1 фантастика жанрыныњ типологиясы

Алғашқы капиталистік мемлекет, екінші жағынан тұңғыш классикалық утопияның да отаны боп саналады. Ағылшынның атақты философтары, социологтары және публицистері – Томас Мордан бастап Уильям Морриске дейін – тіпті Англиядан асып дүние жүзіндегі қоғамдық озық ой-пікірге әдемі әсерін тигізетін утопиялық шығармалар да берді. Әлі күнге дейін кейбіреулері «фантастика» орнына, оның баламасы есебіндегі қолданып жүрген «утопия» сөзін дүниеге Томас Мордың «Қаншалықты пайдалы болса, соншалықты қызығылықты да, мемлекеттің тиімді құрылымы және жаңа Утопия аралы турасындағы алтын кітап» әкелген-ді.

Содан бергі уақыт арасында Англия фантастикасы талай-талай өткелектен өтті. Әр заман өз дәрежесіне сай келетін фантастиканы талап етті. Өнеркәсіптік төңкерістен кейін жалғыз Ұлы Британия ғана емес, бүкіл жер жүзі адам мен машинаның ара қатынасын айқындайтын фантастиканы көкседі. Техниканың, қала берді барлық ғылымның қолына зор іс келетінін сезген ағылшын жазушысы Мэри Шелли «Франкенштейн, немесе қазіргі Прометей» атты романын жазды. Онда жас ғалым материяны тірілту проблемасымен айналысып, ақырында жасанды адам шығарды. Ол өзін жасап шығарған ғалымға қастандық ойлайды... Осы бір идея осы күнгі капиталистік мемлекетт топырағынан туындап жүрген фантастикалық роман, повестерден жиі кездесіп қалып жүргенін аңғармайсыздар ма? Осыдан бір жарым ғасыр бұрын жарық көрген романның болжалдағаны қазіргі көп елдерінің басына түсіп отырған жоқ па?

Ғылымға деген, оның ішінде машинаға деген үрейден еліп Виктория дәуірінің сықақшысы Самюэл Батлер «Эреуон» атты утопиялық роман жазып шықты. Онда қандайда бір машина біткеннен бас тартатын патриархалды-демократиялық мемлекетті суреттейді. Ойдан шығарылған елде болған азамат соғысының ақырында машинаны жек көрушілер жағы жеңіп, оны пайдалануға үзілді-кесілді тиім салатын декрет қабылдайды. Автордың ойынша, күн сайын жетілдіру үстіндегі машина ақыр-соңында адамдық киіп алып, өзінің иесіне хауіп төндіруі сөзсіз. Бұл шығарманы ағылшынның атақты-тарихшысы А. Л. Мортан «ескі қалыпты утопияның соңғыларының бірі» деп атады.

Имперализм дәуірінің қайшылықтары келешек өмірдің турасында басқаша ой-пікір, жаңа формалы әлеуметтік-фантастикалық роман әкелді. Атақты Герберт Джордж Уэллс дүниеге осы кезде келді. Уэллс утопия, сықақ және ғылымның басын бір жерге біріктірді. Ағылшын топырағындағы әлеуметтік фантастикаға тұңғыш тас төсеген сол болды. Оның ең мықты романдары Энштейннің салыстырмалық теориясынан бұрын туғанмен, солардың өзінде-ақ фантаст дүниеге құрылымы жөніндегі өзіне дейінгі ұғымға қарсы келіп отырады. Уэллс творчествосының әуелі көзге ұрып тұратын ерекшелік – әлеуметтік және психологиялық фантастика. Оның романдары жеке-дара бір өнертабыс немесе ғылыми жаңалықтары сөз қылып отырғанмен, оның астарында бүкіл ғылым тағдыры, ол ғылымның адамзатқа тигізер пайда-зиян жатыр: Уэллс ХХ ғасырдағы фантастиканың жаңа бағытын жасады. Герберт Уэллстің қаламынан туған шығармалар тек қана ағылшын халқының мақтанышы боп тар шеңбердің аясында қала алмайды. Олар Жер атты планетада осыған дейін дүниеге келген фантастикалық туындылардың көшін бастап тұрса керек.

Герберт Уэллс сияқты зор фантастқа елдің көзі үйреніп қалғандықтан ба, қайдам, әйтеуір одан кейін ауыз толтырып айтарлықтай ешкім шықпаған сияқты.

Рас ағылшын әдебиетінде Джон Коупер Поуис болды. Алғашында Кельт легендаларының негізінде мистикалық шығармалар жазып жүріп, екі дүние жүзілік соғыс арасында бірнеше фантастикалық романдар беріп тастады.

Фантастиканы өзінің негізгі тіршілігі деп қарамай, оған тиіп-қашып бірлі-жарылы дүниелер беріп жүргендердің ішінде Эдуард Комптон да бар. «Эдуард Макензи» деген лақап атпен жазатын ол ағылшын оқырманына оншақты тұрмыстық романдарымен әйгіленіп алғаннан кейін, екінші дүние жүзілік соғыс біткеннен кейін қартайған шағында «жеңіл дүние» ретінде фантастикалық шығармалар жазуды қолға алады. Тіпті оның «Вискидің массасы» деген фантастикалық әңгімесі экранға да қойылды.

Әрі суретші, әрі жазушы өмірі қысқа болған «вортицизм» атты әдеби ағымның негізін салумен аты шыққан Уиндем Льюис те фантастикада қалам тартты. Өлгеннен кейін «о дүниені» суреттейтін «Бөбектер тойы» деген шығармасынан кейін (1928) ширек ғасыр өткесін ғана сол тақырыбына оралды. «Бөбектер тойының» жалғасы ретінде 1955 жылы «Көңілді құбыжық» және «Ашулы мереке» кітаптарын жазды. Осы циклдің соңы боп есептелетін «Адам соты» аяқталмай қалды. Бұл шығармаларда авторладың не келешекті аңсауы жоқ, не болшақтағы жағымсыз нәрсені сынауы жоқ. Автордың ойынша, бүгінгі өмір – сұрқия бір фарс.

Осы тәріздес скептикалық көзқараста болған тағы бір жазушы – Олдос Хаксли. Адамға, өмірге, тіпті табиғатқа деген жек көрінішті көзқарасынан туған оның тұрмыстық та, фантастикалық шығармалары бар. Хакслидің киносценарий түрінде жазған «Маймыл және негіз» (1995 жыл) атты туындысы атом соғысынан туатын нәтижелерден сақтандырады. Ондағы уақиға келешекке көшірілген. Радиоактивты сәуле адамзаттың басым бөлігін құртып жіберген. Калифорнияда қалған ат төбеліндей адамдардың өзінің дене бітімдері кеміс боп, ақыл-ойы хайуандардың дәрежесіне дейін төмен түскен. Олар атом апатынан кейін дүние жүзіне билік жүргізетін шайтанға бас иеді. Міне осындай көріністер Хакслидің бүкіл адамға деген өшпенділігімен суреттеледі.

«Арал» – Хаксилидің көп жылдар бойы жазған шығармасы. Автор содан көп үміт күтетінін әр жерде айтып та жүрген. Оңтүстіктегі теңіздердің бірінде ойдан шығарылған арал болады. Жазушының ойынша, ол жұмақтың баламасы. Мұнда тұратын адамдар бақытты: себебі олар қайырымды. Цивилизация келіп, адамдарды біріне-бірін қарсы қойып үлгермеген. Оларда ешқандай мороль жоқ, мороль оларда мәңгі-бақи болмақ емес. Аралдағы жалғыз-ақ бұйрық «Абай болыңдар!» дегенді тоты құстар тынымсыз қайталаумен болады. Бұл «Өзінің өмір сүріп жүргеніңді сезін! Сен өмір сүріп жүрсің!» деген мағынаны береді. Өйсітін бақытты тұрмыс құрып жүргенде, аралдан мұнай табылады. Сырт басқыншылары бұған назар аударады. Осыдан былай қарай арал өз басының бостаншылығынан айрылды: Аралға цивилизация енеді. Жаңа қоғамға қарсылық білдіруші тоты құстардан басқа ешкім қалмайды... Цивилизацияға деген көзқарасын Хаксли осылайша көрсетеді.

Англияның фантастика шаруашылығында космостық зерттеулерге де назар салғандар болды. Бриджит Брофи «Хакенфеллердің маймылы» атты фантастикалық романында Жердегі тіршіліктің бір өкілін аман сақтап қалу үшін профессордың өз басын өлімге байлайтыны суреттеледі.

Сонау Герберт Уэллстен кейін ел алдына ұялмай көрсете алатын бірілі-жарлы жазушы-фантастарының арасында Англияда алғашқы орында Артур Чарлз Кларк тұр. Математика мен физикадан жоғары дәрежелі мамандақ алған Кларк радарлық байқау жүйесінде бірталай қызмет істейді. Жердің жасанды серіктерін радио және телевизиялық передатчиктер есебінде пайдалану керек деген пікірді алғаш Кларк айтады. Оның қазіргі тұрағы – Цейлон. Цейлон астраномия қоғамының президенті. 1947 жылдан бергі жиырма жылдан аса уақыт ішінде Артур Кларк оннан аса ғылыми-фантастикалық роман, повестер, көптеген әңгімелер жазып тастады. Оның «Ай шаңы», «Марс топырағы», «Космос прелюдиясы», «Су асты фермасы», «Тапробан рифтері» атты фантастикалық туындыларымен оқушы қауым жақсы таныс болса керек. Артур Кларк ғылымды көпшілік арасында таратуда да едәуір еңбек етіп жүр. 1961 жылы ғылымды көпшілік арасында насихаттағаны үшін халықаралық Калинга атындағы сыйлық берілді.

Артур Кларктан соң ауыз толтырып айтуға тұрарлық бір жазушы – «Джон Уиндем» деген лақап атпен жазатын Джон Бейнон Гаррис. Ол қырықыншы жылдардың аяғына дейін басқа салада қалам тартып келіп, 1951 жылы ғылыми-фантастикалық «Триффидтер күні» романымен көрінді. Сонан бері фантастиканы қызыға оқушы жұртшылық оның «Кракен оянды» (1953), «Хризалидалар» (1955), «Мидвичтің көкегі» (1957) тағы да басқа шығармалармен танысты, Джон Уиндем біздің оқырмандар үшін де қызығылықты жазушыға айналып бара жатқан жайы бар.

Міне, бір кезде тек қана өз елі емес, бүкіл дүние жүзіндегі фантастиканың беделін көтеріп жіберген ұлы данышпан Герберт Уэллстің отанындағы фантастиканың келешегісі мен бүгінгісі осындай.