа этнонимнің пайда болуы
Алғаш ту тіккен жер Қозыбасы атауы
4-мәтін
1465-1470 жылдар – хандықтың құрылған емес, нығайған уақыты, халықтың өз тәуелсіздігін ариялаған емес, көрші жұрттарға біржола танылған мезгілі. Түптеп келгенде, мұның бәрі қазақ тарихының бастауын мүмкін болғанынша кейіндету талабының бір көрінісі ғана. Қазақ хандығының құрылуы жайында бірден – бір дерек «Тарих-и Рашиди» еңбегіне сүйенетін болсақ, Қазақ хандығының негізін қалаушылар Керей мен Жәнібек хан Шибан әулетінен шыққан Әбілқайыр ханмен жауласуынан кейін оның билігінен бас тартып, Шу өзенінің бойындағы Қозыбасы дейтін қоныста дербес Қазақ хандығының туын көтереді. Алғаш туымыз тігілген Қозыбасы жері - ХІV-XV ғасыр басында өмір сүрген Моғолстан мемлекетінің батыс бөлігіндегі аумақ. Қозыбасы атауының түп мағынасы төңірегіндегі жоталардан оқшау тұрған қозының басындай ғана жұмыр, аласа шоқы төбені білдірсе керек. Қазақ хандығы құрылғанда алдымен Керей ақ киізге отырғызылып, хан көтеріліпті. Керейдің нақты қай жылы қайтыс болғаны белгісіз. Одан соң Жәнібек хан әмір жүргізеді. Сірә, қазақ жұртының Әбілқайырды жеңіп, біржола іргеленуі Жәнібек тұсында болса керек, жаңа хандықтың өзіндік құрылымы мен заң жүйесі де осы Жәнібек заманында жөнге түскен сияқты. Жәнібектің қазақ тарихындағы айрықша тұлға екендігінің бір белгісі – оның халық санасында әулиеге пара-пар, ақылды әрі әділетті әмірші ретінде танылуы. Ол ұлттық тарихымызда жай ғана Жәнібек хан деп аталмайды, Әз-Жәнібек хан деп аталады. Әз – Жәнібек – қазақ жұртының іргесін бекітіп, ордасын орнықтырған ұлы хан ғана емес, сол халықтың бар игілігіне ұйытқы болған асылы, ұлы әулеттің де негізін салушы. Қазақ Ордасының құдіретті әміршілері, қазақ халқының ұлы перзенттері Қасым хан, Хақ-Назар хан, Әз-Тәуке хан, Абылай хан, Кенесары хан, ұлы ғалымдарымыз Шоқан, қайраткер Әлихан Бөкейхановтар – осы әулие Әз-Жәнібек ханның тілкелей ұрпақтары. Тұғырлы көк байрағымызды аспанда желбіретіп ұстау енді келешегі кемел, білімді болашақ ұрпақтың еншісінде. Бүкіл дүние жүзі халықтары бүгінгі күнде қазақ халқын картадан ғана емес, оны жер байлығы мен экономикасы дамыған алдыңғы қатарлы мемлекеттердің санатынан көруі – Елбасымыздың көреген саясатының жемісі. Сонау Қасым хан негіздеген «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» және Елбасы салған сындарлы сара жолмен жүріп келе жатқан елімізде «Қазақстан – 2030» стратегиясының бүгінгі күнде мерзімінен бұрын орындалуы, 2010 жылы ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуі, Әлемдік діндер ұйымының конференциясының, 2010 жылы Қысқы Азияда ойындарының, EXPO-2017 көрмесінің өтуі қазақ халқының дүние жүзі алдындағы бірлігі жарасқан, толерантты мемлекет екенін дәлелдеді. Мәңгілік ел – елдің біріктіруші күші, ешқашан таусылмас қуат көзі. Ол «Қазақстан – 2050» стратегиясының ғана емес, ХХІ ғасырдағы Қазақстан мемлекетінің мызғымас идеялық тұғыры! Жаңа Қазақстандық патриотизм дегеніміздің өзі – Мәңгілік Ел! Ол – барша Қазақстан 257
қоғамының осындай ұлы құндылығы. Өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгі бақытымызға мақтаныш та, гүлденген келешекке сенім де «Мәңгілік Ел» деген құдіретті ұғымға сыйып тұр. Мәтін бойынша халық санасында ақылды әрі әділетті әмірші ретінде таңбаланған хан А) Абылай хан D) Әбілқайыр хан В) Кенесары хан E) Әз – Жәнібек хан С) Әз – Тәуке хан 14. Мәтін мазмұнына сай тақырып
А) Тәуелсіздік тірегі - тіл D) Тәрбие басы – тал бесік В) Күшті бірді, білімді мыңды жығар E) Рухы мықты ұлтымның ұлы жетістіктер С) Ел боламын десең, бесігіңді түзе! Керей мен Жәнібек хандардың тарихтағы орны А) Саяси бітімгерлер D) Отарлау саясатынан құтқарған хандар В) Соғыс әдіс – тәсілдерінің білгірлері E) Қазақ хандығының негізін қалаушылар С) «Жеті жарғыны» енгізген хандар Өткен тарихымызға тағзым, бүгінгі бақытымызға мақтаныш білдіру идеясы А) «Мәңгілік ел» D) «ЕХРО – 2017» В) «Қасым ханның қасқа жолы» E) «Қазақстан – 2050» С) «Қазақстан – 2030 стратегиясы» 17. Қозыбасы атауының түп мағынасы А) Қозының басындай ғана бір төбені білдірсе С) Қой қоздаған аласа шоқы болса керек керек D) Қозы көш жерден көрінгендіктен В) Қозының жайылым орнын білдірсе керек E) Қозы өрбіткен жер болса керек 2010 жылы Қазақстанда қысқы Азияда ойындарының өтуі А) Еліміздегі өскелең ұрпақтың салауатты өмір салтын қолдайтынын дәлелдейді В) Елімізде еңбекқор жастардың көп екендігін дәлелдейді С) Қазақстан климатының қысқы ойындарға қолайлы екендігін дәлелдейді Бірлігі жарасқан ұйымшыл, төзімді, толерантты мемлекет екенін дәлелдейді Азия жерінің ұлан ғайыр екенін дәлелдейді Алашорда көсемі болған Әз-Жәнібек ханның ұрпағы А) Абылай хан D) Әз-Тәуке хан В) Шоқан Уәлиханов E) Әлихан Бөкейханов С) Хақ – Назар хан Мәтіндегі ойға сай мақалды анықтаңыз А)Ел ерімен, ер елімен мықты В) Ұят – өлімнен күшті С) Хан қарашасыз болмас, Дау арашасыз болмас D) Көргені жақсы көш бастар E) Хан екі айтса, қадірі кетеді, Қараша екі айтса, ары кетеді 258 1070-нұсқа жүктеу/скачать 6,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|