1-дәріс. Генетика тұқымқуалаушылық және өзгергіштік ғылымы
Организнің бисексуалдығы. Жынысты анықтаудың баланстық (теңгерімдік) теориясы
жүктеу/скачать 3,92 Mb.
|
darister
- Бұл бет үшін навигация:
- 3. Жыныспен тіркескен белгілердің тұқым қуалауы.
- 4. Жыныспен шектеулі және жынысқа тәуелді белгілірдің тұқым қуалауы. Голандрлық тұқым қуалау.
| 2. Организнің бисексуалдығы. Жынысты анықтаудың баланстық (теңгерімдік) теориясы.
Жыныс организмнің басқа белгілері сияқты, тек жыныс хромосомдарының гендерімен ғана емес, сонымен қатар аутосомдағы көптеген гендердің әсерімен анықталады және оның дамуы сыртқы ортаның әсеріне де байланысты. Осыған байланысты, көптеген ғылыми деректер организмнің бисексуальдық немесе қосжыныстылық қасиеті бар екендігін дәлелдеді. 1919 жылы К.Бриджес жынысты анықтаудың теңгерімдік (баланстық) теориясын ұсынды. Бұл теория бойынша жрозофиланың жынысы Х хромосома саны мен аутосома (А) жиынтығы арасындағы арақатынаспен анықталады (Х:А). Егер Х:А = 1 болса қалыпты ұрғашы, Х:А = 0,5 болса, қалыпты еркек дамиды. Егер бұл арақатынас өзгерсе, артынан ұрпақ қалдыра алмайтын организмдер дамиды (гермафратидтер, асқындар және т.б.). Организмнің интерсексуалдығын ірі қарада кездесетін фримартинизм құбылысынан көруге болады. Егіз ұрғашы бұзаулардың 90-95% жыныс органдарының қалыпты дамуының бұзылуына байланысты өсе келе ұрпақ бермейді. Мұндай фримартин деп аталатын бұзауларда өз жынысының белгілерімен қатар, еркек жыныстың белгілері, яғни гермафрадитизм дамиды. Фримартинизм себебі: 1) гормондық теория – еркек бұзаудың гормоны – тестостерон ерте пайда болады да, шумен байланысқан егіздердің ортақ қан тамырлары арқылы (анастомоз) егіздердің ұрғашысына еніп, оның жыныстық дамуын бұзады; 2) клеткалы теория. Тамырлардың ортақ анастомозы арқылы ұрғашы бұзауға серігінің НУ клеткалары енеді де, ұрғашы бұзаудың әдеттегідей дамуы бұзылады. Жыныс дифференциация үрдісі ішкі секреция жүйесінің қызметімен тығыз байланысты, сондықтан жыныстың даму жолы гормондардың әсерімен (әсіресе жыныс бездерінің) анықталады. Жалпы алғанда, гормондардың синтезделу дәрежесін гендер бақылайды. М.М.Завадовский жыныс безі жоқ тауық сыртқы белгілері жағынан әтешке айналады. Бұл үрдіс кері де бола алады. Кейбір жануарлар жынысының анықталуы сыртқы ортаға байланысты (Мысалы теңіз құрты бонелие) 3. Жыныспен тіркескен белгілердің тұқым қуалауы. Х және У немесе Z және W жыныс хромосомдарында тек белгілі бір жыныстың дамуын бақылайтын гендер ғана емес, сондай-ақ организмнің көптеген басқа белгілерін де анықтайтын гендер бар. Гендері жыныс хромосомаларында орналасқан белгілер жыныспен тіркескен белгілер (ж.т.б.) деп аталады. Х- хромосомамен тіркескен белгілер. Жыныспен тіркескен белгілердің тұқым қуалау гендері аутосомада орналасқан белгілерден өзгеше. Мұндай тұқым қуалауда Мендельдік арақатынас байқалмайды. Себебі: Х пен У және Z пен W хромосомдарының мөлшері әр түрлі және олардың генетикалық айырмашылығында. У және W хромосомдарының генетикалық активтілігі өз гомологтарымен салыстырғанда әлдеқайда төмен. У және W хромосомдарындағы бірлі-жарым гендерді есептемегенде, оларды генетикалық тұрғыдан бос деп қарауға болады. Әдетте Мендельдік тұқым қуалауда белгілердің ұрпаққа берілуі қай белгі аталықта, қайсысы аналықта болуына байланысты емес. Ал ж.т.б. тұқым қуалауындағы F1 мен F2 ажыраулары қайсысының аталық пен аналық болуына байланысты. Т.Морган ж.т.б. тұқым қуалау құбылысын дрозофила шыбыны көз түсінің ұрпаққа тұқым қуалауын реципрокты будандастыру нәтижесін зерттеу барысында ашты. Реципрокты будандастыру дегеніміз генотипі әр түрлі дарақтарды екі бағытта шағылыстыру. Ақ көзді еркек дрозофиланы қызыл көзді гомозиготалы (жабайы тип) ұрғашылармен шағылыстырғанда F1 түгелдей қызыл көзді болды, F2 – 3 қызыл: 1 ақ (яғни Мендель заңы). Алайда F2 - жынысы бойынша ұрғашылыры түгел қызыл, еркектері – жартысы қызыл, жартысы ақ көзді болды. Керісінше ақ көзді ұрғашыны қызыл көзді еркекпен шағылыстырғанда F1 барлық еркек шыбындары ақ көзді, барлық ұрғашылары қызыл көзді болды. Мұнда шешесінің белгісі еркек ұрпаққа, әкесінікі ұрғашы ұрпаққа берілді. Белгілердің осылай беру әдісі айқас немесе крисс-кросс тұқым қуалау деп аталады. F2 ұрпақтың жартысы ақ көзді, жартысы қызыл көзді және белгінің екі жынысқа таралуы бірдей болды. Морган осы нәтижеге сүйене отырып: 1) көз түсінің гені Х хромосомада орналасады; 2) Бұл ген У хромосомада болмайды деген болжам жасады. Аналық шыбынның Х хромосомасы келесі ұрпаққа кездейсоқ берілсе, аталық шыбынның Х хромосомасы тек ұрғашы ұрпаққа тұқым қуалайды. Сондықтан Х хромосомада орналасқан гендер анықтайтын белгілер айқас тұқым қуалайды. Хромосомдар диплоидты болғанымен гетерогаметалы еркек жыныста ген жалғыз күйде болады. Мұндай генотипі бар организм гемизиготалы деп аталады. Ұрғашы Х хромосомасының екеуі де гетерохроматин бөліктерінен құралғандықтан олардың активтілігі еркектің жалғыз Х хромосомасының (негізінен эухроматин бөлігінен құралған) генетикалық активтілігімен шамалас болады. Сүтқореқтілерде дозалық компенсация клеткада Х хроматин түзілуі арқылы қамтамасыз етіледі. Қос Х хромосоманың бірі гетерохроматинді түзіліске айналып, Барр түйіршігін түзеді (кейін 2 Х хромосоманың біреуі генетикалық активтілігінен айырылып қалады). 4. Жыныспен шектеулі және жынысқа тәуелді белгілірдің тұқым қуалауы. Голандрлық тұқым қуалау. Бір ғана жыныста дамитын белгілер жыныспен шектелген деп аталады. Мысалы, құстың жұмыртқалағыштығы мен сүтқоректі жануар сүттілігің гендері екі жыныста да болғанымен, аталған белгілер тек ұрғашыда байқалады. Осындай полигенді белгілердің гендері кез келген жұп хромосомада орналасуы мүмкін. Жыныспен шектелген гендердің белгілердің гендері көбінесе аутосомада орналасады, сондықтан олардың тұқым қуалауы Мендельдің заңына сәйкес келеді. Ата-аналық формалар мұндай белгілердің гендерін ұрпаққа тең дәрежеде береді. Мысалы, селекцияда бұқаның ұрғашы ұрпағының сүттілігіне, қораздың балапанының жұмыртқалағыштығына тигізетін әсерін бағалау бұрыннан жүргізіледі. Төлдегіштік – ұрғашыға тән қасиет, бірақ оның ұрпақта байқалуы және даму дәрежесі, шешесінен және әкесінен алған төлдегіштік гендерінің әсерлесуіне тікелей байланысты. Аутосомада орналасқан кейбір гендердің фенотипте байқалуы жынысқа байланысты, олар жынысқа тәуелді белгілер деп аталады. Бұған мысал ретінде қойдың мүйізділігінің тұқым қуалауын алуға болады. Мүйізділік гені бойынша гетерозиготалы еркек қой – мүйізді, генотипі дәл осындай ұрғашы – мүйізсіз. Бұдан, белгілі бір геннің гетерозиготалық жағдайында еркекте доминантты, ал ұрғашыда рецессивті екенін көреміз. Айшир сиыр тұқымы жүнінің түсі де жынысқа тәуелді екені анықталды. Бірдей гетерозиготалы генотиптің фенотипте көрінуі жынысқа байланысты: ерке бұзаудың түсі қызыл-қоңыр, әрі ақ болса, ұрғашы бұзаудың түсі – қызыл-ақ. У хромосома арқылы белгілердің әкесінен ұлына берілуі голандрлық тұқым қуалау деп аталады. Соңғы мәлеметтер бойынша еркек жыныстың дамуы У хромосомадағы гистосәйкестілік антигені НУ-генінің жұмысына байланысты. НУ- генінен басқа адамның У хромосомасында ең аз дегенде тағы да екі ген бар, олардың біреуі геннің дифференциациялануына қажет, ал екіншісі тіс көлеміне әсер етеді. жүктеу/скачать 3,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|