Тақырыбы: Спорттық шынығудың физиологиялық негіздері

 

1. Спорттық машықтанудың және жаттығуды дамытудың физиологиялық принциптері.

Спорттық машықтану дегеніміз – жалпы және арнайы жұмыс қабілеттілігін арттыруға бағытталған педагогикалық процесс. Физиологиялық көзқарас бойынша спорттық жаттығу – физикалық сапаның морфологиялық және функционалды ығысулардың жетілуі мен дамуы. Сондай-ақ, бұлшық ет қызметіндегі қимыл әрекеттері шартты және шартсыз рефлекстердің негізінде қалыптасатын процесс. Педагогикалық және биологиялық қағидаларға – белсенділік, дәйектілік, беріктік, көрнекілік және жүйелілік жатады. Биологиялық қағидалар – қайталау, машықтық, жүктемені біртіндеп барынша көтеру, үздіксіздік пен циклдік, арнайы және жалпы дайындық.

2. Көп жылдық дайындықтың және оның жеке кезеңдерінің ұзақ уақытты бейімделу қалыптасуының процесі ретінде физиологиялық негіздеу.

Жаттығу циклдері үш кезеңге бөлінеді: І. Дайындық кезеңі – бұл екі сатыдан тұрады: 1\ физикалық сапалар мен қимыл дағдыланып дамуын жалпы физикалық дайындықтың негізгі міндеті деп санаймыз. 2\ таңдап алған спорттың түрінде қимылдардың әрекеті мен тәсілін одан әрі спорттық бапқа жетілдіру міндеті. Дайындық кезең спортшының машықтанған деңгейіне, жекелей ерекшеліктеріне және басқа факторларға байланысты 3-4 айға созылады.

ІІ. Жарыс кезеңінде спортшылардың жарысқа қатысуына байланысты жаттығу мен дем алу тәртібі жаттығудың деңгейін көтеруге және спорттық бапты ұстап тұруға бағынады. Бұл кезең 4-5 ай уақытты қамтиды.

ІІІ. Өтпелі кезең. Бұл – жарысқа қатысу тоқтаған соң басталады. Жаттығу жүктемелері төмендейді. Бұл кезде белсенді дем алу қажет, оның ұзақтығы 28-42 күнге тең. Спорттың түріне қарай жаттығу циклі әртүрлі уақытта өтеді. Күнделікті жаттығу екі оң тиімділікке алып келеді: 1\ ағзаның функционалды мүмкіндіктері өседі яғни физиологиялық резервтері көбейеді. Ол максималді жүктеме кезінде байқалады. Максималды анаэробты қуатпен максималды анаэробты сыйымдылықтың ұлғаюы ағзаның анаэробты жұмысқа бейімделуін айқын сыйпаттайды. Оттегінің максималды қажеттілігі көбейген кезде аэробты жұмысқа бейімделеді. 2\ бұлшық еттің үнемділігі өсетін болса, оның тиімділігі артады. Машықтанған спортшыларда стандартты жүктеме орындағанда жүректің соғуы, тыныс жиілігі, тыныстың минөттік көлемі жоғарғы деңгейіне жетпейді. Физикалық машықтанған бұлшық еттердің массасы артады да, оның жұмыстық гипертрофиясы дамиды. Бұлшық ет гипертрофиясы саркоплазматикалық және миофибриллярлық болып екі тике бөлінеді. Бірінші типте саркоплазма көлемі біркелкі арта түседі де, мотохондрия сандары өсіп, қылтамыр саны көбейеді. Бұл типтегі гипертрофия төзімділік артады да, күш шамалы өзгереді.

Адамның шапшаңдығы қозғалысты уақыттың қысқа мерзім ішінде орындау қабілетінен көрінеді. Ол қимылдық аппарат қызметінің ерекшеліктері мен қозғалысты нейрогуморалды реттеудің физиологиялық механизмдеріне, биомеханикалық факторларға байланысты ыдырау жылдамдығы мен АТФ, КФ ресинтезін және басқа қаржы – қайрат көздеріне, сондай-ақ адамдардың морфофункциональді ерекшеліктерін қамтамасыз ететін жылдамдық қарапайым және комплексті болып бөлінеді. Қарапайым түріне қимылдық реакцияның жасырын уақыты, оқшауланып қозғалу жылдамдығы және уақыт бірлігіндегі қозғалу бірлігі, жылдамдықтың жинақы түріне спорттық қызметтің арқылы түрі жатады \спринтті жүгіру, жүзу, соққы беру\. Жылдамдық көпшілік жағдай нәсілдік қасиеттерге де байланысты болады.

3. Жоғары температура және ылғалды ауа жағдайындағы спорттық жұмыс қабілеттілік. Жылуға бейімделудің физиологиялық сипаттамасы. Салқын сумен шынығудың ағзаға әсерін физиологиялық негіздеу.

Спорттық жаттығу спорттық баптың, белгілі бір уақытта жоғары нәтижелерге жету қажеттілігінің есебімен құрылады. Спорттық бап-бұл ағзаның үдемелі нәтижеге жетуіне оңтайлы дайындығы ретінде сол адамдар үшін физиологиялық қимыл жүйелері қызметтерінің даму деңгейін қамтамасыз етуге себепші болады. Спорттық бап 2-3 айдан 5 айға дейін ұсталып тұрады. Жаттығу процестің тиімділігіне байланысты ағзаның машыққандық деңгейі төмен, орташа және жоғары болуы мүмкін. Машықтанған деңгейі ағзадағы морфофункционалды өзгерістерге байланысты физиологиялық, дәрігерлік және педагогикалық әдістермен зерттеледі. Көрсеткіштерді физиологиялық тыныштық күйде, стандартты және үдемелі жүктеме кезінде анықтайды.

Тыныш күйдегі машықтанғандық көрсеткіштері: 1\ машықтанған жануарлардың салмағы өседі, жүйке процестерінің қозғалысы мен төзімділікке жаттығудағы теңдігі артады. 2\ сүйек жуандайды, бұлшық ет өседі, энергия, қылтамырлар және митохондриялар көбейеді, физикалық сапа артады. 3\ тыныс бұлшық еттері дамиды, өкпенің статикалы көлемі мен сыйымдылығы ұлғаяды, оттегіні пайдалану коэффициенті өседі. 4\ жүрек-тамыр жүйесінде жүректің үлкейіп кетуінің бір түрлі – синус ырғақты қимылдың бұзылуы байқалады. 5\ эритроциттердің көбеюі есебінен қанның айналыс көлемі мен оттектік сыйымдылығы артады.

Ағзаның машықтанған деңгейі жаттығу процесінің деңгейіне байланысты төмен, орта және жоғары болады. Ағзаның машықтанғандық деңгейі морфофункционалды өзгерістерге байланысты болып, физиологиялық, дәрігерлік және педагогикалық әдістермен зерттеледі. Оның көрсеткіштері физиологиялық тыныштық күйде, стандартты және максималді жүктеме кезінде айқындалады.