Пысықтау сұрақтары мен тапсырмалар

Қазіргі замандағы білім берудегі негізгі беталыстар мен принциптер қандай?

Мәдениет пен білім беру бір-бірімен қалайша байланысты?

Әдебиеттер тізімі:

Возрастная и педагогическая психология \ Под ред.А.В.Петровского.М., 1979

Дьяченко М.И., Кандыбович Л.А. Психология высшей школы.Минск, 1993.

Гамезо М.В. Курс общей, возрастной и педагогической психологии.М., 1982 Вып.3.

Талызина Н.Ф. Педагогическая психология. М.., 1998.

Якунин В.А. Педагогическая психология Москва.., 1988.

1.Субъект категориясы.

2.Білім беру процесінің субъектілеріне тән ерекшеліктер.

3.Субъектілердің дамуы және үзін үзі дамытуы.

4.Субъект қатынастар жүйесінде.

Ең алдымен мәселелік білім беруді қарастырмас бұрын, оқытудың мақсатын анықтау қажет. Мысалы, философия және психология ғылымдары секілді. Кµптеген студенттер сеніміндегі мақсат бұл - философиялық немесе психологиялық теориядан және емтиханда жоспарланған материалдардан ауызша түсінік айту, оқулықтардан шығарма жазу, ғылыми еңбектерді немесе оқытушының лекцияда айтқандарын танып білу. Әзірге мұндай түсінікке қарсылық білдірмейміз, бірақ, басқаша сұрақ қойсақ: Қандай мақсатпен адам мұның бәрін білуі керек? Шынымен оқу теориясы - µзіндік мақсат па? «Жоқ, әрине», - деп қарапайым ғана жауап береді. Барлық оқудың әртүрлі ғылыми дисциплинаның зерттелуінде қандай шынайылық бар? Қандай мақсатпен студент психология саласындағы теориялық оқуларды иемдене алады.

Жауап түсінікті: балалардың жақсы оқуына оқыту – тәрбиелеу және ұйымдастыру – басқару қызметтері тиімді әсер ете білуі керек. Онда оның педагогикалық жоспарын және жүйеленген практикалық сипаттаманың ұйымдасқан әдістемесін қаруландыру қажет пе? Барлығы жай ғана сұрақ болып кµрінгенімен, жауап барлығына да айқын емес.

Оқудағы формализм – оқу ісінің сапасы бұл студентті бағалаудың ең бастысы білімнің бар болуын ерекше кµрсету. Студенттің бұл оқуды ұзақ уақыттық меңгеру дәрежесі қандай және күнделікті µзіндік қабылдау ісі қандай? Істің мұндай маңызды жақтары кµбіне болашақ практиканың үлесіне қалдырылады: егер µмір талап етсе, онда ЖОО – н бітіруші µзінің оқуда қабылдаған ептілігін кµрсете алады. Оқу уақтылы есте сақтау дәрежесін тексереді.

Бұл ең алдымен белгісіз нығайтуларды, әсіресе теориялық білімді шебер қабылдауда байқалады. Мұнда µзіндік талапты психологиялық теорияны практика жүзінде қабылдау нақты емес және белгісіз болып қалуына үйретеді.

Білімді теория арқылы іске асыру практикада ойлау шеберлігі және бұл ойлау арқылы теория немесе ұйымдастыру студенттің ойлау дәрежесі мен қабілеттілігін дамытады.

Біз психологиялық мақсаттардың негізгі кµзқарасынан студенттердің құрамын жай ғана білім алумен емес, адамзаттың психикалық кµрінісін психологиялық талдау және бағалау негізінде бақылауға болады. Психологиялық ойланудың дағдысы біреу арқылы немесе сабақтан сабаққа бір ғана оқыған кітап немесе мақала арқылы мамандықты қалыптастырады.

Егер әрбір оқудың мақсаты – ойлаудың құрылуы, білім алу оқу мақсатының соңы болып тоқтатылса, ал материалдарды ой арқылы талдау немесе ойланудың операциялық құралы және ойлаудың шешуші ісі жүзеге асады. Алғашқыда студент тек дайын білімді ала алады (теориялық түрде), µзіне таныс кµзқарастарды талдап, алғашқы қабылданған принцип, идея және теорияларды ол µзінің талдауы арқылы қорытындылап,жаңа кµзқарас қалыптастырады. Осыдан барып кітаптан тікелей қабылдауға дағдыланбайды. Оған таныс принцип, идея, теориялар сол уақытта ескі білім ретінде қарастырылады да, жаңа білімді арттырудағы басты құрал ойлау ісі болып табылады. Студенттің µзіндік ойлау қызметі арқылы алынған жаңа білім µзіндік субъективті маңыздылығына қарай ғылыми ашулар болып саналады. Студенттің жаңа білімді тікелей дайын түрде оқытушыдан немесе кітаптан алмай, µзіндік ойлау қызметінің процесі мінезінің зерттелуіне жақын.

Яғни, студенттің оқуы – ескі және жаңаларды тауып алушы – ойлаудың атрибуттық пайда болуы. Дәл қазіргі уақытта кез – келген оқу есте сақтау қызметінің шешімінің негізінде ғана қатынаса алады. Оқытудың басты орны енді ойлану процесімен емес, еске түсіру арқылы жүзеге асады. Мысалы, ешқашан шығармашылық бола алмайтын, әрқашан тек дайын материалдармен немесе ойдың талап етуінен байқалады.Егер білім тек жатталған түрде болса, онда қайта еске түсіруге пайдаланылады, тек практикалық істің құралы ретінде емес.Білімді қайта құруды талап етуі бұл психологиялық заңдардан алынған білімді шолуды немесе оқытудың маңызды (немен оқу) және материалдық (қалай оқу) жағын білу болып табылады.

Кейде білімді аталған екі аспекті негізінде қайта құру іс жүргізудің нақтырақ талдануын талап етеді. Оны типі жағынан қарастыратын болсақ: студенттің оқу материалдарын қабылдау процесі қалай жүріп жатқандығы – еске түсіру немесе ойлау жолдары неліктен ойлану нәтижеге жақындау және ең бастысы ойлануды қалай ЖОО-ң оқыту жүйесінде нәтижелі орынға дамытуға болады.

Ойлану кµптеген ғалымдарда үйретіледі (философия, логика, тіл тану, тану теориясы және т. б.), бірақ тек психологияда ойлану субъектінің µзекті ісі, жеке мақсаттың дәлелденуі мен анықталуы негізінде танылады.

Оқыту саласында ойлану – танымдық (ойлау) істі үйрету, қажеттіліктен туындаған білімді заңды түрде дамуын мақсатты әрі шынайы бағыт беру дұрыс практикалық іс болып табылады.

Бұл ЖОО-ң оқыту жүйесіндегі ойлау ісінің психологиялық тәртібі студенттің қажеттілігінен шынайы заңды тануын дәлелдейді.

Студенттің оқуға байланысты ойлау жүйесінің қызметін мәселелік білім арқылы бақылауға болады. Ойлау қызметінің маңызды талабының шешімі яғни дәстүрлі деп аталуымен ерекшеленеді. Бірақ, ең алдымен ойлау оның психологиялық ойын қажет етеді. П. Я. Гальцерин қазіргі феноменнің әр жақтылығын және әртүрлі аспектілігін былай ерекшелейді: «Егер біз ғылыми психологиялық ойлауды құруды қажет еткен жағдайда, ойлау процесінде міндетті түрде басқа барлық ғылымдардан ерекше оқытуды қажет ететін психология ғылымын білуіміз керек. Бұл сұраққа біз былай жауап береміз: психология тек ойлауды ғана үйретпейді, сонымен қатар субъектіні ойлаудың шешімі арқылы хабардар етіп отыратын процесс, яғни субъектіні берілген мәселенің мазмұнын қандай құралдар арқылы ашып пайдаланатынын және онымен тиімді хабардар болуға үйретеді».

Бұл пікірдегі ұғымдық сµздерден бейімделу, интеллектуалдық мәселе және субъектіге мәселенің мазмұнын ашып кµрсету немесе қажетті жағдайда ұғымдық сµздер таңдалынып алынады. Психологиялық білім берудің сµзімен айтқанда, келесі психологиялық ойлау түсінігін қисынға келтіре отырып қысқаша анықтау: мұндай психологиялық істің формасында (бейімделу) субъекті µзі үшін маңызды байланыс пен қарым-қатынасты аша алады, жүйелі бақылау арқылы біреуден тікелей сезгіштікті қабылдап іске асыра алады.

Мұнда психика мен бейімдеу түсінігіне байланысты бірнеше түсініктемелер жасау қажет (психологиялық немесе бейімдеу қызметі). Негізінен психологиялық қызмет бейімдеу ісін барлық түрі жағынан кµрсетеді. Адамзаттың материалдық әлемге бейімделуіне ішкі және психологиялық шынайы жоспар құрылады. Тақырыпты түсіну жолын физикалық материалдар арқылы таяқша мен балғаны тақылдату негізінде де байқауға болады. Бұл да бейімделудің ойлану арқылы емес, тікелей материалдық жоспар негізінде іске асады. Психика жеке ойлануға бейімделу ісінің шынайы формасы болып табылады.

Сондықтан да, ойлану белгілі психикалық қарым-қатынасты жасырын байқаудағы ішкі форма шынайы форма қызметі болып табылады (кµрнекілік – ойланудың және ойда түсінудің нақты қызметі болып табылмайды). Осының негізінде барлық формалар психикалық қызметке бейімделіп, шынайы жоспарды іске асырады.

Әрбір фактының µзі ұйғарымды істің ішкі психикалық компонентінің пайда болу мүмкіндігі туралы немесе ұйғарымды қызмет формасы тәуелсіз, шынайы түрде ойдың бµлінуі мен жүйелі таралуын айтады.

Мұндай психикалық процестің ұзақ уақыттық дамуы мен тәуелсіз бµлінуі кµптеген мыңжылдықтар ағымында хайуанаттар әлемінің филогенезінің пайда болуына алып келді. Бірақ та ол кез-келген адамзаттың ойы әрбір жеке актіде хайуандардың мінез-құлқын «дұрыс» жаңартып отырады.

Процесті дұрыс шешуде хайуандар да, адамдар да кездескен қиыншылықтарды физикалық, материалдық әрекеттер негізінде жасайды. Адамзат ойланбай, әрекеттенбеген мәселелерді шешуде бірнәрсені сызуды немесе сурет салуды бірден қолға алады. Мысалы, психолог Я.А.Пономареваның шығармашылық ойлауды зерттеу тәжірибесінде тµрт нүктені (квадратты елестету арқылы) қаламсапты алмай қағаз бетінде сызып шығуды кµрсеткен. Сынақта не істелінеді? Бірден (алдын – ала ойлану) тік және тез арада сызып шығуды бастаудағы бірнеше (оннан кµп емес) әрекеттер шешімі жоқ негізге сендіреді.Жеке тұлға кездейсоқ тиген жүйесіз «әдістермен» танысады.Мысалы, бұл әрекеттердің дамуын мынадай әзіл арқылы түсіндіруге болады: «Әкесі профессордың баласы, профессордың баласының әкесімен әңгімелесіп отырады. Кім кіммен әңгімелесіп отыр, егер профессор әңгімеге қатыспаса , онда профессордың бір ғана інісі бар?» Сынау арқылы схема түрінде кµрсетуге болады, яғни, әңгімелесушілердің «Туысқандық қатынасы», жағдайларды хабардар етуде материалдық формамен қатынасады. Бұл жай ғана мәселенің дамуына кµмектеседі.

Келтірілген мысал бірінші сыртқы жеке материалдық формамен хабардар ету, екіншіден, шынайы, психологиялық ойлауды шығаруда дәлел бола алады.

Оқуға мәселелік жағдайды қою барысында ол ойдың қиындықтарын ойланудың кµмегі арқылы шешуге тырысады.

Мұндай ойлануды оқытуды дамыту мүмкіндігі оқытудың мәселесін тудырады. Танымал психология ғылымының зерттеушісі А.М.Матюшкин оқытудың мәселесін кµпшілік қолдаған (70% жоғары),ал бесінші кедергілер сайысы (мәселе бес сатыда нығайған), ал дәстүрлі оқытуда – тек оқушының тәсіліне қарай бµліп кµрсеткен.

Оқытудың мәселелері µте үлкен шешім кµрсетуін кімнен кµруге болады? Шетелдік (А.И.Гебоса, Л.Сенеа ) және отандық (А.М.Матюшкин, Т.В.Кудряцев) психологтар мен педагогтар (И.Я.Лернер, Н.Т.Дайри, М.И.Махмутов) тәжірибелік талдау жасап шығарды. Онда оқытудың мәселесі жоғары нәтижені анықтады. Біріншіден, оқушының үлкен білімді белсенділігі қажет емес заттарды іздеуге тырыспайды, тек танымдық қажеттілікті шақырады. Екіншіден, істің тәсілдері мен заңдылықтарын тікелей меңгерту. Мұнда кµбіне оқушы оқумен дайын түрде ғана таныса алады.

Әдіснамалық жоспарда психологиядағы оқытудың мәселелерін теориялық тұрғыда іске асырылады. Мәселелік жағдайдағы оқушыларда ойшылдық мәселелерді шешуге, ойлануға тілек қалай пайда болады.

Бұл сұрақтарға жауап табу үшін негізгі педагогикалық түсініктермен танысу қажет: мәселелік сұрақ, мәселелік тапсырма, оқыту принциптерінің мәселесі, мәселелік міндеттері.

Мәселелік міндеттері – бұл дидактикалық түсінік, оқу мәселесін ашық белгілейді. Тапсырма беретін оқытушы (лектор) немесе оқушының (студенттің) қисынын табу, іздестіру жолының қанағаттанарлық күші (µмірлік мәселелік адамнан айырмашылығы) немесе барлық оқушылардың шешіміне сай келуі.

Оқу мәселесінің мазмұны – белгілі және белгісіз және белгілі білімнің қарама-қайшылығынан мәселелік міндеттер туындайды. Белгісізді іздеу – бұл танымдық система, ойлау қызметі қатынас немесе байланыс міндеттерінің жағдайы логикалық түрде жеткізіледі.

Мәселелік міндеттерді сипаттауында И.Я.Лернердің мысалын алуға болады.Оқытушы: ежелгі тайпалар от жағудың екі тәсілі: шақпақ шағу және үйкелеу, бірақ бірінші тәсіл тек мейрамдарда ғана қолданылды, - деп айтқан. Сұрақ: қай тәсіл пайда болу жағынан кµне болып келеді? Оқушылар ойлану арқылы дұрыс жауап береді (ешнәрсені оқымау, ешнәрсені керек етпеу ойланудың міндеттерінің бірі болып табылады).

Бұл да психологиядағы мәселелік міндеттердің бірі. (Ю.К.Бабансктың редакциялауымен (М.,1983 – с.169) шыққан «Педагогика» деп аталатын еңбекте: «Отандық психологияның µзіндік орны бар, µйткені білім беру психикалық үйренудің алға қарай дамуы, ең негізгісі белгілі бір сатыға жетудің сәйкестілігі байқалады. Ал, дидактика білім берудегі қолайлы принциптерді уағыздайды (мектептерде шынайы білім беру мүмкіндігі құрылды)». Семинар сабағы жасына қарай педагогикалық психология жағынан студенттердің білімін нығайтады және оқу материалдары осы принциппен сәйкестендірілуі қажет немесе қол жететін сатыға жетуге не оны түсінуге мүмкіндік болмайды. Бұған тіпті қарсылық та білдірілді, онда: сен µзіңмен бірге дамудың қажет және бүгінгі сатыдан жоғарыға қол жеткізіп, бір орында қалып қалмауың керек деп түсіндіреді. Бірақ та, ойлана келіп дұрыстығын қалай дәлелдеуге болады?

Мәселелік міндеттер жауапты тек іздеу немесе табумен ғана шектелмейді, оның дұрыстығын дәлелдеу қажет.

Ал, енді бесінші сыныптың ежелгі тарих сабағының мәселелік міндеттеріне тоқталсақ. Оқушылардың түсінігінше: «Олар жыл бойы шақпақты от жақты, ал үйкелеу әдісін тек мейрамдарда ғана қолданды. Яғни, шақпақ жағуды – қолайлы тәсіл ретінде басқа тәсілдерден ажыратылып, жыл бойына пайдалануға тиімді болды. Шақпақ жағу тәсілінің біз ерте уақыттарда ең қолайлы құрал ретінде пайдаланылғанын білеміз, ал кейін келе ол жаңашаланып қолданыла бастаған. ‡йкелеу тәсілі бұл ескі тәсілдің уақыт µте келе жаңарған түрі болып табылады».

Егер бұл тапсырманы ересек адамдар шешетін болса, олардың ойымен: «Алдыңғы қолайлы тәсіл бәріне түсінікті қарапайым тәсіл болды. Сондықтан ол үйкелеу тәсілін кµбірек ығыстырып отырды, яғни үйкелеу тәсілі ежелгі болып табылады».

Сол себептен бұл мәселені дәл осылай немесе басқаша түсіндіруді мектеп жастағылар мен ЖОО-ң студенттері тікелей қабылдап дұрыс деп ойлайды. Бұған тек логикалық ойлау арқылы ғана қол жеткізуге болады.

Кµріп отырғанымыздай, мәселелік міндеттер оқытушы мен студент арасында мәселелік жағдайларды жиі тудырады, оның мүмкіндігі тек дайын жауап табу. Бұған тек ойлау қызметі арқылы ғана ежелгі құралдың сапасын анықтауға мүмкіндік туады. Ал, оқу материалдарындағы қарапайым «ақылдың гимнастикасына» ауысуы дұрыс шешім емес немесе казустикалық сұрақтар барысында схолостикалық таластар туады. Сонымен қатар, теория, идея, принцип және нормаларды білім беру мақсатына сәйкес меңгерту анықталады.