1 дәріс Әлеуметтану ғылым ретінде Әдебиеттер

1) тұрақты жұмыспен қамту және жұмысшының қалыпты жағдайы;

2) жалақының жоғары деңгейі,

3) айқын түрде анықталған кәсіби өсуі мен жылжуы үшін қызмет баспалдақтарының болуы;

4) жұмысшылардың жоғары жіктелімін талап ететін алыңғы қатарлы технологияларды қолдану;

5) күшті және тиімді кәсіподақтардың болуы.

1) кадрлардың жоғары ағымдығы;

2) жалақының төменгі деңгейі;

3) іс жүзінде қызмет баспалдағымен жылжу жоқ;

4) технология ескі және еңбекті көп талап етеді;

5) кәсіподақтар болмайды.

Алғашқы еңбек нарығында жұмыс істеуші топтар аса ұтымды жағдайда болады.

Олар жақсы еңбек жағдайы мен жалақысы бар тұрақты жұмысқа ие, сыйлық алады және мекемеде қарастырылған жеңілдіктерді пайдаланады, кепілдік берілген зейнетақымен қамтамасыз ету және ауыруына байланысты төленетін төлем құқықтарын пайдаланады, фирма есебінен оқуға мүмкіндік алады, мекеме ішінде кәсіби және мансаптық өсуге мүмкіндік болады.

Қосымша нарықта жұмыс орындары жоғарыда келтірілген әлеуметтік кепілдіктердің көпшілігінен айрылған. Оларға тұрақсыз жұмыспен қамту, технологияның ескілігі және көп еңбек етуді талап ету, перспективаның жоқ болуы тән, адамдардың жоғары ағымдылығы, жұмысқа жиі кешігу мен келмей қалу, әкімшілікке бағынбау, еңбек етуге ынтаның төмендігі және т.б. осыдан туындайды. Жұмыс беруші еңбек жағдайын жақсартуға және оқытуға инвестиция салынбайды және жұмысшылардың ылғи ауысып отыруына мүдделі, өйткені ол жәрдемақыларды демалысқа және зейнетақыларды т.б. төлеуге кететін шығындардан құтылуға мүмкіндік береді. Яғни, бұл жағдай бір топтар пұрсаттық жағдайда болатын, ал басқалары үшін жақсы жұмыс орындарына орналасу күрделі болатын еңбек нарығында жұмыспен қамту стратификациясы жөнінде айтуға мүмкіндік береді.

Социологтар тарапынан екі жақты еңбек нарығы теориясы этникалық аз топтарды еңбекпен қамту тәжірибесін зерттеуде қолданылды. Мысалы, ағылшын социологтары Дж.Рекс және С.Томлинсон 70-ші жылдары Бирмингем қаласында өткізілген зерттеу негізінде еуропалық емес тұрғындар көбінесе беделі төмен - “лас” немесе “қауіпті” және ыңғайсыз схемадағы жұмыстарды орындайтынын және кәсіби, ғылыми немесе әкімшілік қызмет етуде тең емес, аз көлемде өкілденгенін көрсетті.

Нарықтың маңызды сипаттамасы болып оның икемділігі мен сегментациясы саналады. Еңбек нарығының сегментациясы - ол, жұмыс орындары мен жұмысшылардың тұрақты оқшауланған аймақтарға бөлінуі, олар өз шекараларымен жұмысшылардың мобильділігін шектейді.

Екі жақты еңбек нарығы идеясынан серпін ала отырып, зерттеушілер жұмыс орнының сапасымен ерекшеленетін бірқатар секторларды бөліп қарастыра бастады. Бірінші сектор - “өзек” - толық еңбек уақыты схемасындағы тұрақты жұмыспен қамттылуымен сипатталады. Екінші сектор - “шет аймақ” - толық емес уақытпен істеуші маусымдық және уақытша жұмыс істеуші жұмысшыларды қамтиды (қысқа мерзімді келісім-шарт бойынша). Үшінші сектор - ол жұмыссыздар мен олар алғашқы және қосымша нарықтарға да жақындау келеді. Олар өз кезегінде “жақсы” жұмыс орындарына қайта оралуды күтуші ерікті жұмыссыздар мен мәжбүрлі жұмыссыздар (ұзақ мерзімді жұмыссыздар) болып бөлінеді.

Еңбек нарығының сегментациялануының түсіндірмесі мынадай факторларды бөліп қарастырылады:

1) қолданылатын өндірістік технологиялар жұмыс орындарының құрылымдарын анықтайды және бәріне бірдей жоғары мамандану мен кәсіби дайындық талап етілмейді (алғашқы және қосымша секторлар);

2) өндіріс құлдырау мен көтерілістерге шалдыққан мекеменің бейімделуі уақытша істейтін жұмысшыларды босату (буфер) “жұмыс уақытын қысқарту немесе жұмысшылардың ішкі ауысуы арқылы жүреді;

3) кемсітушілкке байланысты (гендерлік, этникалық, діни) секторлар арасында мобильділік үшін кедергілер бар.

Қазіргі уақытта сегментациялануды талдай отырып, социологтар жұмыспен қамту жүйесінде жұмысшы табының, әйелдер позициясын және этникалық аз топтардың ішкі стратификациялануын зерттейді. Ер адамдар мен әйелдер, әдетте әр түрлі секторларда жұмыс жасаушы болып қалуына қарамастан нарықтың сегментациялануының әмбебаптылығын дәлелдеуші мәліметтерге ие.

Егер еңбек нарығының сегментациялануын тудырушы процестер жұмысшылардың мобильділігіне кедергі жасаса, еңбек нарығының икемділігін жоғарылатушы процестер, керісінше ондағы мобильділікті молайта түседі.

Жұмыспен қамту саласында бірқатар икемділік формалары болады:

1. Сандық икемділік - экономикалық конъюнктураның өзгеруіне жауап ретінде жұмысшылар санын өзгертумен көрінеді. Фирма өндірісті қысқарта отырып, жұмыс істеушілер санын азайтуға мәжбүр болады. Мұндай стратегия өзінің тиімді еместігін моральдық тұрғыдан ғана емес, экономикалық тұрғыдан да байқатады. Жұмысшыны жалдау, іздеу, тестен өткізу және кәсіби оқыту біршама шығындарды талап етеді, онымын қоса жұмысшылар ұжымға етене араласып кету керек.

2. Функциялық икемділік - икемді еңбек схемасын, еңбек үшін ақы төлеу жүйесін өзгертуді, жұмысшыларды қайта даярлаудан өткізу мен қайта орналастыруды меңзейді. Мұның өзі еңбек қатынастары жүйесінің икемділігі жөнінде айтып отыр.

3. Қаржылық икемділік - бұл еңбекке ақы төлеу деңгейімен алдап арбау немесе марапаттаудың басқа тәсілдеріне ауысу (істеген ісіне сағат бойынша төлеу, сый ақы беру жүйесін енгізу немесе алып тастау).

Бір жағынан еңбек қатынастары икемділігінің дамуы мекемелердің экономикалық тиімділігіне жол ашады, жұмыспен қамтуды бірдейлендіруге мүмкіндік береді. Мысалы, жастардың, кішкентай балалары бар әйелдердің талабын қанағаттандыратын жұмыс орындары құрылады (толық емес жұмыс күні). Екінші жағынан, жұмысшылардың әлеуметтік қорғалу деңгейінің әлсіреуі орын ала бастайды, өйткені жұмыспен қамтутың тұрақсыз формалары, қалыпты емес еңбек қатынастары бар жұмыс орындары құрылады. Нарықтың икемділігі еңбек нарығының екі жақтылығының тереңдей түсуіне жол ашады.

Бұл жағдай, еңбек саласындағы саясатты жүргізуде қысқа мерзімді тиімді және ұзақ мерзімді перспективалы экономикалық және әлеуметтік мақсаттардың сәйкес келуінің күрделі екенін білдіреді.

Қазақстандағы нарықтық реформалардың нәтижесінде әлеуметтік өзгерістердің басты саласы ретінде жұмыспен қамту жүйесі мен әлеуметтік кәсіптік құрылым алға шықты. Реформалар нәтижесінде еңбек және экономикалық принципті жаңа мәртебелері бар топтар пайда болды (жұмыс берушілер, кәсіпкерлер, ауқатты жұмыспен қамтушылар, үй жұмысшылары және басқалар). Және бұрынғы әлеуметтік мәртебесін жоғалтып алып, сол сияқты мәртебені қайтаруға мүмкіндігі жоқ маргиналдар тобы пайда болды.

Бұл өзгерістер көбіне мәжбүрлі түрде сыртқы жағдайлардың - жұмыстан толықтай немесе жартылай айырылудың, мамандықты, қызметті ауыстырудың, мекемелердің жабылуының нәтижесіндегі еңбек жағдайы мен оған ақы төлеу, өндірістің қысқаруы, өмір деңгейінің жаппай төмендеуі т.б. әсерінен болды.