дәріс. Педагог педагогикалық іс әрекеттің субъектісі ретінде. (2 сағ)

1.Педагогтың субъектілік қасиеттері.

2.Мұғалім педагогикалық еңбек субъектісі ретінде.

3.Педагогтың субъектілік құрылымының психофизиологиялық компоненті.

.4.Педагог тұлғасы сапаларының жалпы анықтамасы.

5.Тұлғалық кәсіби педагогикалық сапалары.

6.Адамның педагогикалық іс әрекетке сәйкестілігі.

Жоғарғы оқу орнындағы психология пәнінің оқытушының алдында тұрған бірінші кезектегі міндет - студенттің оқудағы іс-әрекетін қалыптастыру немесе қарапайым түрде айтса, оны психологияны оқуға үйрету болып табылады. ¤з еркімен оқып үйренбей, "µзінің ақылымен µмір сүруге машықтанбай" студент әрқашан оқытушының аузынан шыққан дайын білімді алуға әдеттенеді, кітаптағы ғылыми ойларды механикалық түрде жаттап алып, ал нәтижесінде ол осы ойларды практикада қолдануға ешқандай әрекет жасамайды. Ал бұл оның психологиялық ойлап үйрене алмайтынын, адамдармен жақсы қарым- қатынасқа түсе алмайтынын кµрсетеді.

Оқу іс-әрекетін қалай қалыптастыру керек? Яғни бұл -әрбір студентті психологияны дұрыс оқуға үйрету. Алайда осы "дұрыс оқу" сµзінің мазмұнына не кіреді? Психологиялық аспектіде проблема былай кµрінеді: "бұрын белгісіз болған, қатысушыларда бейсаналық түрде болып, оларда меңгеріліп, атақты болып, объективтіліктен субъективтілікке, материалдыдан идеалдыға айналуының себебі неде?". Бұл сұрақтың жауабы оларды дұрыс оқуға бағыт кµрсетеді.

Отандық психологияда 50 жылдары бұл проблемамен П.Я. Гальперин мен оның шәкіртттері айналысып, олар ақыл- ой әрекетінің қалыптасу процесін зертттеуден бастаған болатын. "Адамның санасынан тыс болып келген сыртқы, қандай жолмен ішкі ақыл-ойға айналады, яғни оның санасының мүлкіне, оның ақылына тән болуы қандай жолмен жүзеге асады? "- деген сұраққа жауап іздеуде бірте -бірте бұл мәселеге қорытынды шығарылып, бұл П.Я. Гальпериннің ақыл-ой іс- әрекетінің қалыптасуының жоспарлы сатылық концепциясын құрады.

Бұл концепция кең жалпыпсихологиялық маңызға ие, себебі ол жоғарыдағы сұраққа жауап беріп қана қоймай, психология пәнін оқытуда бағыттаушы қызмет атқарады; жануарлардың психикалық дамуынан принципті ерекшеленетін адам психикасының эволюциясы туралы білімді; психикалық іс-әрекеттің түрлері мен формаларын (қабылдау, ойлау, зейін т.б.) және олардың қалыптасу заңдылықтарын оқыту; сондай-ақ идеалды іс-әрекет пен образды т.б.сондай-ақ, психикалық іс-әрекеттің негізгі элементтерінің қалыптасу заңдылықтары туралы оқыту, яғни бұл ақыл- ой әрекеті мен түсініктің қалыптасуы туралы оқыту болып табылады. Ал бұл педагогика тілінде "білім- икем-дағдыны" білдіреді. Бұл психологиялық дұрыс оқытуды үйрететін қазіргі кезеңде қызығушылық тудырып отырған соңғы теориялық негіз болып отыр және әдебиеттерде оқу- "ақыл-ой іс -әрекетінің сатылық қалыптасу теориясы" ретінде танымал.

Осы теорияға сәйкес оқу саналы іс-әрекетті қалыптастыратын іс-әрекет ретінде қарастырылады. "Саналы іс-әрекет - адамның практикалық, танымдық әрекетінің негізгі бірлігін құрайды, ол жеке тұлғаның тәжірибесінде бірнеше µзгерістер мен жағымды (немесе жағымсыз ) құрамын µзіне қосу арқылы қалыптасады."

Гальпериннің концепциясында оқу- қатысушыға жаңа білім мен қабілет беретін іс-әрекеттердің спецификалық түрлерінің жүйесі ретінде қарастырылады. Сондықтан бұл теорияны жақтаушылар оқудың мақсаты жұмыс туралы біліммен әрекет ету қабілеті деп санайды. Кез-келген оқу адамға "бір нәрсені істеуге" үйрету үшін қолданылады, ол ізденушіге іс-әрекетінің дұрыс орындалуын қадағалап, бағыттап, дәл, анық білім беруден бұрын, ол үшін нені қалай істеу керек, неліктен тура солай істеу керектігі туралы білім керек. Сонымен қатар маманға жүзеге асқалы жатқан іс-әрекеттің қайсы элементтері әрдайым кәсіби іс-әрекетті қатесіз жүзеге асыратын сенімді бағыт болатынын анықтай білуі қажет. Бұл бағыттырдың-элементтердің жиынтығы оқушыға бұл қызметтті оқып-үйренуде ең негізгі әрекеттің нысаналы негізі болуы тиіс. "Әрекеттің нысаналы негізі- бұл адамның әрекетті жүзеге асырудағы шынайы сүйенетін талаптардың жүйесі болып табылады. "Оқушы аталмыш әрекетті білмегендіктен, ол оған енді ғана үйрене бастағандықтан, оқытушы оқушының "қолына" іс-әрекеттің нысаналы негізін ұстатуы тиіс, осыдан кейін ғана оқушы осыған сүйене отырып, µзінің әрекетін орындайды. Басқаша айтқанда адам егер әрекеттің нысаналы негізін (ООД)- қатаң қадағалып, соның бастауымен жұмыс істесе, бұл аталмыш әрекетпен алғаш кездескен адамның µзі де қатесіз жұмыс істеуге мүмкіндігі бар. Осы арқылы ол кез-келген жаңа жұмыс, жаңа қызмет түрі болсын, бұл тіпті тригонометриялық есептерді шығару болсын, хатты орфографиялық сауаттылықпен жазу немесе жаңа самолетті жинау немесе психологиялық құбылыстарды анализдеу болсын кез-келген әрекетке үйренісіп кете алады.

"Кез-келген адамның іс-әрекетінде ,-де жазды П.Я.Гальперин ,- нысаналы, атқарушы және бақылаушы бµлігі бар. "Оқушы оқытушы қамтамасыз ететін нысаналы бµлігіне сүйене отырып, оқушы оқу процесінде әрекеттің атқарушы бµлігінде оқиды.

Оқытудың нақты методикаларының негізінде жүзеге асырылған ақыл-ой әрекетінің этаптық қалыптасуының психологиялық концепциясы оқу процесін жеделдетуге мүмкіндік береді: мұның нәтижесін оқушының қалыптасқан қызметін қатесіз орындау икемімен, оның басқалармен салыстырғанда уақыт (кейде тәртіп) жағынан әрдайым біршама ерте аяқтайды. Ал жиналған білімнің шыдамдылығы мен сапасы, икемі мен дағдысы басқалардан жоғары тұрады және негізгісі - бұл ешқандай қосымша материалдық, қаржылық, адами (кадрлық) ресурстарды қажет етпейді.

Осы концепция негізінде оқу іс-әрекетінің құрылуының нәтижелілігі гальпериндік топпен ғана дәлелденіп, зерттелген жоқ, бұл П.Я.Гальпериннің мектебімен, оның шәкірттері, жақтаушылары мен жалпы оқытудың практикадағы жолын қуушылар да µз үлесін қосты.

Психологияны оқытудың методикасында осы аймақта жетістікке жету үшін бірнеше мүмкіндіктер қажет. Біріншіден, педогогикалық жоғарғы оқу орнында мектептік арнайы пәндерге оқытатын методикаларын даярлайтын студенттермен бірқатар практикалық, лабораториялық сабақтар µткізілуі тиіс, осы арқылы олар мектепте сабақ жүргізе алады. Екіншіден, психология пәнін жоғарғы оқу орнында мына теориямен сәйкестікте жүргізуге болады: студенттер практикалық психологтың кәсіби қызметін үйренген жағдайда немесе жекеленген іс-әрекетті анализдеу немесе психологиялық құбылыстарды бағалауда кµрінеді. ‡шіншіден, психология пәнінің оқытушысы осы концепция негізінде құрылған оқытудың белсенді методтарын үгіттеуде шектеусіз мүмкіншіліктерге ие.

Психологияны оқытудың келесі бір маңызды бағыты субъектінің белсенділігінің ерекше формасы ретінде µткен ұрпақтың әлеуметтік тәжірибесін жеке тұлғаның қабілетін дамыту үшін бағытталған, оқу іс-әрекетінің анализіне негізделген оқытудың дамытып оқыту теориясы болып табылады. Д.Б. Эльконин оқу іс-әрекетінің бірлігі "оқу тапсырмасы" болып табылатындығын кµрсетеді, ол субъектінің µзіне, оның біліміне, икеміне, кµзқарасына, дүниетанымына байланысты. В.В Давыдов оқу іс- әрекеті бұл теориялық білімдерді меңгерту деп анықтама берсе, ал оқу іс-әрекетін қалыптастыру дегеніміз- бұл шығармашылық және µз еркімен оқу қабілетін қалыптастыру болып табылады. Д.Б. Эльконин мен В.В Давыдов 1960-1970 жылдары мектептік тәжірибеде оқытудың дамыту жүйесін жасап, тәжірибеден µткізді. Оның мақсаты - қатысушыларға оқу процесінің барысында оларға білім беріп қана қоймай, оларды кез-келген информацияларды немесе ғылыми бағытта µз еркімен жұмыс істеуге, бағдарлауға үйрету болып табылады. Бұл "мектеп ойлауды үйрету керек" дегенді білдіреді, яғни бұл қатысушылардың қазіргі заманғы ойлау қабілетінің негізін белсенді дамыту болып табылады. Басқаша айтқанда, дамытушы сипат беретін құрылым ұйымдастыру керек.

Яғни дұрыс оқу дегеніміз -ойлай білу дегенді білдіреді. Дамытып оқыту идеясы 1996 жылы 7000 мұғалімнің қатысуымен жұмыс істеген 5-8 сыныптардың жекеленген пәндердің бағдарламасына, сондай-ақ осы жылдарды бастауыш мектептердің бағдарламасына енгізілген болатын. Эльконин - Давыдов жүйесі бойынша оқыған эксперименттік сыныптарға қатысушыларда: "оқу іс-әрекетінің қалыптасуы, интеллектуалдық даму, оқушылар ұжымының дамуы мен жеке қасиеттерінің дамуы сияқты сипаттағы процесстер дәстүрлі оқыту жүйесінен процестерінен ерекшеленіп және бұл сипаттамалармен сәйкес келеді. Бұл сипаттамалардың қорытындысы әдетте дәстүрлі оқыту жүйесінде жоспарланбайды да, анықталмайды және оқытудың нәтижесі ретінде бағаланбайда да."

Эльконин - Давыдов жүйесіндегі жобаланған оқытудың қорытындысының сипаттамалары µзінің құрамына мынандай кµрсеткіштерді қамтиды: а) оқу іс-әрекетінің қалыптасуының деңгейі (оқу іс-әрекетіндегі мотивтердің типі, танымдық қызығушылықтың даму деңгейі, мақсаттың немесе "оқу тапсырмаларын қабылдауының" ерекшеліктері, бақылауды қалыптастыру және қатысушылардың µзін бағалау мүмкіндіктері т.б.) б) Қатысушылардың интеллектуалдық дамуының деңгейі (тәжірибелік және теориялық дамудағы икемі мен қабілеті, есте сақтау қабілеті, интелектуалдық рефлексия, вербалды емес елестету т.б.) в)Оқушы ұжымы мен жеке тұлғаның даму ерекшеліктері (сыныпты қамтуы, жеке тұлғалар арасындағы қарым- қатынастағы оқу іс-әрекетінің бірігуіндегі маңызды рµл атқарады; сәтсіздіктер мен табыстардың себебін бағалауына қарай жеке тұлғалық рефлексия µзіне немесе басқаларға жауапкершілікті жүктей білуі, сондай-ақ тұлғаның жеке психологиялық ерекшеліктері оның эмоционалды тұрақтылығы, агрессияның жоқтығына, демонстративтілігіне, қарым- қатынастағы қиыншылықтарға т.б ) және г) оқу соңындағы икем мен дағдының деңгейі (орфографиялық дағды, грамматикалық дағды, математикалық икемінің деңгейі т.б.)

Кµріп отырғанымыздай, осы аталған сипаттамалардың ішінен дәстүрлі оқыту жүйесіндегі жалғыз, ең негізгі сапалы сипаттама болып табылатын білім кµлемі кµрсеткіші қамтылмаған. Неге олар қамтылмаған? Тура осы дамытып оқыту жүйесіндегі білімнің керектігі мен маңыздылығы жµнінде айтылады емес пе? Жоқ, акцент білімнің бағасына емес, олардың ненің құрамына енгендігіне, қандай икем, дағда, қабілет және т.б. тұлғаның сапалы сипаттамаларына байланысты жасалады. Дегенмен, білім оқытудағы бір мақсат үшін ғана емес, жеке тұлғаның дамуы үшін керек.

Яғни оқу іс-әрекеті бұл "іс -әрекет субъектісінің µзгерісі, ешқандай білім, икем, дағдыны меңгермеген ол осының бәрін меңгеріп шығады, сондықтан оқу іс-әрекеті µзіндік µзгеріс, µзіндік даму, іс-әрекеті ретінде анықталады, оның пәнінің сапасы ретінде қатысушылардың µзінің тәжірибесі оқу барысында әлеуметтік тәжірибенің меңгерілмеген фрагменті мен қатысушының бұрынғы тәжірибесі генезисіндегі µзгеріс оқу іс- әрекетінің продуктісін құрайды."

Тағы бір ескерте кететін жайт: білім µз-µзінен оқу іс-әрекетінің мақсаты мен қорытындысы, пәні мен продуктісі болып табылмайды, ол қатысушының жеке тұлғасы, оның тәжірибесі, интеллектісі мен жеке қасиеттері алынған білім, дағды, икеміне байланысты. Студенттің оқу іс-әрекетінің негізгі қорытындысы ғылыми білім негізінде ойлай білу қабілеті болу керек.

Оқытудың дамытып теориясындағы тағы бір бағыттардың бірі проблемалық оқыту психологиясы болып табылады. Проблемалық оқу идея және жүйе ретінде оқу процесінде белгілі методтарды ұйымдастыруда алғаш мектеп практикасында пайда болып, кейіннен педагогика ғылымында маңызды орынға ие болды. (Н.Г.Дайри, И.Я.Лернер, М.И.Махмутов) Ол педагогикалық практикада хабарлаушы альтернатива ретінде дүние келді, ол қатысушылардың ойлау белсенділігін дамытпай, оқу материалын пассивті қабылдауға және оны ойланбай есте сақтауға үйретеді. Проблемалық оқытудың маңызы мынандай формуладан тұрады: "Оқушыны проблемалық жағдайға енгізе отырып, оны ойлауға үйрету." Проблемалық оқытудың педагогикалық практикадағы энтузиасттары келешекте психологиялық негіз қалыптастырды.(Т.В.Кудрявцев, А.М: Матюшкин)

Егер жалпы дамытып оқыту теориясы оқытудың мақсаты ойлауды қалыптастыру деп түсінсе, ("мектеп ойлауды үйрету керек"), онда проблемалық оқытудың теоретиктері қатысушылардың ойлау қабілетін дамытатын нақты жолдар мен методтарды дайындап шығарып және қатысушыларды проблемалық жағдайлардан шығу жолында олардың ойлау іс-әрекетін ұйымдастыра отырып, одан шығу жолын іздейді, яғни проблемалық жағдайлардан шешу жолын оқытады.

Егер мектеп (бастауыш, орта, жоғары) ойлауды үйрету керек болса, онда ол оны қалай істеу керек? Бұл сұраққа жауап беру үшін ойлау психологиясына келіп тірелеміз.

Қазіргі таңдағы ғылыми анықтама бойынша ойлау - бұл спецификалыық тапсырмалардың шешімі болып табылатындығы сондай , оның бір шарттары жоғары болса, ал басқалары - жоқ. Ойлау- бұл заттың анализін шығаруда жабық тұрған тұстарын ашуға бағытталған психикалық әрекет. Егер тапсырманың барлық шарттары белгілі болса, онда ойлаудың керегі жооқ, себебі бұл тапсырманы адам µзі есте сақтау қабілетімен, µзіндік жолымен шешеді. Ойлау сұрақ(тапсырма) қойылып, оған дайын жауап есте сақталмағандықтан, мұқият бақылаушылық болмаған жағдайда "жұмысқа қосылады".Осындайда адамға сол уақытта қойылған тапсырма µзіне белгілі тәсілдермен де шешімі жоқ күрделі мәселе болып кµрінетін жағдайлар болады. Осы кезде оның қай тұсы анық емес, қай қыры нақты ашылмағандығын анықтау үшін ойлау керек. Сондықтан осыған оқушылар мен студенттерді үйрету керек.

Ойлауға үйрену дегеніміз- танымдық тапсырманы шешу үшін қажет білім алушы әлі меңгермеген білім мен білім алушының білімінің арасындағы қарама- қайшылықты шешу болып табылады.

Бұл тақырыпқа қатысты методикалық кµмекті М.М Мазмутованың "Проблемалық оқыту" монографиясынан алуға болады. Тура осындай тақырыппен проблемалық оқытудың теоретигі И.Я.Лернердің брашюрасы бар. Ол екеуі де педагогика ғылымдарының докторы. "Педагогикалық қµзқарас тұрғысынан қарағанда ,- деп жазды И.Я.Лернер ,- бұл сондай оқыту, мұнда барлық қатысушылар жүйелі түрде проблемалық материал мазмұнында проблемалар мен проблемалық жағдайларды шешуге тырысады." Проблемалық оқытуда білім "қатысушыларға дайын күйінде берілмейді ,- деп М.И.Махмутовадан оқимыз ,- бұл проблемалық жағдайлар шарттары арқылы µзіндік танымдық іс-әрекет негізінде жинақталады."

Психологтар А.М. Матюшкин мен Т.В: Кудрявцев осы ойды толықтырады: "Проблемалық оқыту қатысушылардың алдына проблеманы қою арқылы білім меңгерудің белсенділігі жүрмейді дейді. Қазіргі кездегі ойлау психологиясының білімі қатысушылардың алдына мәселені қойып қана қоймай, оларды шешу жолдарын кµрсететін жағдайды да жасап береді. "Яғни психологиялық кµзқарас тұрғысынан қарағанда проблемалық оқытудың ерекшелігі-ол қатысушыға проблемалық проблеманы шешуге ғана қатыстырып қана қоймай, оны осындай проблемаларды ойлаудың психологиялық заңдылықтары негізінде шешуге үйрету болып табылады.

"Ойлау мен оқытудың арасында µте кµптеген тығыз байланыстар бар екендігін кµрсетіп, авторлар ары қарай : "Олар қоршаған ортаны тануға бағытталған, оны меңгерудің жолдарын игеру, оны меңгерудің жолдарын игеру, (біздің жағдайымызда психологияда шынайы адамдарға -Б.Б.) ең соңында оны µзгертуге, практикаға белсенді енуі мен µмірге енуін кµрсетеді. (бұл біздің тақырыбымызда- оқыту практикасынан, тәрбиеден, адамдардың бір-бірімен қарым- қатынасынан кµрінеді) Әрине, оқыту процессі ойлау процесіне кµңірек жан-жақты. Алайда бұл екі процесс те адам алдындағы теориялық және практикалық проблемалардың шешімін табуға бағытталған іздеуші әрекеті ретінде қарастыруға болады. Процесс те оқыту, ао ойлау процесін жүзеге асыратындықтан оны проблемалық оқыту деп атауға болады.

Мұндай оқытудың теориясында мынандай түсініктер қолданылады: мәселе, мәселелік жағдай, мәселелік міндет, мәселелік сұрақ, мәселелік тапсырма, мәселелік оқытудың принциптері т.б.

Бұл түсініктер қандай мазмұнға ие?