1 дәріс Әлеуметтану ғылым ретінде Әдебиеттер

1. 
   Жамбылов Д. Саясаттану. Оқулық. А., 2005
   
2. 
   Политология. Учебное пособие. Под. Редакцией А. Нысанбаева. А.,1998
   
3. 
   Социология: Оқулық / Редакциясын басқарған проф. М.М.Тәжин. – Астана, 2004.
   

1.Жастар ұғымының анықтамасы.

2.Жастар әлеуметтануы ның зерттеу пәні.

3.Жастар әлеуметтанулық білім жүйесінде.

4.Жастардың қазіргі әлеуметтанулық концепциясы.

5.Жастар мәдениеті. Қоғамның саяси саласындағы жастар

Жастар социологиясын зерттеуші атақты отандық социолог И.С.Кон зерттеу объектісіне мынандай анықтама берді: “Жастар – жас ерекшілігі мінездемелері негізінде біріккен, әлеуметтік жағдайы мен басқа да әлеуметтік – психологиялық қасиеттеріне қарай жинақталған әлеуметтік – демографиялық ерекшеленетін топ. Жастық шақ белгілі бір фаза (кезең) ретінде, биологиялық тамаша өмірлік циклі бар, алайда оның нақты жас ерекшелігі ара қашықтығы, әлеуметтік статусы мен әлеуметтік – психологиялық ерекшелігі әлеуметтік – тарихи табиғаты бар, қоғамдық құрылысқа тәуелді, қоғамның мәдени әлеуметтену заңдылықтарына тән кезең болып табылады.”

Жалпы социология секілді жастар социологиясының пәндік ғылыми зерттеуінің үш деңгейі бар. Бұл жалпы - теоретикалық деңгейі жастарды макросоциологиялық процестер ауқымында зерттейді; арнаулы – теоретикалық деңгей жастарды жас ерекшелігі мен әлеуметтік демографиялық топ ретінде, өзіндік әлеуметтік және психологиялық өзгешіліктері, құндылықтары, күтулері тағы басқаларды зерттейді; эмпирикалық социологиялық зерттеу деңгейі нақты статистикалық материалдар беруін, қорытындылар мен теоретикалық жалпылау негіздерін жасауға болады.

Жастар социологиясы социологиялық білімнің біртұтас жүйесінің бір саласы болғандықтан оның басқа да салалары мен тығыз байланыста, жастарды тек әлеуметтік феномен ретінде оқымайды, сондай-ақ түрлі нақты әлеуметтік қарым – қатынастар формасында оқиды. Ол мәселен, дін социологиясы - себебі, жастарды діни көзқарастары мен ізденістері, діни институттар қызметіне қатысуы, секталар, шіркеулер, қала және ауыл социологиясы – жастардың қаладағы және ауылдағы құндылықтарға бейімделуі мен іс - әрекеттеріне салыстырмалы талдау жасалынады, денсаулық сақтау социологиясы жастарға әсер ету факторларына тоқталады.

1. Жастар социологиясы жастарды ерекше әлеуметтік топ ретінде зерттейді, әсіресе, оның қоғамдық өндірістенудегі орны мен ролін, жас ерекшелігі шекарасын, қажеттіліктері мен қызмет ету әдістері, жас адамдардың әлеуметтену процесі, олардың әлеуметтік - кәсіби бейімделуі мен ұжымға үйренісуі, бейресми жастар бірлестігі мен таптық, гендерлік, этикалық, мемлекеттік және діни ерекшеліктері бар қозғалыстары өзгеше. Жастар социологиясы әлеуметтік өмірдің бірқатар проблемаларына қызығады, олар жалпы социологиялық болғанымен жастарды да қамтиды (білім, отбасы, неке, жыныс қатынасы), немесе жастардың ортаға бейімделуі (тәрбие ерекшелігі, оның формаларының тиімділігі, әдіс – тәсілдер, әлеуметтік, саяси дамуы тағы сол сияқты)

Жастар социологиясының зерттеу объектісі – жастарды, әлеуметтік өмір мен әлеуметтік қарым-қатынастар субъектісінің феномені ретінде қарастырды. Бұл феноменнің ғылыми талқыламасы жалпы социологияға тән, үш өзара байланысты органикалық біріккен деңгейді зерттейді:

1) Жалпы теоретикалық, жастарды әлеуметтік феномен негізінде түсіну;

2) Арнаулы – теоретикалық, жастарды әлеуметтік-демографиялық топ ретінде қарау, оның сана –сезімінің және іс - әрекетінің ерекшелігі, жас мөлшері мен әлеуметтік – психологиялық мінездемелері, өмір бейнесі, құндылықтың икемделуі, саяси, мәдени және діни ұстанымдарын қарастырады.

3) Эмпирикалық жастар өмірінің түрлі саласындағы нақты социологиялық белгілерге сүйенеді.

Жастар социологиясының пәні: қоғам дамуындағы жастардың орны мен рөлін зерттеу, оның сұраныстары, қызығушылықтары, қажеттіліктері, құндылықтары, әлеуметтік күтулері, өмірлік көзқарастары, әртүрлі әлеуметтік салалардағы ерекшеліктерін қарастыру, өмірлік жоспарлары мен оны оптималды түрде жүзеге асыру жағдайын анықтау, жастардың әлеуметтік басқару мен әртүрлі деңгейдегі өзін-өзі басқаруға әлеуметтік белсенділігі және қатыспау себептері, моральдық – психологиялық дайындығын анықтау т. б.

Жастар көптеген әлеуметтік – гуманитарлық ғылымдардың зерттеу объектісі: психология, педагогика, демография, құқық, саясаттану, философия, тарих, социология.

Жастар социологиясының пәнін түсіну үшін оның социологиялық басқа да ұқсас, “шекаралас” ғылымдар саласындағы орнын саналы түрде анықтау қажет.

Қоғамның жас ерекшелігін зерттей отырып, жастар социологиясы мына салаларға келіп тіреледі, олар балалар, кәрілер, өмірлік цикл, ұрпақтарды зерттеу. Олардың ортақ проблематикасы (жас ерекшелігі шекарасы, жастық кемсіту (дискриминация) ұрпақтар ауысымы, өтпелі әлеуметтік статустар пәні, өмір жағдайының жалғасы), сондай – ақ, жас ерекшелігін зерттегенде, объектілер уақытының өзгерісін зерттеуге бағытталады (ретроспективті, лонгитюдті стратегия, қайталанбалы немесе панельді зерттеу, жағдайлар талдауы бар).

Алайда жасөспірімдік шақ зерттеу пәні ретінде өмірлік циклдің тек жас ерекшелігіне жатпайды, себебі сонымен қатар есею процесінің әлеуметтік аспектісі бар, олар әлеуметтік теориясы түсінігінде қарастырылады. Сондықтан, жастар социологиясы білім социлогиясы, мәдениет, отбасы социологиясы, тәрбие проблемасын қамти отырып, әлеуметтену, әлеуметтік бақылау мен өзін - өзі анықтау, өзін - өзі бөлектеу дағдарысы, статусын ауыстыруына байланысты өзгерістер.

Жастар социологиясы социологияның бірнеше салаларымен тығыз қарым – қатынаста: қала, ауыл, өнер, мәдениет, жеке тұлға, бұқаралық коммуникация, медицина және денсаулық сақтау, білім, қоғамдық пікір, ұйымдар, әскер, саясат, құқық, дін, отбасы, еңбек, басқару, дене тәрбиесі мен спорт.

Тағы бір ескеретін жәйт, жастар социологиясы социологиялық білімнің бір саласы ретінде барлық елде өзіндік статус пен титулға ие болған жоқ, себебі, жасөспірімдік шақты ең алдымен психология және әлеуметтік антропология зерттейді.

П. Сорокин 1916 жылы өзінің «Қазіргі заманғы отбасылар дағдарысы» еңбегінде дәстүрлі отбасылық байланыстардың үзілу процесін суреттей келе, жеке аспект ретінде ата-ана мен бала арасындағы дәстүрлі байланыстардың ажыратып, жасөспірімдерді тәрбиелеу және қамқорлыққа алу функциялары мемлекеттін қолына өтуі проблемасын ерекше бөліп қарастырды. Ол тәрбие мен оқыту отбасы міндеті болудан қалды» - деп жазды. Балалардың оқу, тәрбиелену мекемелерінің кең ауқымда болуы дегеніміз, тағы сол сияқты, негізде алғашқы тәрбиелеуші және «скульптор» отбасыдан алынып, баланың өз отбасы ошағында өткізетін уақыты да қүрт азайды. Отбасылық тәрбие мен оқытуды кәсіби ауыстыру П. Сорокиннің ойынша, өзінің жағымды жақтары бар, яғни баланың қоғамдық мотивтерімен қызығушылықтарды толық меңгерген, жан-жақты дамыған әлеуметтендірілген ұрпақ болып өсуіне өз септігін тигізеді.

П. Сорокин ертеректегі мақаласындағы «баланы, жеке тұлғаны» индивид ретінде қарастырудың тарихи бағытынан ауысып, «жас ұрпақты» қауымның мүшесі, білім институттарында «әлеуметтенген» статусы бар индивид ретінде талдау жасады. Енді оның әлеуметтік қалыптасуы қоғам тарапынан болатын мүмкіндіктер мен шектеулерге бағынышты.

Сол кездері баспаларда студенттер мен оқушы жастар проблемасы пайда бола бастады (А. Сперанский), оның ішінде әсіресе орыс студенттерінің тұрмысы мен материалдық жағдайы проблемаларына дәстүрлі назар аударыла бастады, ондағы бюджеттегі оқу мен оқудан тыс уақыттары талданды (А. Кауфман).

Әлеуметтік статистикада жұмыс істеуші жастар категориясы (10-12 жастан 20 жасқа дейін) сол 1897 жылы халық санағында анықталды. Жұмысшы жасөспірімдердің өндірістегі және тұрмыстық саладағы ауыр жағдайы, оларды үлкендермен салыстырғанда құқықтық қорғау мен қамқорлыққа алу мәселесі бойынша мақалалар жарық көре бастады. (И. Ян -Жул, А. Бернштейн-Коган). Бұл мақалалардың жалпы бағытталуы әлеуметтік қорғауды талап ететін және кемсітілген топтар, билік тарапынан қосымша қамқорлық қажет ететіндердің демократиялық түрде қызығушылықтарын талап ету болып табылады.

Жастарға деген жаңа қызығушылық 19 ғасырдың 1920 ж.ж. басқару қызметтерінде партиялық, кеңестік және қоғамдық ұйымдардың қалыптасыуымен байланысты дамыды.

Бұл 1920 ж.ж. жастардың еңбекке белсенділігі мен тәрбиелеу проблемасына аса назар аударылды, оның себебі, өндірістің техникалық артта қалушылығын жолға қоюдың прогматикалық қажеттілігі, еңбек мәдениетінің төмендігі, өндірістің ұйымдастырылуы, патша тәртібімен соғыстан кейінгі өндірістерді қайта жаңғырту секілді проблемалармен байланысты болды. Ал, жастар еңбек ресурстарының басым көпшілігін құрайды: әрбір бесінші 14-тен 22 жас аралығында, сондай-ақ негізгі бөлігі (28млн) ауылда болса, тек 14 млн. қалада. 20 жылдары тәрбиелеу теориясы мен практикасы саласында басшылықта ревалюциялық эксперименттер жасау өз шыңына жетті. Бұл кездегі ерекше қызығушылық психоаналитикалық әдістіктің дамуына әсер етті. Психоанализді әдістің дамуы билік тарапынан қабылданып қолдауға ие болды. Психоанализдің ғылыми зерттеу институты ашылып, балалар үйінде практика психоанализ әдістері негізінде құрылған экспериментальды тәрбиеленген топтар құрылды. Жастардың идеологиялық тәрбиеленуі билікке қарым-қатынасында, әсіресе жас өспірімдердің имандылық туралы (махаббат және жыныстық тәрбие проблемасы, әрбір адамға ұжымдық жауапкершілік пен өзін-өзі өлтіру проблемасы) ғылыми зерттеулерге сүйенген дискуссияларға аса мән берілді. Келесі бір толқын 1930 ж.ж. ортасында белең алды, алғашқы кеңестік жастардың есею өміріне араласуымен байланысты дамыды. Жастар социалистік тәрбие объектісі ретінде қарастырылып, партияның саяси идеалы астарында тәрбиелініп дайындалды.

2. «Жастар социологиясының» социологиядан жеке ғылым ретінде бөлініп шығуы 1960 ж.ж. «Жастар революциясы» кезеңімен байланыстырылады, әсіресе, жастар проблемасының өсуі, ұрпақтар жанжалы мен әлеуметтік өзгерістердегі жастар рөлдеріне қатысты дамыды. Бұл толқында К. Маннгеймнің «әлеуметтік прогрестің жаңа ұрпағы негізгі көзі» атты идеялары және М. Мидтің әртүрлі тарихи кезеңдердегі ұрпақтардағы мәдени ерекшелігі типтері жайлы идеялары атақты болды. Кейінірек (1970-1980 жылдары) еңбек нарығындағы өзгерістермен жоғары білімі бар жас адамдардың өсуімен байланысты. Батыс елдерінде жастардың әлеуметтік-экономикалық проблемаларын зерттеуге мән бере бастады (білімі, жастардың саяси таңдауы, еңбек нарығы, жастар субмәдениеті мен кәсіби бейімделуі). Жастарды тәрбиелеу аталарымен әкелерінің атақ дәрежесі идеологиясы негізінде үстемдік етуші нормалар мен құндылықтарды игеруге бағытталды. Жастар субмәдениеті мен бейресми жастар қозғалысы девиациялық іс-әрекет ретінде қарастырылды. Октябрят, пионер ұйымдарымен комсомол саяси партияның ресми құралы болды. Өз кезеңінде И. Сталин бұл ұйымдарды, профсоюздарды «партияның белдеуі» деп атады. 1968 жылы ҚСРО да ғылым Академиясының президиумында нақты әлеуметтік зерттеу Институты құрылып мемлекет социологтарға әлеуметтік тапсырма бере бастады, ол алдымен жастарды коммунистік тәрбиелеу проблемасына қатысты болды.

3. Жастар социологиясының әрі қарай дамуы идеологиялық тапсырмалар бағытында болып, көптеген нақты социологиялық зерттеулер жастарды коммунистік тәрбиелеу проблемаларына айналды. Институтта нақты әлеуметтік зерттеулер екі бөлімнен тұрды: «Білім берудің әлеуметтік проблемалары» (В. Н. Шубкин), және «Жастардың әлеуметтік қажеттіліктерін болжау» (И. В. Бестужев-Лада).

Жоғарғы комсомолдық мектептерде ғылыми-зерттеу орталығы құрылып, жастар арасында рухани мен коммунистік тәрбие проблемасы бойынша сауалнама жүргізілді. ВШК социологтары ЦК ВЛКСМ ауқымында жастардың әлеуметтік-саяси және еңбектік белсенділігін анықтау мақсатында типтік әдістемелер құрылып, «Жастардың өмірлік белсенділігі көзқарасындағы моральдік бейімделу», «Жұмысшы табының колхоз шаруашылығында дұрыс толығуының қалыптасуы» тақырыбында зерттеулер жүргізілді.

Егер де «комсомолдық зерттеу», «тапсырыстық» идеологиялық мінездеме болса, онда басқа академиялық бағыттар жастар проблемасын объективті талдауға ұмтылды. Осы бағыт жастар социологиясының жеке ғылым саласы ретінде дамуына негіз болды. Оның ішінде әсіресе, бірнеше мектепті бөліп көрсетуімізге болады: Новосибирск (В. Шубкин), Свердловск (Ф. Р. Филиппов, М. Н. Руткевич, Л. Я. Рубина), Ленинград (В. Т. Лисовский, С. Н. Иконникова, А. В. Лисовский) және Эстон (М. Титма).