1 дәріс. Химияны оқыту әдістемесі (ХОӘ) ғылым және оқу пәні ретінде. Химияны оқытудың мақсаттары және міндеттері. №2 дәріс

Қорыту кезінде оқушылардың химиялық сауаттылығын арттыруына, элементтердің валенттілігі жэне тотығу дәрежелері бойынша химиялық формулаларды еркін құрастыра білуіне баса назар аударылады. Ол үшін периодтарда атомдардың тотыгу дэрежесінің өзгеру заңдылықтары ескеріледі. Екі элементтен тұратын қосылыстардың кеңінен таралганы жэне орта мектепте толық қарастырылатыны - оттекті жэне сутекті қосылыстар:

I II III IV V VI VII VIII
Э₂0 ЭО Э₂0₃ Э0₂ Э₂0₅ ЭОз Э₂0₇ эо₄
ЭН ЭН₂ ЭНз ЭН₄, НзЭ Н₂Э нэ э_пн_м
Бұдан элементгердің оттек бойынша тотығу дэрежесі плюс бірден сегізге дейін өсетіні көрінеді. Осыған орай бастапқы екі формулаға сэйкес келетіндері негіздік, үшіншісі - амфотерлі, төртіншісінен
бастап қышқылдық қасиеттер көрсетеді. Оттегінен басқа да электртерістілігі жоғары бейметалдардың бинар қосылыстары осызаңдылыққа бағынады. Қосымша топтарға жататын бір элементтің атомдары түзетін құрамы эр түрлі оксидтерде айтылған заңдылық сақталатыны хром элементі арқылы нақтыланады, мысалы:
+2 +3 +6

СгО Сг₂0₃ Сг0₃

Сг(ОН)₂ Сг(ОН)з Н₂Сг₂0₄

Нз Сг0₃ Н₂Сг₂0₇

Хром (II) оксиді және гидроксиді негіздік, хром (III) оксиді жэне гидроксиді амфотерлі, хром (VI) оксиді мен қышқылдары қышқылдық қасиеттер көрсетеді.

Келтірілген сутекті қосылыстардың бастапқы үшеуі тотықсыздандырғыш,* V- VII топшаларда орналасқандары қышқылдық қасиеттерге ие.

Қорыту кезінде назар аударатын тағы бір мэселе - химиялық формулалардың жазылу пішіндерін өзгерту арқылы білдіретін мәліметінің санын арттыру. Осыған орай жиі қолданылатын эмпирикалық формулалардан басқа, құрылымдық, иондық жэне электрондық формулалар жөніндегі оқушылардың білімі бір ізге түсіріледі. Әрқайсысының ерекшелігі және мағынасы талданады.

Эмпирикалық немесе кэдімгі химиялық формула заттың қандай жэне қанша элемент атомдарынан тұратынын (сапалық жэне сандық құрамы), олардың масса қатынастарын көрсетеді. Заттың мөлшерін, мольдік массасын, мольдегі атом санын, газ күйіндегі заттардың қалыпты жағдайдағы мольдік көлемін білдіреді. Осыларға сәйкес моль ұғымдарын, Авогадро заңын пайдаланып, кэдімгі химиялық формула бойынша он сегізден астам түрлі есептеулер жүргізуге болатыны айтылады. Оларға мысалдар келтіріп, көптеген жаттығулар орындалады. Бүлар химиялық формулаларды сан есептерін шығара білу үшін тиімді пайдалануға үйретеді.

Қүрылымдық формулаларды айтылгандармен қоса зат қүрамындағы атомдардың байланысу ретін, валенттілік байланыстардың орналасу тәртібін, атомдардың өзара эсерін білдіреді. Әдетте, бір кэдімгі формулаға бірнеше зат сәйкес келеді де, олардың қасиеттерін қүрылым формулаларын жазу арқылы ғана түсінуге болады. Мүны нақтылай түсу үшін оқушыларға мынадай тапсырма беріледі. «Кэдімгі формулалары - С₂Н₆0 болатын екі заттың біреуі металдық натриймен химиялық реакцияға түседі, екіншісі эрекеттеспейді, мэнісін түсіндіріңіздер». С₂Н₆0 кәдімгі формуласына екі құрылымдық формула сэйкес келеді. 1 -құрылымдық формулаға сэйкес келетін зат жай эфирлер класына жатады. Ондағы алты сутек атомдары көміртегінің атомдарымен тікелей байланысқан. 2 - құрылымдық формулаға тура келетін бір атомды спирттер класына жатады. Мұнда сутегінің бір атомы көміртек атомымен оттегі арқылы байланысқан. Сондықтан оның айрықша қасиет көрсетіп, натриймен эрекеттесуі ықтимал. Реакция нэтижесінде бір моль натрийдің 1 моль сутегін ығыстыруы бүл жорамалдың ақиқаттығын дэлелдейді. Жорамалды электрондық формуланы жазып, атомдардың өзара эсері арқылы түсіндіруге болады.

Электрондық формула ол білдіретін барлық мэліметтерді және оған қосымша химиялык байланыстардың сипатын білдіреді. Бүл формулаға қарап оқушылар байланысқан атомдардағы электрон тығыздығының өзгеруін жорамалдайды. Байланыста тұрған үш элемент атомдарының ішінде оттегінің электртерістілігі басым, сондықтан оттегі өзімен тікелей байланысқан сутек атомындағы электрон жұбын күштірек тартып, электрон тығыздығын арттырады. Осыдан барып сутегінің оттегімен коваленттік байланысы элсіреп, оңай үзіледі. Көміртегімен тікелей байланысқан сутек атомдарында мүндай қасиеттер байқалмайды.

Иондық химиялық формула заттардың құрамына қандай иондар кіретінін, соған байланысты көрсететін қасиеттерін аңғартады. Иондық формулалар толық жэне қысқартылған теңдеулерді жазу үшін пайдаланылады. Алмасу реакцияларының соңына дейін жүру жағдайларын болжап білуге үйретеді.

Химиялық таңбалар мен формулаларға сүйеніп химиялық теңдеулер жазганда таңбалар мен формулалар білдіретін ақпараттар сақталады жэне жаңа мағынаға ие болады. Қорытып шолу кезіндегі жаттығуларда бұған оқушылардың көзін жеткізіп, үлымды пайдалана білуге үйрету керек. Кэдімгі формулалармен молекулалық теңдеулер, иондық формулалармен толық жэне қысқа иондық теңдеулер, электрондық формулалар арқылы электрон-иондық теңдеулер өрнектеледі.

Оқушылар біліміндегі ең басты кемшілік - іс жүзінде жүзеге аспайтын реакциялардың теңдеулерін жазуы. Бүл кемшілік реакцияға түсетін заттардың қасиеттерін жэне алмасу реакцияларының жүру жағдайларын нақтылы білмеуден туындайды. Сондықтан бейорганикалық жэне органикалық химиядан алған білімді қорытындылау кезінде алмасу реакцияларының теңдеулерін талдауға баса назар аударылуы тиіс.

Мұндағы оқушылардың тиянақты біліп алатыны алмасу реакциялары, көбінесе, иондардың арасында жүреді, үш жагдайда ғана ақырына жетеді: 1) реакция нәтижесінде түнбаның түзілуі; 2) газ заттарының түзіліп, реакция аймағынан кетуі; 3) нашар диссоциацияланатын заттардың түзілуі. Оқушыларға белгілі реакциялардың бэрін осы қағиданың тұрғысынан қарастырып, иондық теңдеулерін жаздырып үйреткен жөн.

Қорытындылау кезінде оқушылардың мынадай жиі жіберетін қателіктеріне назар аударылады.

1. 
   Айтылып өткен үш кағида сақталмайтын иондық реакциялардың мэселен, натрий хлориді мен калий сульфатының арасындағы реакцияның теңдеуін жазуы.
   
2. 
   Қатты, тұнба жэне газ күйінде реакцияға алынған заттарды иондарға ыдыратып өрнектеуі.
   
3. 
   Амфотерлі қасиеттер көрсететін заттардан түзілетін өнімдердің құрамын болжай алмауы. Бүл қателіктерді нақтылы мысалдар арқылы талдап, жүрмейтін реакциялардың тәжірибелерін де үдайы көрсетіп отыру керек, мысалы:
   

Fe (ОН)з +CaCl₂≠ H₂S0₄ + NaN0₃ ≠

Оқушылар амфотерлі оксидтер мен гидроксидтердің қышқылдармен эрекеттесу реакцияларының теңдеулерін оңай жазады. Сілтілермен реакциясының теңдеулерін жазуға қиналады. Мысалы:

Zn(OН)₂↓+ 2КОН = K₂Zn0₂ + 2Н₂0

Zn(OH)₂↓+2K⁺ + 20Н^- = 2К⁺ + Zn0₂²' +2Н₂0 Zn(OH)₂↓+20H' = ZnO_z^2-+2Н₂0

Қорытып қайталау кезінде химиялық символика мен номенклатураның арасында байланыс тудырылуына баса назар аудару керек. Бүлар - зат қүрамын белгілеудің эр түрлі шартты таңбалары. Айырмасы - номенклатуралық атауда атом сандарыныц көрсетілмеуі мүмкін, мысалы натрий оксиді дегенде қүрамының натрий мен оттегінен түратыны білініп түр, бірақ натрий атомының екеу екені ескерілмейді. Оқушылардың химиялық атаулармен бірге кең таралған заттардың түрмыста, сауда-саттықта, дәрігерлік істе жэне техникада қолданылатын аттарын білгені жөн, мысалы, ас түзы (натрий хлориді), мүсэтір (аммоний хлориді), алмас (сынап хлориді), тотияйын (мыс сульфатының кристаллогидраты), т.б.

Қорытындылау кезінде оқушылардың химиялық үгымдарды белгілейтін терминдердің мағыналарын оқылған теориялар түрғысынан біліп алуын да қамтамасыз ету керек. Мэселен, оқушылар қышқыл үғымының терминін төрт теорияньщ: атом -молекулалық, электролиттік диссоциациялану, протолиттік жэне электрондық теория түрғысынан сипатгай білу дэрежесіне көтерілуі тиіс.

1. 
   Химиялық білімді корытындылаудың маңызы мен міндеттерін атап өтіңіз
   
2. 
   Қорытындылау сабақтарын өткізудің әдістемесіқалай жүзеге асырылады?
   
3. 
   .Химимлық заңдар мен теориялар жөнінде білімді қорытудағы бастты мәселелері.
   
4. 
   Химиялық реакциялар туралы білімді қорытудағы бастты мәселелері.
   
5. 
   Бейметалдар және металдар туралы білімді қорытудағы бастты мәселелері.
   
6. 
   Оқушылардың химиялық тіл жөніндегі білімін қорытудағы бастты мәселелері.
   

әдістемелік нұсқаулар

1. 
   Химия кабинетінің негізгі құрал-жабдықтары. Қауіпсіздік тезникасының ережесі.
   
2. 
   Шынылармен жұмыс. Тығынды өңдеу. Химиялық приборларды құрастыру.
   
3. 
   Химия мұғалімінің жұмысын жоспарлау. Конспектілер құрастыру. Химия сабақтарына талдау түрлері.
   
4. 
   Химия бойынша оқу және әдістемелік әдебиеттерге талдау.
   
5. 
   Химия бойынша оқу және әдістемелік әдебиеттерге талдау.
   
6. 
   Химиядан есеп шығару әдістемесі.
   
7. 
   Химиядан есеп шығару әдістемесі.
   
8. 
   Мектепте химиялық элементтер туралы алғашқы химиялық түсініктер, заттар және химиялық рекациялар.
   
9. 
   Зат массасының сақталу және құрам тұрақтылық заңдарын оқу.
   
10. 
    Оттегі, сутегі, су тақырыбын оқу әдістемесі.
    
11. 
    Оттегі, сутегі, су тақырыбын оқу әдістемесі.
    
12. 
    Ерітінділер туралы түсініктерді қалыптастыру.
    
13. 
    «Бейорганикалық қосылыстардың негізгі кластары» тақырыбын оқыту әдістемесі.
    
14. 
    «Бейорганикалық қосылыстардың негізгі кластары» тақырыбын оқыту әдістемесі.
    
15. 
    Д.И.Менделеевтің периодтық заңын оқыту әдістемесі.
    

Химияны оқыту әдістемесі пәнінен зертханалық сабақтардың

ЖҰМЫС ЖОСПАРЫ

Сабақтардың таұырыбы	Сағат саны	Жетекшілік
1	2	3
1. Химия кабинетінің негізгі құрал-жабдықтары. Қауіпсіздік тезникасының ережесі. 1. Мектептің химия кабинетіне топсеруен. 2. фарфор және шыны ыдыстар мен құралдар. 3. Өлшеу құралдары. 4. Электрқұралдары. 5. Химия кабинетінің материалдық- техникалық базасына арналған негізгі нормативті құжаттарымен танысу. 6. Химия кабинетіндегі қауіпсіздік ережесін оқу.	1	/Д-I/: В.С. Полосин, В.Г. Прокопенко. Практикум по методике преподавания химии.1989. Бет. 5-15, Жұм.№1 Бет. 15-33, жұм.№2 Бет. 51-65, жұм.№5 Бет. 65-75,жұм.№6 Бет. 75-79,жұм.№7 Бет.79-86,жұм.№8
2. Химия мұғалімінің жұмысын жоспарлау. Конспектілер құрастыру. Химия сабақтарына талдау түрлері. 1. Химия мұғалімінің тақырыптық жоспарын оқу. 2. Оқытушы берген бір тақырыпқа тақырыптық жоспар құрастыру. 3. Үздіксіз педагогикалық практика кезінде мектепте химия мұғалімінің сабағына талдау жасау. 4. Химия сабағына конспекті құрастыруды үйрену. Химия бойынша оқу және әдістемелік әдебиеттерге талдау. 1. «Білім туралы» заңды оқу. 2. ҚР. Білімді дамытк мемлекеттік бағдарламасын оқу. 3. Мектепте химиялық білім туралы концепциясын оқу. 4. Химия мұғалімінің оқу-әдістемелік жұмыстары бойынша нормативтік құжаттарды оқу. 5. Мектептің химия оқулығының мазмұнына талдау жасау. 6. Институт кітапханасында бар білім, педагогика бойынша баспалардың картотектерін жасау.	1	. әдістемелік нұсқау.
3 Мектепте химиялық элементтер туралы алғашқы химиялық түсініктер, заттар және химиялық рекациялар. Негіздік мыс(ІІ) карбонатының ыдырауы. Күкірт пен темірдің қосылу реакциясы. Орын басу реакциясы. Сынамалы сабақ өткізу.	1	Д-I Бет. 115-118, жұм.№ 12.
4. Оттегі, сутегі, су тақырыбын оқу әдістемесі. Сутекті алу. Сутектің тазалығын сынау. Сутегіні таразыда өлшеу жолымен оның жеңілдігін дәлелдеу. Сутегінің оттегінде жануы. Сутегінің ауада жануы. Қопарылғыш қоспалардың атылуы. Оттекті алу. Темірдің оттекте жануы. Күкірттің оттекте жануы. оттекте күрделі заттарды жағу. Ауада су буының болуын байқау. Органикалық заттарды жағу кезінде судың және көміртек (ІҮ) оксидінің бөлінуі. Судың химиялық қасиеттері. Сынамалы сабақ өткізу.	1	Д-1 Бет.134- 142 жұм.15, 16, 17.
5,6. Ерітінділер туралы түсініктерді қалыптастыру. 1.Еру процестері. 2. Ерітінділердің қасиеттері. 3. Суда газдар мен сұйықтықтардың еруі. 4. Ертінділер концентрациясын белгілеу тәсілдері. 5. Сынамалы сабақ өткізу.	2	Д-3 В.С.Полосин. Школьный эксперимент по неорганической химии.М., Просвещение,1970. Бет.94-113
7,8 «Бейорганикалық қосылыстардың негізгі кластары» тақырыбын оқыту әдістемесі. 1. Қышқылдар,тұздар, негіздер, оксидтерді алу әдістері. 2. Қышқылдар,тұздар, негіздер, оксидтердің химиялық қасиеттері. 3. Сынамалы сабақ өткізу.	2	Д-1 Бет.126- 130,жұм. 14
9,10. Д.И.Менделеевтің периодтық заңын оқыту әдістемесі. 1. Амфотерлі қосылыстарды алу және олардың қасиеттерін зерттеу. 2. Біруақытта бірнеше жай заттардың тұз қышқылымен әрекеттесуі. 3. Атомдық массаның өсуіне байланысты галогендердің активтілігінің өзгеруі. 4. Сынамалы сабақ өткізу.	2	Д-I Бет.143-145, жұм.18.
11,12. «Электролиттік диссоциация» тақырыбын оқыту әдістемесі. Мырыштың күкірт қышқылымен әрекеттесуі. Сірке қышқылы ерітіндісінің судағы және ацетондағы қасиеттері. Мыс (ІІ) хлориді ерітіндісінің электролизінің демонстрациясы. Тұз гидролизі. Сынамақ сабақ өткізу.	2	/Л-I/: Ю.В..Плетнер, В.С. Полосин. Практикум по методике преподавания химии.1985. Бет.168-170, жұм. №23.
13,14. «Оттек топшасы» тақырыбын оқыту әдістемесі. Күкірттің балқу ерекшеліктері. Күкіртті газдың алынуы және оның суда еруі. Күкіртті қышқылдың химиялық қасиеттері. Күкірт қышқылын алу және оның қасиеттері. Сынамақ сабақ өткізу.	2	Д-1. Бет.154-166, жұм. №21,22.
15,16. «Азот топшасы» тақырыбын оқыту әдістемесі. Азот (ІІ) оксидін алу. 2. Азот (ІІ) оксидінің тотығуы. 3. Азот (ІV) оксидін алу. 4.Азот (ІV) оксидінің химиялық қасиеттері. Аммиактың тотығуы арқылы азот (ІV) оксидін алу. Аммиактың алынуы. Аммиактың қышқылмен әрекеттесуі. Азот қышқылын химиялық лабораторияда алу. Азот қышқылының тотықтырғыштық қасеттері. Сынама сабағын өткізу.	2	Д-1. Бет.171-183, жұм. №24,25.
17,18. «Көміртек топшасы» тақырыбын оқыту әдістемесі. Ерітіндіден бояуыш заттардың көмірмен адсорбциялау. Мыс (ІІ) оксидінен мысты көмірмен тотықсыздандыру. Ағашты құрғақ айдау. Лабораторияда көмір (ІV) оксидін алу. Стаканнан стаканға көмір (ІV) оксидін алу. Көмір (ІV) оксидінің көмегімен майшамды өшіру. Көмір (ІV) оксидінің суда еруі. Қыздыру кезінде карбонаттардың еруі. Гидрокарбонаттардың термиялық ыдырауы. Кремний қышқылының гелін алу. Силикаттан кремний қышқылының көмір қышқылымен бөлінуі. Силикаттардың ерігіштігі. Ерігіш силикаттармен матаның сіңірілуі. Сынама сабағын өткізу.	2	Д-1. Бет.183-191, жұм. №26.
19,20. Негізгі топша металдарын оқыту әдістемесі. Натрий хлориді ерітіндісінің электролизі арқылы натрий гидроксидін алу. Магнийдің сумен әрекеттесуі. Судың кермектігін жою. Алюминийдің сумен әрекеттесуі. Алюминийдің қышқылдармен әрекеттесуі. Алюминийдің сілтілермен әрекеттесуі. Сынама сабағын өткізу.	2	Д-1. Бет.191-195, жұм. №27,28.
21,22. Қосымша топша металдарын оқыту әдістемесі. Хром (ІІІ) оксидін алу. Хром (ІV) оксидін алу. Хром (ІV) оксидінің тотықтырғыштық қасиеттері. Хром (VІ) оксидінің каталитикалық қасиеттері. Марганец (VIII) оксидін алу. Темірдің қышқылдармен әрекеттесуі. Ингибиторлардың көмегімен коррозиядан сақтау. Сынама сабағын өткізу.	2	Д-1. Бет.195-204, жұм. №28,29.
23,24. Көмірсутектерді оқыту әдістемесі Метанның алынуы.Метанның жануы. Метанның оттекпен қоспасының атыоуы. Бензолдың жануы. Алкендердің қанықпағандығын дәлелдеу. Сынама сабағын өткізу.	2	Д-1. Бет.205-211, жұм. №30.
25,26 Оттекті органикалық заттарды оқыту әдістемесі. Спирттің натриймен әрекеттесуі. Глицериннің жануы. Глицериннің натриймен әрекеттесуі. Майлардың ерігіштігі. 5. Мыс (ІІ) глицератының түзілуі 6. Сынама сабағын өткізу.	2	Д-1. Бет.211-221, жұм. №31.
27,28. Азотты органикалық заттарды оқыту әдістемесі. Анилиннің негізгі қасиеттері. Белок ерітіндісін дайындау. Белоктарға түсті реакциялар. Белоктарды тұндыру. Белоктарда азот пен күкіртті байқау. Сынама сабағын өткізу.	2	Әдістемелік нұсқау
29,30. Жоғары молекулалы қосылыстар және полимерлі материалдарды оқыту әдістемесі. Полиметилметакрилаттың деполимеризациясы. Полистиролдың деполимеризациясы. Фенолформальдегидті смолаларды алу. Мыс-аммиакты шелкты алу. Сынама сабағын өткізу.	2	Әдістемелік нұсқау
БАРЛЫҒЫ	30 ч.