1 фантастика жанрыныњ типологиясы

Фантастиканың бүкіл бір топ адам көтеретін жүгін жалғыз өзі арқалап адам турасындағы осыншама аңыз-әңгімелердің тууы да таңғалатын нәрсе болмаса керек.

«Маған жынысы тіпті бөлек роман жасауды сәті түсті» дейді Жюль Верн әкесіне жазған хаттарының бірінде. Шынында да фантастың бұл сөзін мойындау керек. Себебі: рас, келешек турасында оның отандастары Рабле, Вольтер, Сирано де Бержерак, Лесаж тағы басқалар да қалам тартқан-ды. Дегенмен олардың ешқайсысы да әдебиеттің өз міндетіне алған саласын ғылыми фантастикалық жанр дәрежесінде көтере алмады. Ал Жюль Верн әдебиетке келген кезде тарихи қолайлы жағдай туған болатын. Ғылым мен техника саласында кереметтей жаңалықтар ашылып жатқан кез. Фарадей электр индукциясын ашты. Дүниені инженер Яблочковтың «орыс шамы» жарықтандырды. Майер, Джоуль, Гельгольц бүкіл әлемдік энергияның сақталуы заңын анықтады. Менделеев барлық химиялық элементтердің бірлігін білді. Дарвин даму теориясын жасады. Географиялық жаңалықтардың өзі бір төбе. Леверье жазу столынан ұзап кетпей отырып-ақ қаламының ұшымен жаңа Нептун планетасын ашты...

Осылардың барлығы болса да өзінің қаламының желі бар, қиялының қанаты бар жазушының тамаша-тамаша туындылары беруіне мүмкіндік туғызды. Өзінің «Наутилусымен» су астын ерсілі-қарсылы кезіп жүрген капитан Немоны кім ұмытты дейсің. Жерден зеңбірекпен Айға ұшу ше? Айды айналып жүргендегі фантастикалық картиналар ше? Алғашқы фантастикалық туындысындағы доктор Фергюссонды кім есіне сақтамас?

Жюль Верн өзінің фантастикалық романдары мен повестерімен әдебиетке ғылым адамдарын әкелді. Оларға детективті ұнататын оқушылар ғана емес, салихалы адамдар да ден қойды. Мысалы, К. Э. Циолковский былай деген: «Космос саяхатына мені атақты қиялшы Жюль Верн итермелеген еді. Ол менің миымның жұмысын осы бағытқа бұрып салды. Сонымен үміт туды. Үміт ой жұмысына ұмтылдырды. Әрине, құр ұмтылыс, егер ғылым тарапынан қолдау көрмегенде, ешқандай нәтиже бермеген болар еді». Ұлы химик Менделев француз жазушысын «ғылыми дана» атаған. Орыс баспасөзінде Жюль Верннің «Ауа шарындағы бес аптасына» алғаш рет лебіз білдіріп рецензия жазған М. Е. Салтыков-Щедрин болды. «Жюль Верннің романдары тамаша,– деген Лев Толстой. – Мен оларды есейіп кеткесін оқысам да, әлі есімде, олар мені қайран қалдырған... Ол жөнінде Тургеневтің қалайша тамсана мақтағанын көрсеніз етті! Оны Жюль Верннен басқа тағы кім жөнінде осылай пікірде болғанын білген емеспін».

Осы тәріздес пікірлер білім саласындағы да, әдебиет саласындағы да майталмандардың сөздерінің арасынан жиі кездесіп отырады. Ал шынтуайтына келгенде Жюль Верн өз тұсында ғылым мен әдебиеттің «құймасынан», жаңа бір тарау – ғылыми фантастиканы жасады. Бұл салада ол кезтүгіл қазірдің өзінде Жюль Верннен асып түсу емес, үзеңгі қатысулардың өзі үлкен күш. Сондықтанда бүгінгі таңда фантастика шаруашылығында әңгіме қозғасақ, сол баяғы бір меже – Жюль Верннің көтеріп тастаған межесі біздің алдымызда шамшырақ болып тұрса керек.

Франция әдебиетіндегі фантастикаға шолу жасап шыққанда біздің оқушыларға өз фантастикалық шығармалармен белгілі болып қалған жазушылар М. Емцев пен Е. Парновтың пікірлері еріксіз еске оралады. Американың фантасы Эдгар По «өзінің Америкасының бұрын Европа әдебиетіне, оның ішінде француз әдебиетіне көбірек ықпал тигізді, – дейді олар. – Жюль Верн басқа елдерде өзіне еліктеушілер тапқанмен, ғылыми фантастиканың франциялық мектебін құра алмай кетті». Осы айтылғандар жаранаға жуысатын сияқты. Себебі: қазіргі француз фантасикасында Жюль Верндей көзге ұрып тұратын кереметтей зор фигура жоқ.

Рас, Франция фантастикасын алға апарсам, басқа елдердегідей жоғары дәрежеге жеткізсем дегендей ұмтылстар Пьер Буль, Марсель Эме, Шарль Демют, Андре Дотель тағы басқалар тарапынан білініп қалып отырады.

Осылардың ішінен біздің оқушылар қауымға тәуірірек байқалып жүргендердің бірі – Пьер Буль. Парижде Жоғары электротехникалық мектепті бітірген жазушы тағдырдың айдауымен талай-талай елді, жұртты көріп, соғысқа қатысып, ақырында тұтқындалады. Тұтқыннан 1945 жылы қашып шығады. Алғашында тұрмыстық шығармалар жазумен аты шығады. Оның «Квай өзеніндегі көпір» романы 1952 жылы Сент-Бев сыйлығын алады. «Абсурд еркектер» жинағы Эвиан сыйлығына ие болады. Қазірде фантастика саласында жемісті еңбек етіп жүр. Оның ауыз толырып айтуға болатын дүниесі – «Маймылдар планетасы» атты романы. Романды ерлі-зайыпты екі жас некелесу тойынан кейін саяхатқа шығады. Космос қайығымен аспан әлемінде келе жатып ішіне қолжазба тығылған бөтелке тауып алады. Ол қолжазбаның айтуынша, белгісіз бір планетада жоғары сана иелері орнына маймылдар болып шығады. Оған себеп цивилизация болса керек. Өндірісті автоматтандыру нәтижесінде адам ой жұмысы мен дене жұмысынан қалады. Жатып ішер тоғышарға айналады. Мұны байқаған маймылдар көтеріліс жасап, адамдарды орманға қуып жібереді дағы, өздері олардың орнына билік құрып қалады. Мұны білген қолжазба иесі цивилизацияның осындай келешегінен сақтандыру үшін Жерге жетуге асығып, маймылдар планетасынан қашып шығады. Жерге келсе, мұны космодромда горилла қарсы алады... Жерден де баз кешіп қашып шыққан адам осы уақиғаларды баяндап, бөтелкеге қолжазба салып жіберген екен... Осы заманға цивилизацияның келешегінен күдіктенген жазушының фантастикасы осындай парадокске келіп тіреледі.

Фантастикамен айналысып жүрген тағы бір жазушы – Марсель Эме. Ол көбінесе әңгімелермен көрінеді. Оның туындыларында саяси сатира жатыр. «Өмір сүру үшін берілетін талон», «Табиғи нан» тағы осы тәріздес шығармалармен жазушы қазіргі өмірдегі сұрықсыз жәйттерді фантастика тілімен береді.

Сол тәріздез Шарль Демют те («Аққудан шығысқа қарай», «Жаздың адамы» повестері), Андре Дотель де («Темір құстар аралы») бүгігі ғылымның ертең тудыратын жаңалықтардан үрейленеді. Сондай үрейден кейін қай жазушының қаламынан жарқын, көңілді шығармалар туады дейсің?

Жалпы, дүние жүзіндегі барлық елдердің фантастиксында болып жатқан жаңалықтардан азды-көпті хабары бар адамның өзі Жюль Верндей алыптың отанында ауыз толтырып айтарлық ізбасары жоқ екенін аңғара қойса керек. Ол жетімсіздік, мүмкін әлгіндей фантастардың келешекке сенімсіз қарағандығынан да болуы ғажап емес...