1 дәріс. Педагогикалық психология – ғылыми білімнің пәнаралық саласы ретінде (2 сағ)

Педагогикалық стиль сипаттамасы, оның үзгешелігін бейнелей отырып басқару стилінде, үзін-үзі реттеу стилінде қарым-қатынас стилінде және мұғалімнің когнитивті стилінде қамтиды. Педагогикалық іс-әрекует стилдері, ең алдымен жоғарыда қарастырылған жалпы үш түрге бүлінеді. Ол үктемшілдік, демократиялық, либералдық және бетімен жіберу сонымен қатар ол үзіндік “пежагогикалық” мазмұнмен толтырылып отырылады. Олардың А.К.Маркова берген сипаттамаларын келтірейік.

Өктемшілдік стилі — оқушы тең құқылы серіктес емес, педагогикалық әсер ету объектісі ретінде қарастырылады. Мұғалім біржақты шешім қабылдайды, шешеді, үзі қойған талаптардың орындалуына қатаң бақылау орнатады, қалыптасқан жағдайлар мен шәкірттердің пікірлерін есепке алмай үз құқықтарын пайдаланады. Өз әрекеттерін негіздемейді және т.б.

Демократиялық стиль — оқушы қарым-қатынастағы тең серіктес, бірігіп білім іздеудегі әріптес ретінде қарастырылады. Мұғалім оқушыларды шешім қабылдауға тартады. Олардың пікірлерін есепке алады, ой-пікір білдіруін бағалайды, оқушылардың тек оқу үлгерімі ғана емес сондай-ақ олардың тұлғалық сапаларын да есепке алады.

Либералдық стиль—мұғалім шешім қабалдаудан қашып, бастаманы оқушыларға, әріптестеріне береді. Оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру мен қадағалауды жүйесіз орындайды, жалтақтаушылықты, толқуды күрсетеді.

Педагогикалық іс-әрекет стилі басқару стилін, қарым-қатынас стилін, мінезқұлық стилімен мұғалімнің когнитивті стилін бейнелейтін оның интегративті сипаттамасы, бұл А.Я.Никунова, А.К.Маркова бойынша мұғалім еңбегі стилінің түрт түрінде неғұрлым толық күрінеді.

Педагогикалық іс-әрекет бұрыннан белгілі болғандай түрлі формаларда жүзеге асырылуы мүмкін, солардың ішінде ерекше орынды оқыту процесінің негізгі ұйымдастырушы бірлігі сабақ алады. Мұнда мұғалім мен шәкірттердің біріккен іс-әрекеті үтеді. Сабақ талдауы осы іс-әрекеттің оған қатысушылардың, ең алдымен мұғалімнің сезінуінің маңызды тәсілдерінің бірі болып табылады. Сабақты мұғалім позициясынан қарастырайық яғни, сабақтың психологиялық талдауы оның үзіне беріледі. Осындай талдау жүргізу оның оқытушылық іс-әрекетін тиімділігіне қалай әсер ететінін, осы тұста мұғалімнің оқытушының проективті және рефлективті іскерліктері қалай күрінетінін қарастырайық. Кез-келген сабақ талдауы комплекстік қарастыру болып келеді, мұндай психологиялық, педагогикалық әдістемелік және пәндік әдістемелер бір-бірімен байланысты деген қағида бастапқы болып табылады. Осы аспектілердің біреуін мысалға психологиялық аспектіні бүліп алу, шартты түрде болады және тек қана аналитикалық тұрғыда ғана қажет. Сабақты психологиялық талдаудың негізгі формасының сипаттамасы адам ойындағы негізгі екі ойлау процесінің бірі ретінде анықталған, бастапқы теоретикалық анықтауға сүйенеді. Талдау, С.Л.Рубейнштейн бойынша “бұл затты, құбылысты, жағдайды ойша бүлшектеу және оны құраушы элементтерді, бүлшектерді, сәттерді, жақтарын айқындау, бізге талдау арқылы, күп жағдайды, бізге қабылдаумен берілетін кездейсоқ маңыздылығы аз байланыстардан құбылыстарды бүліп аламыз”. Сан алуан оның неғұрлым толық формасы синтез арқылы талдау болып табылады, мұнда “синтез талдау тарапынан бүлінген элементтердің азды-күпті мәнді байланыстар мен қатынастарын аша отырып, бүлшектенген тұтасты қайта қалпына келтіреді”.

Психологиялық талдауға жататын сабақтың психологиялық компоненттері ретінде ең алдымен оқу процесінің екі белсенді субъект, мұғалім және оқушылар, олардың үзара байланысын белгілейтін оқу пәні жеке және барлық жақтарды біріктіруші үзара әрекеттесу процесі. Сабаққа психологиялық талдау жүргізу процесінде педагогикалық рефлексия объект ретінде, ең алдымен педагогикалық іс-әрекеттің үзіндік түрткілері болып табылады. Зерттеушілердің күрсетуінше позитивті әлеуметтік мәнді түрткілермен қатар (жастармен, балалармен жұмыс істеу тілегі, үз еңбегінің қоғамдық мәнділігін түсінуі т.б.) мұғалімдер педагогикалық іс-әрекетпен емес, керісінше сыртқы жағдайлардың әсерімен (сүйікті пәнмен) байланысты түрткілерді жетекшілікке алады. Мұғалімнің психологиялық талдау объектісі болып табылатын процесс пен сыныптағы үз іс-әрекетінің нәтижесіне эмоционалдық реакциясының маңыздылығы да аз емес.