сұрақ VI-XII ғғ. Қазақстан аумағындағы тайпалардың рухани

ерлігі, өмірі жайында жазылған. Ортағасырлық тарихи әдебиеттің тамаша 
үлгілері – VIII ғасырда Қазақстандағы руна жазуының ескерткіштері. Олар 
екі топқа бөлінеді:
1.
Жетісулық жазулар тобы,
2.
Ферғаналық қыштағы жазулар тобы.
XI-XII ғасырлардан кейін түрік мемлекеттерінде көне түрік руна жазуын 
ұйғыр жазуы мен араб жазуы ығыстырды. Әдебиет және ғылым VI-VIII 
ғасырлар – түркі тілдес тайпалар арасында ерте дәуірден басталған 
ауызша шығармашылық дәстүр дамыды.
VIII-X ғасырлар – Сырдария алқабында қыпшақ-оғыз арасында «Қорқыт 
ата» эпосы тарады. Қорқыт ата – (Қызылорда облысы, Қармақшы ауданы) 
Сырдария алқабында дүниеге келген атақты жырау, күйші, ойшыл. 
«Қорқыт ата кітабын» тұңғыш зерттеуші – неміс ғалымы Н. Ф. Диц. 
«Қорқыт Ата кітабының» екі нұсқасы белгілі:
•
12 тараудан тұратын Дрезден нұсқасы.
•
6 тараудан тұратын Ватикан нұсқасы.
1999 жыл — «Қорқыт Ата кітабының» 1300 жылдығы дүниежүзілік 
көлемде атап өтілді.
«Оғыз-нама» эпосы ел арасына кең таралған. YI ғ. парсы тіліне, IX ғ. Араб 
тіліне аударылған.
XIII ғасыр – Рашид-ад-дин ескі нұсқасын бірінші жазып қалдырған.
XVII ғасыр – Әбілғазы хан толық көшірген.
«Оғыз – нама» жырында Оғыз ханның өмір жолы, күресі баяндалады.
X ғасырда жазба әдебиет қалыптаса бастады. IX-XII ғасырларда ислам 
дінінің таралуына байланысты әдеби және ғылыми шығармалар араб 
тілінде жазылды.
Қазіргі Қазақстан жерінде сақтардан кейін жасаған ежелгі алғашқы
Көне 
түрік тайпалары өз кезегінде ұйымдасқан елі ретінде
Тәңірі бейнесі түркі тілдес халықтардьщ ғана рухани мұрасы
Тоғыз 
қабат 
аспан 
өлемі 
туралы 
түсінік 
ұзақ 
уақыт
Коне түріктік кұдайлар пантеонында да бірнеше Тәңірі болған.
Тәңіршілдік діни жүйесіңде маңызда орын алған Бұт Тәңірінің
Шумер-түрік: 
мәдениетін 
салыстыра 
отырып, 
О.Сүлейменов 
тәңіршілдіктің 
өзекті 
идеясының
Көне түріктік әдет-ғұрыпта бақыт сыйлайтын тағдыр құдайы —

Көне түріктер Жол тәңірі құг-берекеге жегкізеді деп түсінген.
Енді 
қара атты Жол 
тәңірінің сипатына назар аударйық:
Түркітердің 
әдет-ғұрпына 
тағы 
бір 
әсер 
еткен 
От 
пен
Көптеген 
түрік 
халықтары 
тілінде 
де 
"Ұмай" 
мен 
"ұма"
Сонымен ежелгі түркілердің ұғымында Тәңірі аспандағы ер рөлінде
Әдет-ғұрыптық дәчтүрде Тау культінің негізіне жерден, судан және
Бұл таулардың, өзендер мен көлдердің киелі аруағын қастерлеу
Бабалар қалдырған жер-суды кдстерлеу — жер-су культінің бас-
Көне түрік жазба ескерткіштеріңце адамдарға ажал жіберетін жер
Өлген 
адамды 
жерлеу 
салты 
дами 
келе 
өлік 
туралы
Шаман атауы көне түріктерге дейін белгілі болған.
Түріктердің наным-сенімдері және дінi — жалпы алғанда, отырықшы және 
көшпелі халықтың діни нанымдарында алдындағы дәуірлерден алынғаны 
көп. Адамдардың құдайлық күштермен «қарым-қатынасындағы» аралық 
міндеттер қоғамдағы ерекше топтың — шамандардың қолында болды, ал 
шамандар ертедегі түрік мәтіндерінде қам деп аталған. Шамандар, 
сәуегейлер, емшілер, «құдайдың қалауын» жариялаушылар болған. 
Ертедегі түріктер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жер-Суға (Йер- Суб) 
сиыну болды". Құдірет деп есептелген бұл қос күштің негізгісі Көк болды. 
Қағандар нақ осы Көктің еркімен билік құрып, олар «Көк тектестер және 
Көкте туғандар» деп аталды. «Кек өз биігінен (көк жүзінен) менің әкем 
Илтериш-қағанға және менің анам Илбілге-қатынға жөн сілтей отырып, 
оларды (халықтан) жоғары қойды, менің өзімді түрік халқының аты мен 
даңқы жойылып кетпеу үшін қаған етіп отырғызған (қағандарға) мемлекетті 
сыйлаушы Кек деп ойлау керек». Көктің еркімен «түріктер жеңіске жетіп 
немесе жеңіліске ұшырап отырды». Жұт жайлаған жылдары түрік халқын 
Көк пен Жер-Су сақтап қалған. Түрік хандары өздерінің жазбаларында 
Көкті 
өздерін 
әрқашанда 
желеп-жебеуге 
шақырады.
Ұма 
ана
Өзінің мәні жөнінен бұдан кейін тұрған әйел тәңірісі Ұмай - от басы мен 
бала-шағаны қорғаушы болған. Ұмайға табыну Алтайдың кейбір түркі 
тілдес халықтарында XIX ғасырдың аяғына дейін сақталып қалды. 
Сонымен бірге Ұмай түріктер сиынған құдіретті үш күштің бірі болған және 
оларға қашанда қамқоршы болып отырған. Мұны мәселен, Төнікөктің 
құрметіне орнатылған ескерткіштен көруге болады, онда түріктердің сәтті 
жорықтарының бірін сипаттағанда былай делінген: «Көк, Ұмай (құдай), 
қасиетті Жер-Су, бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек!».

 Отқа 
табыну
Ертедегі түріктер арасында әр түрлі діндер таралгған, олардың ішінде ең 
әйгілілері — отқа табыну, жануарларға табыну, өсімдіктерге табыну. 
Византия тарихшысы Менандр түрік қағаны Дизабұлға елші Земархтың 
келуін сипаттай келіп, былай деп жазады: «Түріктердің осы тайпасының 
ішінен кесел біткенді аластай аламыз деп өзіне-өзі сенетін біраз адам 
Земархқа келді де, римдіктердің өздерімен бірге ала келген заттарын бір 
жерге үйді, одан соң ливан ағаштарының бұтақтарын лаулатып жағып, скиф 
тілінде әлдебір тағылық сөздер айтып сыбырлап, дабылдарын ұрғылап, 
үйіліп жатқан заттарға қайта-қайта төнді. Шытырлап жанып жатқан бір 
бұтақты ортаға әкеліп, құтырына айғайлап, кәрін төгіп, ойнақтаған жын-
шайтанды қуғандай болды. Жұрт бұл адамдарға жын-шайтанды аластап, 
бізді кесел- пәледен құткарады деп сенеді; өздерінше барлық кеселді 
аластадық деп сенген олар Земархтың өзін осы оттан өткізіп, өзімізден де 
пәле-жаланы алас- тадықдеп сенгендей болды». Қала тұрғындары мен 
отырықшы халықтың отқа табынғаның археологиялық материалдар 
растайды. Баба-Ата қаласы жұртының қамалын қазып- аршыған кезде сарай 
кешенінің ең басты залында, жердің қалың қабатына қарағанда, отқа 
байланысты діни ғұрып өткізілген. Қалалардың жұрттарын қазғанда қой 
мүсіндері шығады, олардың осы жануарларға табынумен байланысты екені 
даусыз. Отырар алқабындағы Көк-Мардан қаласының орнынан VI—VII 
ғасырлар қабатынан от жағу үшін тақыт орнатылып, қошқармүйіз түрінде 
жапсырмасы бар қуыс жасалған ғибадатхана қазылып алынды.

жүктеу/скачать 0,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: