1 фантастика жанрыныњ типологиясы

Шығыс жақ тұстағы елдердің ішіндегі әдебиеті де, мәдениеті де сонау байырғы заманнан басталатындарының бірі – Жапония. Негізінде ертгілерден тұратын ауыз әдебиетін әңгіме қылмағанның өзінде тасқа басылып, қағаз бетіне түскен фантастика туындылары Жапонияда XVII ғасырдың орта шенінен басталады. Ол – 1734–1809 жылдар арасында өмір сүрген жазушы Уэда Акинаридің «Тұманға сіңген Ай» атты фантастикалық новеллалар жинағы. Кітап 1768 жылы жарық көрген. Кітаптың алғысөзінде автор: «Қазіргінің түп төркінін сонау ескіден байқауға болады. Мен де біршене жеңіл-желпі уақиғаларды білетінмін, соларды әйтеуір қағазға түсірген болдым», – деп жазған.

«Ертегі жалған дегенмен,

онда да бар тұспалдау», –

деп А. С. Пушкин «Алтын әтеш турасындағы ертегісінде» айтқан болатын. Ұлы ақынның осы пікіріне Акинаридің де көзі жеткен еді. Ол өзінің новеллаларын ел аузындағы ертегілерге сүйене отырып жазғанмен, оған қандай жолмен баруға болар мүмкіндігін көре білмеген фантаст-жазушы әр новелласының соңын елге бақыт тілеумен аяқтайды.

Бұндай аяқталас – жапон халық ертегілерін тән әдіс Акинари әңгімелерінде адамдармен қоса-қабат бірге адам кейпіне түскен түлкі, борсық, жылан, құрт-құмырсқалар қоян-қолтық, аралас құралас жүре береді. Уэда Акинари творчествосындағы біздің көзімізге ұрып тұратын бір ерешелік – күнделікті бізге үйреншікті нәрсе болсын, солармен қатар қорқынышты, үрей үйіретін элеметтерді гиперболаны көрсету.

Бірақ біз үшін ерекше саналғанмен, бұл – жалпы жапон фантастикасындағы (оның ішінде ертегі де, аңыз да, бейнелеу өнерінде де) өне бойы қатысып отыратын дүние. Жапон халқы творчествосының қазанында қайнап шыққан аталмыш фантастикалық новеллалар жинағы келелі пікір айту жағынан да, жазылу жағынан да бір ұлт әдебиетіндегі фантастика жанрының керуен басы саналса керек. Уэда Акинаридің өкшесін ала бере әдебиет әлемін Такидзава Бакин басты. Өз кезінде оның авантюралық-фантастикалық романдары оқушылар арасында едәуір етек алған еді.

Дегенмен, баспасөз бетінде «4-ші мұз дәуірі» романы көрінгенге дейін дүние жүзі фантастикасынан азда-көпті мәліметі бар жіті көз оқырмандар жапон әдебиетінің фантастика жанрының турасында «осындай бір жанр кеп қосылды» деуге күдіктенсе керек. (Американың Хьюго Гернсбегі, Францияның Жюль Верні, Англияның Герберт Уэллсы, Россияның Александр Беляеві, Польшаның Станислав Лемі сияқты көш бастар марқасқа фантастары шыққан кезде ғана әр елде лек-легімен фантаст-жазушылар туып жатса керек, ал жанрдың өз басы жаңа туындылармен байи түссе керек ).

Бұрында тұрмыстық шығармаларымен жапон оқырмандарына танымал боп қалған жазушы Коба Абэ «4-ші мұз дәуірі» фантастикалық романымен жарқ етіп көрінгенде, көптеген жұртшылық таңданған да болар. «Иностранная литература» жураналының редакциялық алқасымен әңгімелесіп отырғанда Коба Абэ өзі жөнінде былай деген-ді: «Жоқ, мен өзімді фантастпын деп санамаймын, ол ол ма, фантастиканы әдебиеттің түрі немесе жанры деп оқшаулап бөліп алу керек деп есептеймін». Коба Абэнің бұл сөзінің де жаны бар секілді. Өйткені: жазушы өз шығармаларының кейіпкерлерін (келешек жөнінде әңгімелей отырғанмен) тап бүгінгі тіршіліктің ортасынан ойып алады. Оның кітабындағы уақиға уақыты қазіргіден жүздеген жыл бұрынмен есептелсе де, күні кешегі фашизмнің тіршілігін көз алдыңа әкеледі. Романның бас кейіпкері Кацума өзінің көзқарасымен жаңа заман қайшылығының құрбаны болды. Ол өзінің тәрбиесіне қарағанда өткен ғасыр өкілі, ал кемеңгер ғалым ретінде келешекті жақындатушы еді. Сол келешекті өткен тірліктің қайталауы болады деп білген ғалым қазаға ұшырайды. Бас-аяғы 200 бет төңірегіндегі кітапта детектив, техника да, экзотика да бар...

«Осы заманғы фантастика ғылыми фактілерді міндетті түрде жазбай, қазіргі ғылыми көзқарастың жағында тұруы тиіс дегенді айтқым келеді. Егер фантастикаға негізгі ғылыми фактілерді айтумен шектеліп қал деп талап қоятын болсақ, онда өте тамаша әдеби дәстүрлерді былай қойғанда, бірқатар бағалы шығармалардан айырылып қалған едік», – деген пікірін Коба Абэ кейінгі фантастикалық туындыларының да түп қазығына айналдырды. Жазушының «Құм арасындағы әйел», «Басқа біреудің жүзі», «Адамға жете қаба» атты кітаптарының да өзегін осы пікір көктей өтіп жатады.

Ал Кобо Абэ ғылым фактілерінен қашықтаса, оның отандасы Морио Кита сол ғылымның төңірегідегі фантастиканы жазуды ұнатады. Оған да себеп бар: Морио Кита – медицина ғылымының докторы. Оқырмандар арасында оның «Ниренің семьясы» романы кеңірек таныс. Осыдан 8 жыл бұрын «Түн мен тұманның қуыс-қолтықтары» повесі үшін Акутавага сыйлығын алған-ды.

Бұлардың барлығы ірілі-ұсақты фантаст-жазушылар да бар. Дегенмен біздің мақсат олардың барлығын көгендеп тізіп, атап өте беру емес. Мақсат – әр елдің фантастика шаруашылығындағы елеулі-елеулі дүниелермен шола таныстыру.