1 Кітапхана менеджментінің теориялық негіздері Менеджмент дамуы ғылыми ретінде

1.1.  Менеджмент дамуы  ғылыми ретінде

Менеджмент таза прогматикалық түсінікте ол – алға қойған мақсатқа жету үшін еңбекті, интелекті, басқа адамдардың іс әрекетін пайдалану.

Менеджмент – қызметтің, ол әртүрлі жағдайда кәсіпорынды дұрыс басқару, ол америкалықтардың айтуынша ұйым деген мағынаға алып келеді. Сонымен қатар менеджмент бұл функцияны орындау үшін білімді қажет етеді.

Менеджменттің көрнекті теоретигі М.П. Фоллет «...Өнерді адамдар арқылы алуға болатынын анықтады». Оның менеджментке деген көзқарасы мына принциптен туған, адамға жүрген ортасы әсер етеді, бұны менеджер білуі қажет. В.В. Леонтьев «менеджмент – ол фирманы, компанияны басқару үшін керекті әдістер, принциптер, қаражаттар іс әрекеттердің жиынтығы» деп есептейді. Осы айтылғандарда менеджмент ұжымды басқаруды қарастырады. Біз менеджменттің адамдарды басқару екенін жақсы білеміз. В Хойер: «менеджмент – ол жекеменшік кәсіпорынды арнайы басқару» деп жазады. Бұған мысал ретінде әртүрлі ұжымдар, басшылықтар, әртүрлі клубтар және кәсіпорындарды алуға болады. Қандай ұжым болмаса да өзінің жеке менеджменті болу керек. Менеджментті әртүрлі әдістердің жиынтығы деп қарастыруға болады. Осылар арқылы ұйымның мақсаты анықталып, орындалады.

Батыс экономикада менеджмент нақты шарт пен мақсат арқылы орындалады.

Менеджмент – әр адам ортасына тең көтерілу. Еңбекті білу, кәсіпорынның әртүрлі сферасын құру барлық ұйымда қажетті әртүрлі тарихи шарттарда ол әртүрлі болады, және дифференциалдығымен ерекшеленеді. Әрине басқарусыз, тәртіпсіз, ұйымшылдықсыз, ортаның бір-біріне деген қатынассыз, еш қандай ұйым болмайды.

Менеджменттің дамуының эволюциясы. Дүниежүзілік басқару эволюциясы, біздің заманымыздан қазіргі күнге дейін ұйымды басқаруда жаңадан әдістер пайда болды.

Менеджменттің негізгі функциялары. Менеджмент жүйесі функцияда басқару қызметін жіктеуін қарастырады.

Анық жіктелген функция басқаруы ғылыми жəне жаттығулық негіз ұйымды құруды, ұйымның құрылуы мен басқарылуын қарастырады.

Менеджментте еңбектің бөлінуінің əсер ету – жеке функцияның өндіріспен басқарылуы.

Менеджмент функциясынан басқару қызметін атқарады, сол арқылы ұйымның ішкі жүйесінен сыртқы ортаның жүйесі құрылады.

А. Файоль менеджмент төрт функцияның жиынтығы деп анықтады: жоспарлау, ұйымдастыру, басқару жəне бақылау. К. Киллен менеджмент функциясының ұғымын ұлғайтты, ол былай түсіндіруі «...ұйымның жоспарлау процесі, басқару, мотивация жəне жұмысты бақылау жəне ұйым жұмысшыларын бақылау, осылар арқылы ұйым жақсы нəтижеге жетеді».

Менеджмент функциясының маңызды бөлігі болып жоспарлау саналады.

Жоспарлау. Менеджмент функциясы сияқты мақсатты анықтау жəне бағдарламаның өнімді болу үшін болжау, тактикалық жоспарлау Л.Д. Залевский жоспарлауды басқарушылық шешімді өндіру, бұл процесс барлық нұсқалар бағаланады жəне қортындылайды, ішінен жақсы əсер ететінін таңдап дұрыс шешім анықталады.

К. Киллен «Жоспарлау – ол не, кіммен, қалай деген сұраққа жауап беруге дайындық» деп санайды.

Жоспарлау мақсатты анықтау жəне оның орындалуының жолдарын қарастыру.

Жоспарлау ұйымның əртүрлі деңгейін қамтып ұзақ мерзімді болып бөлінеді.

Ұзақмерзімді жоспарлауда (15-20 ж) фирманың мақсаты мен стратегиясы анықталады. Ал ортамерзімді жоспарлау (5 жылға дейін) қай жол арқылы мақсатқа жетуге болатынын шешу. Бұл жоспарларда ортақ кадрлық саясат, ортақ өндірістік стратегияны, ортақ қаржылық саясат, ортақ маркетингілік саясат анықталады.

Қысқамерзімді жəне ағымдағы жоспарлау (1 жылға) ширек, айға байланысты бірнеше формаға ие. Оның бірі ортақ мерзімді жоспарлауды нақтылап жəне қысқарту. Сонымен қатар бір жылға өндірістік жоспар, қаржылық жоспар маркетинг бойынша жоспар құрылады. Ағымдағы жоспарлаудың үшінші формасы саясатты формалдау, механизмді бақылау, болашақта болатын жағдайларғабайланысты алдын ала компанияның жағдайын дұрыс анықтап алу керек.

Ағымдағы жоспарлаудың үшінші формасы ол бюджеттік жоспарлау. Бюджет қаржылық жоспарды көрсетеді. Əр кезде бюджеттің əр түрі қолданылады:

– кіріс пен шығындар сметасы;

– уақыт жоғалту мен материалдар сметасы;

– капиталды шығындардың сметасы;

2 күрделі бюджет;

2 баланстық смета.

Бюджет ұйымның əртүрлі жақтарын зерттейді

Ағымдағы жоспардың түрлері А.А. Радугинның кестесінен көруге болады.

 

1.2. Кітапханалық-ақпараттық қызмет менеджментінің тұжырымдамасының қалыптасуы

Нарық жағдайында жеке және мемлекеттік кәсіпорындары экономикалық қызметтегі адамдардың мақсаты бізге белгілі, ол табыс. Және сонымен қатар маңызы болып сол табысты дұрыс пайдалану болып табылады. Жаңа басқару жүйесі бірінші болып батыста, ең бірінші АҚШ-та менеджмент атауын алып дүниежүзілік саясатта кеңінен қолданыла бастады.

Менеджмент – қызметтің, ол әртүрлі жағдайда кәсіпорынды дұрыс басқару, ол америкалықтардың айтуынша ұйым деген мағынаға алып келеді. Сонымен қатар менеджмент бұл функцияны орындау үшін білімді қажет етеді.

Менеджменттің көрнекті теоретигі М.П. Фоллет «...Өнерді адамдар арқылы алуға болатынын анықтады». Оның менеджментке деген көзқарасы мына принциптен туған, адамға жүрген ортасы әсер етеді, бұны менеджер білуі қажет. В.В. Леонтьев «менеджмент – ол фирманы, компанияны басқару үшін керекті әдістер, принциптер, қаражаттар іс әрекеттердің жиынтығы» деп есептейді. Осы айтылғандарда менеджмент ұжымды басқаруды қарастырады. Біз менеджменттің адамдарды басқару екенін жақсы білеміз. В Хойер: «менеджмент – ол жекеменшік кәсіпорынды арнайы басқару» деп жазады. Бұған мысал ретінде әртүрлі ұжымдар, басшылықтар, әртүрлі клубтар және кәсіпорындарды алуға болады. Қандай ұжым болмаса да өзінің жеке менеджменті болу керек. Менеджментті әртүрлі әдістердің жиынтығы деп қарастыруға болады. Осылар арқылы ұйымның мақсаты анықталып, орындалады.

Батыс экономикада менеджмент нақты шарт пен мақсат арқылы орындалады.

Менеджмент – әр адам ортасына тең көтерілу. Еңбекті білу, кәсіпорынның әртүрлі сферасын құру барлық ұйымда қажетті әртүрлі тарихи шарттарда ол әртүрлі болады, және дифференциалдығымен ерекшеленеді. Әрине басқарусыз, тәртіпсіз, ұйымшылдықсыз, ортаның бір-біріне деген қатынассыз, еш қандай ұйым болмайды.

Менеджменттің дамуының эволюциясы

Дүниежүзілік басқару эволюциясы, біздің заманымыздан қазіргі күнге дейін ұйымды басқаруда жаңадан әдістер пайда болды. М.Х. Месхон, М. Альберт ж.не Ф. Хедоури қазіргі заман мен бұрынғы ұйымды салыстырды.

1 кесте. Ескі жəне қазіргі замандағы ұйым

Басқару ойының өркендеуін төрт мектепке бөлді, олар: басқару ғылым мектебі, административтік мектеп, адам қарым-қатынасы мектебі жəне ғылым менеджменті мектебі. Осы мектептердің əрқайсысының менеджментіне деген қатынасы анықталды. Ғылым менеджмент мектебінің пайда болуын американдық инженердің Ф.В. Тейлордың атымен байланыстырды. Оның ұстамдары төрт нұсқаға алып келеді.

1. Ғылымның негізін жасау, ол бұрынғы салт-дəстүрді, қалыптасқан жұмыс əдістері əр бір элементті ғылыми зерттеу. Басқаруда дəлдік керек, құрылыстағы секілді.

2. Қызметкерлерді ғылымдық белгісіне байланысты таңдау, оларды дайындау жəне жүйелік оқыту.

3. Əкімшілік пен жұмысшылар арасында жұмыста ғылыми жүйені ұйымда пайдалану мақсатында бірігуі.

4. Еңбек жəне жауапкершіліктің əкімшілік пен жұмысшылар арасындағы теңдестік.Өнімнің диверсификациясы, жаңа өнімді бекіту жəне пайдасыз өндірісті жою мəселесі.

Ф.В. Тейлордың шоғырлау концепциясы жә.не ғылыми менеджмент мектебінде «А. Эмерсонның 12 өнімділіктің шарты» дегеннен алды:

– анықталған мақсатқа әртүрлі басқ.арушылықтың деңгейінде басқарушы мен бағынушының жұмылдырылуы;

– болашақ мақсатты есептегенде әрбір процесті талдауда жақсы ойлау арқылы болады;

– жақсы кеңес, арнайы білімнің қажеттігі, өнеркәсіп пен басқарушылар арасындағы әр сұраққа дұрыс кеңес;

– тәртіп – ұжымның барлық мүшелерінің ережелер мен тәртіпке бағынуы;

– қызметшілерге әділеттіқарым-қатынас;

– тез, сенімді, толық және үздіксіз есеп керекті ақпараттармен қамтамасыз ету.

– тез және ұтымды ұжымды басқару;

– ереже және күнтізбе, ұйымның, жетіспеушілігін тез өлшеу, және шы.ындарды тез өлшеу, және шығындарды азайту;

– шарттың дұрысталуы әндірістің жақсы нәтиже алып келуін қамтамасыз етеді;

– операцияның дұрысталуы, уақыттың белгіленуін, операцияның орындалуын ұсынады;

– жазба стандарттың құрылымдар, барлық ережелердің дұрысталуы және жұмыстың орындалуы;

– өнімділігін марапаттау, әр қызметкерді. еңбегін бағалау;

20 жылдары əкімшілік мектептің пайда болғаннан кейін мамандар ұйымда басқарушылықты толығымен пайдалануды ұсынды. Бұл мектеп француздық менеджмент мектебін қолдаушы А. Файолем байланысты. Ол əкімшілік басқарушылық принципін жасады, жəне оның ойынша ол əр ұйымға қажет деп санады.

1. Жұмыстың бөлінуі. Еңбекті арнайы бағыттау ұйымның табысты болуына қажет.

2. Билік. Бұйрық еткен кезде, жауапкершілікпен қарау керек.

3. Тəртіп. Тыңдау жəне сыйлау ұйымның тыныш жұмыс істеуіне көмектеседі.

4. Бірбасшылық. Əр жұмысшы бұйрықты бір бір адамнан ғана алуы керек.

5. Бағыт бірлігі. Ұйымдағы əр қызметкердің күші бір бағытқа бағытталуы қажет.

6. Индивидуалды көзқарастың ортақ көзқарасқа бағынуы жеке көзқараспен ортақ көзқарастың бір жерден шықпауы, ұйымды қиыншылыққа алып келеді.

7. Марапаттау. Жұмысшылар таза еңбегі үшін өзінің қосқан үлесі үшін сыйлық алып отыруы қажет.

8. Орталықтандыру. Орталықтандырылған мен орталықтандырылмаған арасындағы пропорцияның сұрағы болып келеді. Əр ұйымда екеуінің арасында теңдестік болуы керк.

9. Иерерхиялық мақсат. Қоластындағылар уақытта мақсатты ұстап тұруы керек, үлкен басқарушыдан басқа ақпарат келіп түспегенше.

10. Тəртіп. Материалдық бағалау жəне адамдар əрқайсысы

өзінің сай орнында болуы керек.

11. Əділеттілік. Əділеттілік адамгершіліктің жəне заңдылықтың нəтижесі, ол қызметкерлердің беріліп жұмыс істеуі не алып келеді.

12. Қызметкердің жұмыстағы тұрақтылығы. Адамдарға өзінің жұмысын жақсы біліп алу үшін уақыт берілуі қажет.

13. Сезімталдық. Жақсы бір нəтиженің бірі, ол қызметкердің жоспарды өзі құрып, өзі орындауы.

14. Ерекшеленген рух. Қызметкерлердің бірігіп жұмыс істеуі ұйымның табыстылығына алып келеді.

Ғылым менеджмент мектебіне, адам қарым қатынас мектебінің қарсы келуі. Ол адамға деген «жаны бар организмге» сияқты қарау.

Бұл мектепті жоқтаушылар кəсіпорынның табысты болуына басқарушы – менеджердің қасиеттеріне байланысты деп ойлайды. Əкімшілік пен жұмысшылар арасындағы теңдестік ұжымды жақсы қарым-қатынас тудырады.

Келесі адам қарым-қатынасы мектебі психологияның басқару қызметінің бір бөлігіне айналғаннан кейін пайда болды. Бұл басқару басқа мектептердің адам психологиясын түсінбейді деп санап, оның мектептің əкімі Э. Мэйо, еңбек өнімді болу үшін жұмысшылардың көңіл-күйі көтеріңкі болу керек деп ойлады. Оның жүйесі мына жайларға алып келеді, психологиялық жағынан келу:

– жұмысшыларды бір-бірін ұнатулары арқылы алу;

– жұмысшыға дұрыс көзқараспен қарау, яғни сыйластықпен;

– жұмысшыларды рационалдыққа ынталандыру;

– жұмысшыларды проблеманы шешуге қатыстыру, шешім қабылдауды олардың ойымен санасу;

– жұмысшыларды мақтап отыру, олардың мақсаттарын ұйымның мақсаттарымен бірдей деп сендіру;

– жұмысшыға деген қызығушылықты көрсету4.Басқару типтері.

 

1.3.  Кітапхананың  дамуын басқару

Менеджмент жүйесі функцияда басқару қызметін жіктеуін қарастырады.

Менеджментте еңбектің бөлінуінің əсер ету – жеке функцияның өндіріспен басқарылуы.

Менеджмент функциясынан басқару қызметін атқарады, сол арқылы ұйымның ішкі жүйесінен сыртқы ортаның жүйесі құрылады.

А. Файоль менеджмент төрт функцияның жиынтығы деп анықтады: жоспарлау, ұйымдастыру, басқару жəне бақылау. К. Киллен менеджмент функциясының ұғымын ұлғайтты, ол былай түсіндіруі «...ұйымның жоспарлау процесі, басқару, мотивация жəне жұмысты бақылау жəне ұйым жұмысшыларын бақылау, осылар арқылы ұйым жақсы нəтижеге жетеді».

Менеджмент функциясының маңызды бөлігі болып жоспарлау саналады.

Жоспарлау. Менеджмент функциясы сияқты мақсатты анықтау жəне бағдарламаның өнімді болу үшін болжау, тактикалық жоспарлау Л.Д. Залевский жоспарлауды басқарушылық шешімді өндіру, бұл процесс барлық нұсқалар бағаланады жəне қортындылайды, ішінен жақсы əсер ететінін таңдап дұрыс шешім анықталады.

К. Киллен «Жоспарлау – ол не, кіммен, қалай деген сұраққа жауап беруге дайындық» деп санайды.

Жоспарлау мақсатты анықтау жəне оның орындалуының жолдарын қарастыру.

Жоспарлау ұйымның əртүрлі деңгейін қамтып ұзақ мерзімді болып бөлінеді.

Ұзақмерзімді жоспарлауда (15-20 ж) фирманың мақсаты мен стратегиясы анықталады. Ал ортамерзімді жоспарлау (5 жылға дейін) қай жол арқылы мақсатқа жетуге болатынын шешу. Бұл жоспарларда ортақ кадрлық саясат, ортақ өндірістік стратегияны, ортақ қаржылық саясат, ортақ маркетингілік саясат анықталады.

Қысқамерзімді жəне ағымдағы жоспарлау (1 жылға) ширек, айға байланысты бірнеше формаға ие. Оның бірі ортақ мерзімді жоспарлауды нақтылап жəне қысқарту. Сонымен қатар бір жылға өндірістік жоспар, қаржылық жоспар маркетинг бойынша жоспар құрылады. Ағымдағы жоспарлаудың үшінші формасы саясатты формалдау, механизмді бақылау, болашақта болатын жағдайларғабайланысты алдын ала компанияның жағдайын дұрыс анықтап алу керек.

Ағымдағы жоспарлаудың үшінші формасы ол бюджеттік жоспарлау. Бюджет қаржылық жоспарды көрсетеді. Əр кезде бюджеттің əр түрі қолданылады:

– кіріс пен шығындар сметасы;

– уақыт жоғалту мен материалдар сметасы;

– капиталды шығындардың сметасы;

2 күрделі бюджет;

2 баланстық смета.

Бюджет ұйымның əртүрлі жақтарын зерттейді