1-Сабақ Көптік жалғаулар 6

1)Бастауыш /подлежащее/, которое отвечает на вопросы кім? кімдер? «кто?», не? нелер? «что?» и может выражаться всеми частями речи.

2)Баяндауыш(сказуемое) - это главный член предложения, который обычно связан с подлежащим и отвечает на вопросы не істеді? Не істемек? Не істепті? , а также может быть выражен различными частями речи. Например: Асан кітап оқыды «Асан читал книгу».

Сказуемое, являясь управляющим словом по отношению к уточняющим его дополнениям и обстоятельствам и размещаясь после всех них, как бы замыкает собою предложение.

Чаще всего сказуемое выражаться глаголом /етістік/, как и в русском языке, может также выражаеться именем существительным, прилагательным, числительным, местоимением в форме именительного падежа и в форме местного падежа, отвечающим на вопросы кімде?, неде?, қайда?

К второстепенным членам предложения относятся: дополнение, обстоятельство и определение:

3)В казахском языке определение /анықтауыш/ всегда предшествует своему определяемому слову, т.е. определение должно стоять перед определяемым словом. Оно не согласуется с определяемым словом ни в падеже, ни в числе.

В казахском языке о п р е д е л е н и е может быть выражено именем прилагательным, причастием, именем числительным, местоимением, существительным и отвечает на вопросы: қандай? Қай? Қанша? Неше? Нешінші? Кімнің? Ненің? Қайдағы? қашанғы?

5)Обстоятельство /пысықтауыш/ в казахском языке в основном выражается наречием, но может выражатся и другими частями речи. Обстоятельство отвечает на вопросы : қайда? /куда?, где?/ қайдан? /откуда?/, қашан? /когда?/,қашаннан? /с каких пор?/, қалай /как?/, қайтіп? /каким способом?/ неге? /зачем? /, не үшін? /для чего?/.

Кейін оның орнына бу автомобилі мен аккумулятор (электромобиль) ойлап табылды. Ал әлемде ең бірінші іштен жанатын двигателі бар автомобиль 1886 жылы пайда болды. Оны неміс инженерлері К. Бенц пен Г. Даймлер жасаған.

Ал бірінші ресейлік автомобиль 1896 жылы шығарылды. Оны автоконструктор Е.А.Яковлев пен инженер П.А.Фрезе шығарғал. 1902 жылы П.А.Фрезе Ресейде бірінші рет жүк автомашинасын жасаған. Двигатель қуаты – 6 ат күші, ал жылдамдығы – 15 км/сағ.

Ал 1903 жылы Америкада Г. Форд автомобиль серияларын шығара бастаған.

а) «Автомобиль» деген сөз қандай мағынаны білдіреді?

ә) Автомобильге дейін қандай құралдар болған?

б) Леонтий Шамшуренков қай жылы, қандай колясканы ойлап тапқан?

в) Иван Кулибин қай жылы, қандай қондырғыны ойлап тапқан?

г) Ең бірінші іштен жанатын двигателі бар автомобилді кімдер, қай жылы ойлап тапқан?

д) Ресей автомобилін кім, қай жылы ойлап тапқан?
6-тапсырма. Мәтінді пайдаланып, толықтырыңыз.

1752...................................................................

1896...................................................................

1791...................................................................

1902...................................................................

1886...................................................................

1903...................................................................
7-тапсырма.Сәйкестіріңіз.

Леонтий Шамшуренков	бірінші Ресейлік автомобиль шығарған.
Иван Кулибин	үш доңғалақты, педальмен жүретін маховигі бар үш жылдамдықтағы өзі жылжымалы қондырғыны» ойлап тапқан.
К. Бенц пен Г. Даймлер	ең бірінші іштен жанатын двигателі бар автомобильді ойлап тапты
Яковлев пен П.А.Фрезе	Петербургте «өзі жүретін коляска» ойлап тапты.

8-тапсырма.Шын немесе жалған екенің табыңыз.

	шын	жалған
Леонтий Шамшуренков Америкада 1888 жылы «өзі жүретін коляска» ойлап тапты
К. Бенц пен Г. Даймлер іштен жанбайтын двигатель ойлап тапқан
Иван Кулибин үш доңғалақты, педальмен жүретін маховигі бар үш жылдамдықтағы өзі жылжымалы қондырғыны» ойлап тапқан
П.А.Фрезе Францияда жүк машинасын ойлап тапты
Америкада Г. Форд автомобиль серияларын шығара бастған

8-тапсырма. Орысшадаң қазақша аударыңыз.
В семействе большегрузных автомобилей выпускают седельные тягачи в составе автопоезда, автофургоны, краны-манипуляторы, самосвалы, вездеходы поисково-спасательного комплекса и др.

В настоящее время на АМО ЗИЛ готовится освоение выпуска автомобилей ЗИЛ-433360 с дизелями Д-260 Минского завода. Про­водится модернизация двигателей ЗИЛ-508 с внедрением централь­ного впрыска топлива (т. е. инжекторных двигателей).

Ал 1924 жылы «Мәскеулік автомобиль қоғамы» зауытында 1 жарым тонналық жүк машиналары шығарыла бастады. Бұл кезде дамыған елдерде машинаның көптеген түрі шығарылды. Ал 1933 жылы Мәскеу автозауыты (бұрынғы Мәскеулік автомобиль қоғамы) жүк машиналарын жасады, ал соғыстан кейін жеңіл автомобильдер шығарды, кейін «Волга» машинасы мен ГАЗ-51, ГАЗ-53 машиналарын шығарды.

1970 жылдары Набережные Челны қаласында Камск автомобиль зауыты (КамАЗ), ал Волжскіде ВАЗ автозауыты, ал Тольяттиде жеңіл автомобиль зауыттары іске қосылды. Кейін Ульяновск, Урал, Курган, Ижевск, Мәскеу (АЗЛК) зауыттары жұмыс істей бастады.
10-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз.

Ресейде ең ірі машина жасайтын зауыт қандай?

Бұл зауытта қандай машина түрлерін жасайды?

Петербургтегі халықаралық көрмеде қандай атаққа не болды?

1 жарым тонналық машиналар қайда, қай жылы шығарыла бастады?

КамАЗ автомобилі қай жылы, қай қалада, қандай зауытта шығарыла бастады?

Волжскіде, Тольяттиде қандай автомобильдер шығарылады?
11-тапсырма. Мәтінді пайдаланып толықтырыңыз.

1. Петербургтегі «Г.А.Лесснер» зауыты ..............................................

2. «Мәскеулік автомобиль қоғамы» ......................................................

3. Мәскеу автозауыты .............................................................................

4. Камск автомобиль зауыты..................................................................

5. Волжскіде ВАЗ автозауыты ..............................................................

6. Тольятидегі .........................................................................................

12-тапсырма. Бұл жылдары болған мәліметтерді айтып беріңіз.

1. 1907 жылы....................... ...................................................................

2. 1924 жылы ..........................................................................................

3. 1933 жылы ..........................................................................................

4. Соғыстан кейін ...................................................................................

5. 1970 жылы ...........................................................................................

Бірінші жол-транспорт оқиғасы 1896 жылы, яғни автомобиль пайда болғаннан соң 10 жылдан кейін болды. Ал 1899 жылы осындай оқиға адам өлімімен аяқталды.

Жол-транспорт оқиғасының 25% жаяу жүргіншілер кінәсінен 10%-қолайсыз көшелер мен жолдар салдарынан, 2%-транспорт ақауы салдарынан, 75%-жүргізуші пінәсінен болады.

Ауыр залалды жол-транспорт оқиғасы көбінесе берілге сигналдарға мән бермеу (2%), рөлде ұйықтап кету, шаршау (2%), арақашықтық сақтамау (2,5% астам), адам тасу тәртібін бұзушылық (4% дейін), қиылыстардағы қозғалыс (6,5%), теміржолды кесіп өту (4,5%), жүргізушінің мас күйті (11%), орағытпа тәртіпті бұзу (9%), жылдамдықтың шектен асып кетуі (20% шамамен), озу тәртібін бұзу (45% астам).

Автомобиль ненің қауіпсіздігін қамтасыз етуі керек?

1. 
   берілге сигналдарға мән берлер .......... %
   
2. 
   рөлде ұйықтап кету, шаршау .......... %
   
3. 
   арақашықтық сақтамау .......... %
   
4. 
   адам тасу тәртібін бұзушылық .......... %
   
5. 
   қиылыстардағы қозғалыс .......... %
   
6. 
   теміржолды кесіп өту .......... %
   
7. 
   жүргізушінің мас күйті .......... %
   
8. 
   орағытпа тәртіпті бұзу .......... %
   
9. 
   жылдамдықтың шектен асып кетуі .......... %
   
10. 
    озу тәртібін бұзу .......... %
    

26-сабақ
Салалас құрмалас сӨйлем

(сложносочиненные предложения)
В казахском языке, так же как и в русском, предложения делятся на простые (жай) и сложные (құрмалас).

Жай сөйлем	Құрмалас сөйлем
Жаз келді «Пришло лето» Күн жылынды «Стало тепло» Күз түсті «Наступила осень» Күн әлі жылы «Дни еще стоят теплые» Жаңбыр жауды, «дождь пошел». Жаңбыр басылды «Дождь перестал» Мен үлкенмін. «Я старший». Сен мені тыңдауың керек. «Ты должен меня слушаться»	Жаз келді де, күн жылынды. «Пришло лето, стало тепло» Күз түсті, бірақ күн әлі жылы. «Наступила осень, но дни еще стоят теплые» Жаңбыр біресе жауады, біресе басылады. «Дождь то шел, то перестовал» Мен үлкенмін, сондықтан сен мені тыңдауың керек. «Я старший, поэтому ты должен меня слушаться»

Сложное предложение состоит из 2-х или нескольких простых предложений и выражает одну сложную мысль. Они делятся на сложносочиненные (салалас құрмалас) и сложно подчиненные (сабақтас құрмалас) предложения.

Сложносочиненное (салалас құрмалас) предложение состоит из независимых друг от друга простых предложений, которые могут связываться друг с другом как при помощи союзов, так и бех них . Например: Көктем келді, күн жылынды. «Пришла весна, стало тепло». Көктем келді де, күн жылынды. «Пришла весна, и стало тепло».

Сложносочиненные предложения связываются при помощи следующих союзов:

1). Сочинительных (ыңғайлы) – және, да/де, та/те, «и», «к тому же». Например: Оның бүгін кеткісі келмеді және суық болды. «Он не хотел сегодня уежать, и к тому же день был холодный».

2). Противительных (қарсылықты) – бірақ, сонда да, әйтпесе де, «но», «однако», «иначе», «а». Например: Мен кітабымды беріп едім, бірақ ол алмады. «Я давал ему свою книгу, но он не взял».

3). Разделительных (талғаулықты)- Біресе, не, немесе, «то», «или», «либо». Например: Күн біресе жауады, біресе басылады. «Дождь то шел, то переставал»

Двигатель – автомобильді қозғаушы механикалық энергия көзі. Цилиндрлердегі жанармайдың жану кезінде пайда болатын двигательдей жылудан механикалық жұмыс пайда болады.

Кузов жүк машиналарында жүргізушіне, жүкті немесе жолаушыны тасуға арналды. Кузов платформадан, кабинадан, капоттан, облицовкадан (беткі қабаттан) және қанаттардан тұрады.

Шассиге барлық механизмдер мен агрегат кіреді, яғни жүру бөлігі (ходовая часть), рөлмен басқару (рулевое управление), және автомобиль жүргісі (қозғалысы) (передвижения автомобиля).

Трансмиссия ілгіштен (сцепление), берілім қорабынан (коробка передач), кардан берілімінен (карданная передача) тұрады.

Ілгіш автомобиль қозғалғанда берілім кезіндегі қосылыс үшін қажет. Берілім қорабы автомобиль жылдамдығы мен бағытын өзгертуге арналған. Кардан берілімі бұрыштар астымен білік айналысын жетекші қорапқа беруге керек.

Жетекші көпіп (вед. лист) айналысты арттыруға қажет. Жүру бөлігі автомобильд қозғалысын реттейді. Рөлмен басқару автомобиль бағытын өзгертуге арналған. Тежеуіш жүйе (тормозная система) автомобиль қозғалысын бәсендетеді немес тоқтатады.
4-тапсырма. Қандай жұмыс атқарады?

1. Двигатель ....................................................... .

2. Кузов ............................................................... .

3. Шасси ............................................................... .

1. Автомобиль конструкциясы неше бөліктен тұрады?

2. Двигатель қандай қызмет атқарады?

3. Кузов қандай қызмет атқарады?

4. Шасси қандай бөліктерден тұрады?
6-тапсырма. Сәйкестіріңіз.

ілгіш автомобил қозғалғанда	автомобиль жылдамдағы мен бағытын өзгертуге арналған
Кардан берілімі	айналысты арттыру қажет
Берілім қорабы	бұрымтар астымен білік айнлысын жетекші қорапқа беруі керек
Жетекші көріп	автомобильдің қозғалысын реттейді
Жүру бөлігі	беріліп кезіндег қозғалыс үшін қажет