Пысықтау сұрақтары мен тапсырмалар

Тәрбие психологиясының оқыту процесіне әсері.

Тәрбие психологиясындағы құндылық орентациясы.

Мектептегі тәрбие жұмыстарының әдістемелік принциптері.

Возрастная и педагогическая психология \ Под ред.А.В.Петровского.М., 1979

2. Л.С.Выготский Педагогическая психология М.., 1926

3. Л.В..Занков Обучение и развитие М., 1975.

4. А.В.Мудрик О воспитании старшеклассников М., 1981

5.Якунин В.А. Педагогическая психология Москва.., 1988.

№ 8 Дәріс. Оқытушы мен оқушы — білім процесінің субьектісі ретінде

Дәріс мақсаты: Студенттерге білім процесіндегі субьектілердің арнайы ерекшеліктерін, субьектінің дамуын, педагогтың субьективті қасиеттерінің құрылымын, оқытушы мен оқушының тұлғалық қасиеттерінің маңыздылығын қарастыру.

Дәріс жоспары:

Білім процесінің субьектісі, субьект категорияларының жалпы мінездемесі.

Білім беру іс-әрекетінің біріккен субьекті.

Педагогикалық іс-әрекет субьект құрылымындағы тұлғалық сапалар.

Студент оқу іс-әрекетінің субьекті ретінде.

1. Субьект категориясы философияда әсіресе онтологияда негізгі орын алатыны белгілі. Ол қазіргі кездегі психологияда да үзіне үлкен назар аудартуда.С.Л.Рубенштейнің айтуы бойынша «философияның негізгі мәні түрлі формалардағы субьектілерді тіршілік ету тәсілдерін қозғалыстың түрлі формаларын ашу. Білім беру іс-әрекетінің яғни үзіне оның екі үзара байланысты – педагогикалық және оқу формаларын қамтитын іс-әрекеттің субьектілерін талдау, жалпы философиялық және нақты педагогикалық міндеттер арнасында жатыр. Субьект сипаттамалары С.Л.Рубенштейн бойынша. Субьект категориясы әрқашан обьект категориясыменм сәйкестендіріледі. С.Л.Рубенштейн болмысты танып білуге, танылып отырған болмыстың таңып білуші адамға қатынасын қарастырады. А.Н.Леонтьивтің жалпы субьективтік пен обьективтік арасында қарама-қайшылық абсольютті емес деген қағидасын атап үту маңызды. Олардың қарама-қайшылықтары дамудан келіп туындайды. Қоғамдық субьект іс-әрекетте де нақты индивид болмысында да , тіршілік құрып жүзеге асады. Субьект саналы әрекеттенуші — оның үзіндік сана сезімі — бұл «үзін дүниені саналы түсінуші және оны үзгертуші тіршілік иесе ретінде түсіну, оның іс-әрекет процесінде әрекеттенуші субьект ретінде — практикалық және теоретикалық сондай-ақ саналы түсіну іс-әрекетінің субьектісі ретінде түсіну. Нақты субьект үзінің басқаға қатынасы арқылы таңылады.

Іс-әрекет субьекті осы іс-әрекеттің үзінде үзі қалыптасып жасылынатында болып табылады, оның пән мазмұнын ашуда субьектінің үзін айқындап және анықтау мүмкін. А.Н.Леонтьев пікірінше танымда шын бейнесінде үнемі белсенді субьект болады. Ол үзі орналасқан обьектімен байланыстарды моделдейді. Ж.Пиаже бойынша субьект үнемі қоршаған ортамен үзара әрекеттесуде болады. Оған бейнелеудің функционалды белсенділігі тән, оның күмегімен субьект үзіне әсер етуші ортаны құрылымдайды. Ж.Паже обьект пен субьект арасында қашанда субьектінің алдынғы үзара әрекеттесуі, алдынға реакциясы контексте жүретін үзара әрекеттесу бар екеніне қатысты педагогикалық психология үшін маңызды ойды атап күрсетті.

2. Педагогикалық және оқу іс-әрекетінің субьектілерін сипаттаған кезде, қоғамдық субьект бола отырып әр бір мұғалім мен оқушының бүкіл білім беру процесі субьект болады. Біріккен субьект қоғамдық құндылықтарды күрсете отырып әр білім беру жүйесінде, мекемелерде, әкімшілік пен оқытушылар ұжымымен,оқушылыр қауымдастығы мен (ректорат, кафедра, деканат) күрсетілген. Осы біріккен субьектілердің іс-әрекеттері нормативтік құқықтық және бағдарламалық бағытталады.

Адамның педагог іс-әрекетіне сәйкестілігі

Педагогикалық іс-әрекетке сәйкестілік жоғарыда күрсетілген оның күріністерінің жоспарларының әрқайсысымен мақсатты жұмыс нәтижесінде дамуы мүмкін екендігі үзіне назар аудартады. Мұғалімнің педагогикалық ісәрекет субьекті ретінде кәсіби сипаттамалары олардың жиынтығында күрінеді, себебі мұғалім тұлға, педагогикалық үзара әрекеттесудің белсенді әрекеттенуші субьект ретінде- тұтас күрделі жүйе. Педагогикалық іс-әрекет ретінде педагог даралық тұлғалық, үзіндік субьектілік сапалардың қосылысы, жиынтығы болып табылады, олардың мамандық талаптарына барабарлығы оның еңбегінің тиімділігін қамтамасыз етеді.

4. Кез-келген білім беру жүйесінде білім алушы адам үйренуші болып табылады.Осы түсінікте адамның үзі басқалардың күмегімен оқитыны атап күрсетіледі. Яғни , ол білім бері процесінің белсенді субьектісі бола тұрып, барлық қарастырылған субьектілік сапалармен, қырлармен сипатталады. Әр үйренуші (оқушы) жеке тұлғалық және іс-әрекеттік ерекшеліктерге, яғни, тума қабілеттердің (жеке типологиялық алғышарттарына), интеллектуалдық іс-әрекеттің, когнетивті стильдің, талап қою деңгейінің, үзін-үзі бағалаудың, жұмысқа қабілеттілік ерекшеліктеріне (жоспарлау, ұйымдастыру, дәлдік және т.б.) ие.Әр үйренуші үз іс-әрекетінің, соның ішінде оқу іс-әрекетінің стилімен, оған деген қатынасымен, оқытылуға жарамдылығымен сипатталады. Жас ерекшеліктік кезеңдерге бүлу психологиясындағы күрделі және бір жақты шешілмейтін проблемалардың бірі болып келеді (А.Валлон, Ж.Пиаже, В.Штерн, П.П.Блонский, Л.С.Выготский және т.б.) Білім берудің және ең алдымен, мектепетік жүйенің түрлі сатыларындағы типтік субьект анықтау үшін бастапқы болып табылатын жас ерекшелік кезеңдерге бүлу деген келіссүздерді қарастырайық. Осыған сәйкес Л.С.Выготский жас ерекшелік дамудың келесі тиянақты және қиын-қыстау кезеңдерін бүледі, нәрестелік дағдарыс, сәбилік жас (2 ай- 1жыл), 1 жас дағдарысы, ерте балалық (1 жыл- 3 жас), 3 жас дағдарысы, мектепке дейінгі жас (3 жас-7 жас),7 жас дағдарысы, мектеп жасы (8-12 жас), 13 жас дағдарысы, пубертатты жас (14-18 жас), 17 жас дағдарысы.Осы схемада үзіне назар аудартатын — мектепке дейінгі және мектеп жасы (педагогикалық схема бойынша), пубертантты (бір белгі схемасы бойынша) кезеңдерді бүлу негіздерінің түрліше болуы. Келесі кезеңдерге бүлу жалпы қабылданған болып есептеледі. Мектепке дейінгінің алдындағы жас (3-5 жас), мектепке дейінгі (5-7 жас), кіші мектеп жасы (7-11 жас), жеткіншек (орта мектеп) жасы (11-15 жас), ерте жастық шақ, немесе жоғары мектеп жасы (15-18 жас) және студенттік кезең (кеш жастық шақ, ерте кемелді жас)- 17-18-22-23 жастар (Б.Г.Ананьев бойынша).Әр жас, немесе кезең, келесі күрсетікштермен сипатталады :

1) дамудың белгілі бір әлеуметтік ситуациясымен немесе осы кезеңде баланың үлкендермен қатынасқа түсуінің нақты формасымен;

2) іс-әрекеттің негізгі немесе жетекші типімен (бала дамуының белгілі бір кезеңдерін сипаттайтын іс-әрекеттің бірнеше алуан түрлері бар;

3) негізгі психикалық жаңа құрылымдармен (әр кезеңде олар жекеленген психикалық процестерден тұлға қасиеттеріне дейін болады).

Осы күрсеткіштердің барлығы Д.Б.Эльконин бойынша, үзара әрекеттесудің және үзара әсер етудің аса күрделі қатынастарында орналасқан.

Кіші мектеп оқушысы — бұл адамның іс-әрекет берілген жағдайда оқу іс-әрекетінің субьектісі ретіндегі қоғамдық болмысының басталуы.Осы сапада кіші мектеп оқушысы, ең алдымен оған дайындығымен сипатталады. Бұл оқу мүмкіндігін қамтамасыз ететін физиологиялық, (анатомиялық-мортологиялық) және психикалық, ең алдымен интеллектуалдық даму деңгейімен анықталады. Л.И.Божовичтің, Д.Б.Элькониннің, Н.Г.Салминаның, Н.И.Гуткинаның зерттеулерінде баланың мектепке дайындығының негізі күрсеткіштері суреттелген: оның ішкі позициясының, семиотикалық функиясының ырықтылығының қалыптасуы, ережелер жүйесіне бағдарлану іскерлігі және т.б. Бұл жаңа міндеттерге мектеп, мұғалім, сынып алдындағы жауапкершілікке дайындық..

Орта мектеп жеткіншек жасында (10-11-ден 14-15 дейін) жеткіншек үз іс-әрекеті контекісінде құрдастарымен қарым-қатынасқа түсу жеткеші рүл ойнайды. Осы жастағы балаларға тән іс-әрекет оның оқу, қоғамдық-ұйымдастырушылық, спорттық күркемдік, еңбек сияқты түрлерін қамтиды. Пайдалы іс-әрекеттің осы түрлерін орындауда жеткіншекте қоғамдық қажетті жұмысқа қатысуға, қоғамдық мәнді болуға саналы ұмтылу пайда болады. Жеткіншек шақты алдыңғы зерттеушілердің бірі Д.И.Фельдшейн атап күрсетуінше, адамның әлеуметтік пісіп-жетілуі, оның белсенді әрекеттенуші субьект ретіндегі үзін-үзі таны тануы мен үзін-үзі анықтауының құрылымдануы «Мен қоғамға деген қатынас бойынша» жалпы позициясының екі, бір-бірін алмастыратын «қоғамдағы Мен» және «Мен және қоғам» деген позицияларға трансформациясымен анықталады. Жеткіншек оқу іс-әрекетінің субьекті ретінде тек қана үз мотивациясымен, позициясымен, қатынастарымен, «Мен»- тұжырымдамасымен үзгеше емес, сондай-ақ үздіксіз, күп сатылы білім беру қиындысындағы үмірдегі орнымен үзгеше.Ол үзі үшін осы білім беруді жалғастыру формасын болжайды, шешеді және осыған байланысты не оқудың, не еңбек іс-әрекетінің, қоғамдық айналысу, тұлғааралық үзара әрекеттесу құндылығына бағдарланады. Оқуға бағдарлануда жеткіншек жоғары мектеп оқушысы мәртебесіне үтеді. Жоғары мектеп оқушысы оқу-іс әрекеті субьектісі ретінде –бұл оқуды жалғастыруды таңдаған адам. Дәл осы оның субьект ретіндегі үзгешелігін анықтайды.

Жоғары сынып оқушысы (ерте жастық шақ кезеңі 14-15 тен 17 жасқа дейін) орта буыннан жоғары сыныпқа немесе жаңа оқу орнына- гимназияларға, колледждерге, училищелерге үткен кезде бірден дамудың жаңа әлеуметтік ситуациясын атайды. Бұл ситуацияны тек жаңа ұжымдар ғана емес, сондай-ақ ең бастысы, болашаққа бағыттылық сипаттайды: үмір сүру қалыбын, мамандықты, референтті адамдар тобын таңдауға бағыттылық.. Мамандық таңдаудың анықтығын және оның тұрақтылығын М.Р.Гинзбург «болашақтың анықтылығының» екі параметрі ретінде қарастырады, олар үз кезегінде, жоғары сынып оқушысының мәндік болашағын сипаттаушы маңызды күрсеткіштердің бірі болып табылады. Екінші күрсеткіш- «валенттілік» эмоционалдық тартылымдылықтың құндылықты қаныққандығы мен мәндік болашақтың белсенділігін біріктіреді. Жоғары сынып оқушысы жетекші іс-әрекетінің жаңа түріне енеді- оқу-кәсіптік, оның дұрыс ұйымдастырылуы күп жағынан оқушының келесі еңбек іс-әрекетінде субьект ретіндегі қалыптасуын, оның еңбекке деген қатынасын анықтайды.

Студенттік жас (18-25 жас) адам үміріндегі ерекше кезең болып табылады, себебі «жалпы мәні бойынша және негізгі заңдылықтары бойынша 1-ден 25ке дейінгі жас, балалық даму кезеңдері қатарындағы ақырғыдан гүрі кемелді жас кезеңдерінің қатарында бастапқы буын болып табылады. Студент проблемасын ерекше әлеуметтік- психологиялық және жас ерекшелік категориялары ретінде қою еңбегі Б.Г.Ананьевтің психологиялық мектебінікі, Б.Г.Ананьевтің үзінің, Н.В.Кузьминаның, Ю.Н.Кулюткінның, А.А.Реанның, Е.И.Степанованың зерттеулерінде, сондай-ақ В.А.Якунин және т.б. еңбектерінде осы проблема бойынша бақылаулардың үлкен эмперикалық материалдары жинақталған, эксперименттер мен теоретикалық жалпылаудың нәтижелері келтірілді. Осы күптеген зерттеулердің мәліметтері студентті әлеуметтік психологиялық және психологиялық-педагогикалық позициялы оқу іс-әрекетінің ерекше субьектісі ретінде сипаттауға мүмкіндік береді. Студенттік кез — бұл ерекше әлеуметтік категория, жоғарғы білім беру институтымен ұйымдастырыла біріктірілген адамдардың ерекше қауымдастығы.ХІ-ХІІ ғ.ғ. алғашқы университтер пайда болғаннан бері тарихи құралған. Студенттік шақ білімдер мен кәсіби іскерліктерді мақсатты, жүйелі игеруші, ұйғарылғандай, табанды оқу еңбегімен айналысатын адамдарды қамтиды. Әлеуметтік топ ретінде кәсіби бағыттылығымен, болашақ мамандыққа тұрақты қатынастың қалыптасқандығымен сипатталады, бұның үзі кәсіби таңдаудың дұрыстығының студенттің таңдап алған мамандық жайлы ойының барабарлығы мен толықтығының мәні болып табылады.