1 тақырып. Инвестициялық қызмет және инвестицияның экономикалық мәні
тақырып. Инвестициялық қызметтің тиімділігін бағалау
жүктеу/скачать 186,07 Kb.
|
529699910741 лекциялар Кәсіпорынның инвестициялық қызметі
- Бұл бет үшін навигация:
- 11 тақырып. Инвестициялық жобаларды басқа
| 10 тақырып. Инвестициялық қызметтің тиімділігін бағалау
Дәріс мақсаты Жобаларды бағалау әдістері мен инвестициялар тиімділігін дисконттауды қоспай бағалау әдістері мен пайданың ішкі мөлшері мен ағымдағы құны әдістерін салыстыру. Жобаның әлеуметтік салдарын бағалау м ен инновация және лизингтің тиімділігін бағалау ерекшеліктерімен таныстыру. Негізгі сұрақтар: 1.Кәсіпорынның жағымды инвестициялық әдісін бағалау 2.Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау әдістерін талдау 3.Инвестициялық жобалаудың қажеттілігі мен қолданылуы Инвестициялық жоба - экономикалық мақсатқа лайықтылықты негіздеу, капитал салымдарының көлемі мен уақытында жүзеге асырылу, оның ішінде стандарт тәртібімен қойылған бекітілген және заңдылықтарға сәйкес жасалған қажетті жобалау-сметалық құжаттар, сондай-ақ, инвестицияны жүзеге асыру бойынша практикалық әсерлерді суреттеу (бизнес-жоспар). Әрбір жоба өз дамуының анықталған жағдайын өткізетін жұмыс көлемі мен оның қиындығына тәуелді. Бәрінен бұрын негізгі төрт фаза қарастырылады – тұжырымдама, жоспарлау, өткізу және аяқтау. Бұл фазалар жобаның «өмірлік йиклі» деп аталады. Жобаның әрбір фазасының мақсаты мен міндеттер бар. Жобаның тұжырымдамасын әзірлеу кезеңінде жобаның соңғы мақсаты анықталады және оның жетістікке жету жолы айқындалады. Жоба менеджерін көптеген сұрақтар қызықтырады. Мысалға алғанда, жоба құрылтайшысы, оның жай-күйі, өмірде жобаны кім өткізеді және олардың жай-күйі және тағы басқа. Жобалар сандық және сапалық талдауға көмектеседі. Сапалы және жоба алдында талдау қызметті бағалау мен жоба құрылтайшысының қаржылық жағдайын бағалаудан тұрады. Бұл талдау көптеген есеп айырысуларды қосады, яғни, жобаның техникалық-экономикалық толық негіздеуі жүзеге асырылады. Жобаның техникалық-экономикалық негіздеуі (ТЭН) кезінде есеп айырысу жүйесі оны өткізудің мақсатқа лайықтылығын бекітумен түсіндіріледі. Жобаны өткізу циклі төмендегідей кезеңдерге бөлінеді: - алдын ала бағалау және жобаны іріктеу; - технико-экономикалық негіздеу детальдарын әзірлеу; - мемлекеттік зерттеме; - қаржыландыру шешімін қабылдау; - бақылау мен жоба өткізу. Ол өзімен бірге қосады: - жобаның қоғамдық тиімділігі (әлеуметтік-экономикалық); - жобаның коммерциялық тиімділігі. Жобаның қоғамдық тиімділік көрсеткіші бүтіндей қоғам үшін инвестициялық жүзеге асырудың әлеуметтік-экономикалық салдары болып есептеледі. Жобаның коммерциялық тиімділігінің көрсеткіші инвестициялық жобаны өткізетін қатысушылар үшін жүзеге асырылатын қаржылық салдармен есептеледі, жорамал бойынша жобаның өткізу шығындарына арналған қажеттіліктерді ол өндіреді және оның барлық қорытындылары үшін пайдаланылады. Жобаның тиімділік көрсеткіші техникалық, технологиялық және ұйымдастыру жобасының шешімі экономикалық көзқарас тұрғысында сипатталады. Жобаға қатысу тиімділігі инвестициялық жобаны өткізуді тексеру мен оған барлық қатысушыларды қызықтыру мақсатында анықталады. Жобаға қатысу тиімділігі көрсетеді: - жобаға кәсіпорынның тиімді қатысуы (кәсіпорын-қатысушылары үшін инвестициялық жоба тиімділігі); - акция бойынша кәсіпорынды қаржыландыру тиімділігі (инвестициялық жобаның акционерлік кәсіпорын-қатысушылар акционерлері үшін тиімділігі); - инвестициялық жобаның кәсіпорын-қатысушыларының қатынастары бойынша жоғары деңгейден көбірек құрылым жобасына қатысу тиімділігі, оның ішінде: - халық шаруашылығы мен аймақтық бөлімдер үшін аймақтық және халықшаруашылықтық тиімділік; - салалық тиімділік – кәсіпорынмен біріккен қаржылық-кәсіпорын топтары, халық шаруашылығының жекелей салалары үшін; - инвестициялық жобаның бюджеттік тиімділігі (барлық деңгейдегі бюджеттің кірісі мен шығыны жобасы көзқарасына мемлекеттің қатысу тиімділігі). Өтелімділік уақыты деп бастапқы кезеңнен соңғы өтелімділікке дейін кезең ұзақтылығы аталады. Бастапқы кезең жобалау тапсырмасын көрсетеді. Өтелімділік кезеңі жағымсыз болып қалатын ағымдағы таза кірістен (ТК) кейінгі есептік кезең уақыты аталады. Өтелімділік уақытын тиімді бағалау кезінде ережедегідей шектеу сапасы қойылады. Кіріс индексі оған салынған қаражаттар қатыстылығымен сипатталады. Олар дисконтталған ақша ағыны сияқты дисконтталмаған ақша ағыны болып есептеледі. Тиімділікті бағалау кезінде жиі пайдаланылады: - шығынның табыстылық индексі – ақша қаражаттарының түсімінің қатынасы (қорлану түсімі; - дисконтталған шығынның табыстылық индексі – дисконтталған ақша түсімі сомасының ақшаның жылыстау дисконтталған сомасымен қатынасы; - инвестициялық табыстылық индексі (ИТ) – инвестициялық қызметтегі ақша ағыны элементтеріндегі абсолюттік мөлшер сомасының операциялық қызметтегі ақша ағынының элемент сомасымен қатынасы. ИТ пен ДИТ есептеу кезінде жобаның тұжырымдамасын әзірлеу жобаның соңғы мақсаты анықталады және оның жетістікке жету жолы айқындалады. Шығынның дисконтталған табыс индексі және инвестиция 1-ге көтеріледі, егер ДТИ бұл үшін жағымды саналады. Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау әдістері – инвестициялық жобалардың пайдалылығы мен өтелімділігі перспективасын бағалау мақсатымен капиталдың ұзақ мерзімді жұмсалымының тиімділігін анықтау тәсілдері. Жобаларды бағалау үшін қолданылатын критерийлер басты аспектілерді‚ оны іске асырудың шарттарын көрсетуге тиіс. Оларды алуан түрлілігіне қарамастан мынадай топтарға бөлуге болады: қаржы-экономика нормативтік критерийлер‚ ресурстармен қамтамасыз етілу критерийлері. Қаржы-экономика критерийлер – бизнес-жоспарда айқындалатын жобаның құны‚ ағымдағы таза пайда‚ пайда мен пайдалылық (инвестициялардың қайтарымы)‚ тиімділіктің ішкі коэффициенті‚ өтелімділік кезеңі‚ тағы басқалар. Нормативтік критерийлерге құқықтық талаптар (ұлттық және халықаралық құқық нормалары)‚ стандарттардың‚ конвенциялардың талаптары‚ экология талаптар‚ патент қабілеті және зияткерлік меншік құқықтарын сақтаудың өзге де шарттары жатады. Ресурстық критерийлер жобаның іске асуының әлеуеттік мүмкіндігін айқындайды және олардың мынадай топтарын қамтиды: ғылым-техника ресурстар (қажетті ғылым-техника бөлшектердің‚ тиісті кәсіптегі және біліктіліктегі мамандардың болуы)‚ өндірістік ресурстар (өнімді өндіру үшін қуаттардың болуы)‚ технология баламалар‚ қаржы ресурстарының көлемі мен көздері‚ тағы басқалар. Ғылым-зертхана және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстардың орындалуын жеделдетуден болатын нәтижені есептеудің де елеулі мәні бар‚ өйткені бір жағынан‚ зерттеулер мен талдамалдар үдерісін жеделдету жобаны іске асырудың осы саласында айтарлықтай шығын жұмсауды талап етеді‚ екінші жағынан‚ жаңа тиімді өніммен (тауармен‚ бұйыммен) рынокқа ертерек шығу мүмкіндігі пайда болады. Әрбір әлеуетті жоба оның елдегі саяси‚ әлеуметтік жағдайларға сәйкес келуге‚ олардың өзгеруі мүмкін екендігі тұрғысынан да бағалануға тиіс. Күрделі жұмсалымды бағалаудың ең кең таралған әдістері: өтелімділік әдіс‚ пайданың жай нормасы әдісі‚ қаражатты‚ ағымдағы таза пайданы дисконттау әдісі. Олардың көбісі ЮНИДО-ның өнеркәсіптік техника-экономика зерттеулерді дайындау жөніндегі оқу құралында (БҰҰ басылымы) көрініс тапқан. Соның негізінде әзірленген бағдарламалар пакеті КОМФАР (COMFAR – Computer Model for Feasіbіlіty Analysіs und Reportіng немесе инвестиция жобалардың техника-экономика негіздемелерін әзірлеудің компьютерлік үлгісі деп аталады. Алайда бағалау әдістері мен критерийлерін таңдау жобаның ерекшелігіне‚ оларда жаңа енгізілімдердің болуына‚ сала тұрпатына‚ басқа да бірқатар факторларға байланысты. Түпкілікті шешімді тапсырыс беруші (кәсіпкер) қабылдайды‚ инвестормен‚ серіктестермен‚ контрагенттермен‚ басқа да мүдделі тұлғалармен келісіледі. [1] Жобаларды бағалау әдістері. Инвестициялар тиімділігін (бухгалтерлікке есепке негізделген) дисконттауды қоспай бағалау әдістері. Инвестициялық жобаны қаржылық талдау қаржылық пайда не зиян әкелетін жобаны қабылдау, не қабылдамау жөнінде шешім қабылдау үшін қажетті мәліметтер алуға арналған. Инвестициялардың тиімділігін анықтау жөніндегі мәселе- іс жүзіне келгенде әрбір компания мен әрбір инвесторлардың алдында тұрған үлкен мәселе. Капитал салу немесе өз кәсіпорнына басқа капитал енгізу жөнінде шешім қабылдамас бұрын инвестицияны жоспарлау және талдау әдісін білу шарт. Барлық дамыған елдер үшін қабылданып, бүгінгі таңда қолданып отырған инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау белгілері мен жоспарлау әдістері әртүрлі елдердің инвесторлары мен кәсіпкерлерінің ортақ түсінісу әдісіне, тіліне айналған. Бұларға VNIDO, Дүниежүзілік банк, Еуропалық банк секілді ірі халықаралық ұйымдардың, инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау әдістемелерін жатқызуға болады. Олардың барлығы да ақша ағымын талдау әдісіне негізделген, инвестициялық жобаларды қаржылық талдау принциптеріне сүйенеді. Ағылшын тіліндегі «Cash -Flow» деген түсінік барлық дамыған елдердің экономистерінің лексиконына еніп отыр әрі «маркетинг» және «контроллингтен» де көбірек пайдаланылады. Бүгінгі таңда «Кэш-Флоу» талдауын өз инвестициялық қызметінде қолданбайтын ұйым жоқ. Бұл ақша ағымын талдау инвестицияларды талдаудың «классикалық» әдістеріне негіз және инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау мен жоспарлаудың танымал әдістемелерінде қолданылатындығында байланысты болып отыр. Кэш-Флоу дәл айтқанда «бар ақша ағымы» деген мағынаны береді. «Табыстар мен шығындар туралы есепте кәсіпорын қызметі үш негізгі салаға бөлінген: Операциялық Инвестициялық Қаржылық. «Инвестициялық қызметтен болатын ақша қаражаттарының қозғалысы» бөлімінде сатып алынған активтер үшін төленген барлық төлемдер көрсетіледі, ал түсу көздері ретінде өндірісте қолданылмай тұрған, ұзақ мерздімді активтерді сатудан түскен түсім болып табылады. Инвестициялық жобаның тиімділік көрсеткіштерін екі негізгі топқа бөлуге болады: Біріншісі- өндірістік қызмет тиімділігінің және жобаны жүзеге асырып отырған кәсіпорынның ағымдық және болашақтағы қаржылық жағдайының көрсеткштері. Екіншісі- инвестиция тиімділігінің көрсеткіштері немесе Клэш-Флоу дисконтталған белгілері. Инвестициялық жобаларды талдауда белгілі бір өндіріске, оның дамуы мен жаңартылуына салынған капитал салымының тиімділігін есептейді. Компания зауыт ашу, жабдық сатып алу жөнінде шешім қабылдар кезде, бүгінгі күрделі салымын келешектегі табыстылық нормасымен салыстыруы тиіс. Мұндай салыстыруды жасау үшін болашақтағы табыстың бүгін қанша тұратындығын айқындап алу қажет. Бұл үшін инвестициялардан түсетін табыс құнын есептеп, оны инвестиция мөлшерімен салыстыру қажет. Инвестициялардың болашақ құны дегеніміз- бүгін инвестицияланған ақшаның белгілі бір уақыттан соң пайыздық мөлшерлемесіне қарай айналатын сомасы. Бүгінгі таңда инвестициялық жобаны тұрақты бағамен есептемейді. Бұл үлкен қателіктерге әкеліп соқтырады, өйткені тауарлар мен қызметтердің әртүрлі топтары бойынша инфляция индекстері 1 жыл ішінде елеулі мөлшерде ауытқып отырады. Соған орай, есептеулер инфляция көрсеткіштерін ескере отырып жүргізіледі. Бүгінгі ақша бірлігінің ертеңгі ақшаға тек еместігі, тек инфляцияға ғана байланысты емес. Есептеу барысында төлемдерді кешеуілдету, өнімді өндіру және өткіз уақыты, өндірістік қорларды құру және пайдалану шарттары секілді факторларды есеру қажет. Жобаның өтелу мерзімі дегеніміз- кәсіпорынның өндірістік қызметінен түскен түсімдердің инвестицияға жұмсалған шығынды өтеу уақыты. Ол әдетте жылмен немесе аймен өлшенеді де, мына формула бойынша анықталады: to=Ип/Дг мұндағы to- жобаның өтелу мерзімі, Ип- бастапқы инвестициялар, Дг- жыл сайынғы табыс. Инвестициялық жобаларды қаржылық талдауда , әдетте болашақтағы түсімдерді, бүгінгі деңгейге келтірудің математикалық әдістері қолданылады, ол дисконттау деп аталады және де бүгінгі деңгейді болашақтағыға келтіру үшін өсіру әдісі қолданылады. Жоғарыда атап өткеніміздей, салынған қаражаттардың тез өтелуін қамтамасыз ететін жобаларға ерекше артықшылық беріледі. ІІ. Инвестициялық жобаларды басқару Инвестицияға келетін пайданың нормасы ( немесе инвестицияның бухгалтерлік рентабельдігі ( ARR) Көрсеткіштер мәні Кәсіпорынның бухгалтерлік есептілігі бойынша пайданың орташа шамасының инвестициялардың көлеміне қатынасы. Есептеу реті РИ = мұндағы,ЧПи - жобаны іске асырудың таза инвестициялық пайданың орташа жылдық сомасы ; Зи- инвестициялық жобаны іске асыру үшін инвестициялық шығындардың мөлшері ; Кірістілік анықталатын бастапқы инвестициялардың құны екі мағынаға ие болуы мүмкін: бастапқы құн; жоба басындағы және соңындағы құнның орташа мәні. Артықшылықтары 1. Инвестициялық және ағымдағы қызметтің салыстырмалы рентабельділігін бағалауға мүмкіндік береді; 2. Есептеулердің қарапайымдылығы. Кемшіліктері 1. Ол жобаның барлық қайтарылатын инвестициялық ағындарын толық бағалауға мүмкіндік бермейді (амортизацияны қамтымайды); 2. Талдаған көрсеткіштерді уақыт бойынша өлшемейді. Сипаттамалары Инвестицияға келетін пайданың нормасы ( немесе инвестицияның бухгалтерлік рентабельдігі ( ARR) Көрсеткіштер мәні Кәсіпорынның бухгалтерлік есептілігі бойынша пайданың орташа шамасының инвестициялардың көлеміне қатынасы. Есептеу реті Артықшылықтары 1. Инвестициялық және ағымдағы қызметтің салыстырмалы рентабельділігін бағалауға мүмкіндік береді; 2. Есептеулердің қарапайымдылығы. Кемшіліктері 1. Ол жобаның барлық қайтарылатын инвестициялық ағындарын толық бағалауға мүмкіндік бермейді (амортизацияны қамтымайды); Кәсіпорын жаңа жабдықты сатып алуды жоспарлап отыр делік, орташа жылдық құны 650 млн.тг. тең. Есептеулер бойынша, бұл жабдық жыл сайын қосымша 100 млн. тг. таза пайда әкеледі. Сонымен қатар, кəсіпорындар үшін орташа кірістілік деңгейі сала бойынша 22%, кәсіпорынның ағымдағы қызметінің рентабельділігі 19% құрайды. Инвестициялық бухгалтерлік пайданы анықтау қажет. ! Егер б ұл көрсеткіш индикатордың есептілік деңгейі инвестор қабылдайтын кірістілік деңгейінен асып кетсе,онда бұл жоба қолайлы болып есептеледі. Біздің жағдайда бұл шарт орындалады ( 15,38 % < 22 % и 19 %). Сондықтан кәсіпорын үшін қарастырылған жоба қолайлы емес. 2. Талдаған көрсеткіштерді уақыт бойынша өлшемейді. Пайданың ішкі мөлшері мен ағымдағы құны әдістерін салыстыру. Сипаттамалары Қарапайым өтеу мерзімі Payback Period, PP Көрсеткіш мәні Инвестициялық жобаны іске асырумен байланысты жалпы шығындар жиынтық кірістерге тең болатын кезең. Есептеу реті Бұл әдіс инвестицияның бастапқы сомаларын жабу үшін мерзімін анықтаудан тұрады. Инестицияның өтелу мерзімін ( PP- payback per і od) есептеу формуласы келесідей : PP=IC/ CFt PP (payback per і od) =- І C + CF1+CF2+CF3+….+ CFt = 11 тақырып. Инвестициялық жобаларды басқару Дәріс мақсаты Инвестициялық жобаларды басқару және бұл қазіргі заман талаптарына сай әдістер мен басқару технологиясын қолдану бағыттарымен таныстыру. Тақырыпқа негізгі сұрақтар: 1.Кәсіпорынның нақты инвестициялауын өткізу нысандары мен ерекшеліктері. 2.Инвестициялық жобалардың түрлері мен оларды жасауға талаптар. 3.Инвестициялық жобаларды басқару мәні. 1. Инвестициялық қызмет – кіріс алу және басқада тиімді пайдаға жету мақсатында практикалық әрекеттердің жүзеге асырылуы және инвестиция салу. Капиталдық салым салу – негізгі капиталдағы инвестиция (негізгі қаражаттар), оның ішінде жаңа құрылысқа, кеңейтуге, кәсіпорынның әрекетін техникалық қайта қаруландыру және реконструкциялауға, машиналарды сатып алуға, құрал-жабдықтарға, аспаптарға, инвентарларға, жобалық-ізденушілік жұмыстар мен басқада шығындар. Мемлекеттік инвестиция көздері индустриалды-инновациялық даму саласында жүзеге асырылатын республикалық және жергілікті бюджеттің қаражаттары болып табылады, сондай-ақ, кәсіпорынның мемлекет бақылауындағы қаражаттары (мемлекеттік қаржылық ұйымды дамыту, ұлттық компания, мемлекеттік кәсіпорын). Бюджеттік инвестиция басымдығының арасында индустриалды-инновациялық даму үшін инфрақұрылымды және интеллектуалдық негіз құратын салалар қалуы тиіс. Яғни, бюджеттік инвестициялар қажетті әлеуметтік және базалық инфрақұрылымды бағыттауға тиіс, аймақтардағы инвестициялық және іскерлік белсенділікке жағдай жасап және жоғары технологиялық өндірісті құрудың қосымша маңызды шарты болып табылады. Қаржылық сүйеу көрсету туралы шешім ЦДС методологиясы бойынша кешендік талдаудан кейін жүзеге асырылады және бірнеше маңызды үзбелер элементтерінашып көрсетеді. Егер ЦДС талдауының қорытындысы ЦДС-тің өндіріс қатарларын құру қажеттігін көрсетсе, онда барлық қажетті өндіріс кілттері көтермеленеді. ЦДС методологиясы бойынша талдау аспект және технологиялық жобалары үшін маңызды жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл үшін бағалау жобасының бірінші кезектік критерийлері олардың коммерциялық өтелімділігі болып табылады. Басқа критерийлермен бағалау экспорттық бағыттық немесе импортты алмастыру жобасына бағытталған болады. Талдау пәні экономиканың шикізаттық емес секторына қатысты болатын барлық жеке секторлардың бастамашысы болуы мүмкін. КИФ жеке секторының жетіспеушілік қаражаттары жағдайында жобаны қаржыландыруды жеңілдету үшін қаржыландыру жолымен жарғылық капиталға қатысу жүзеге асырылатын болады, бірақ бақылау пакетін алусыз. Мұнан басқа, мемлекеттік пакет жобаны өткізгеннен кейін сатылады деген нақты ереже қойылуы керек. Бұл КИФ-ке жаңа өндірісті құру ғана емес, сонымен бірге, жоғары технологиялық, бірақ құнды қағаздарды дамыту нарығына да көмектеседі. КИФ Қазақстан Даму Банкісі кооперациясымен толық жұмыс жасауы қажет. Бұл екі институт бастапқы капиталды орналастыру мен несиелеу арқылы жобаны қаржыландыру жұмысы бойынша бірін бірі толықтыруы керек. Таяудағы және орташа мерзімдік болашақта шетелдік мамандандырылған қаржылық ұйымдарда КИФ қызметінде жұмылдыру туралы сұрақтар қарастырылған. Ынтымақтастық КИФ жарғылық капиталына қатысу сияқты шетел мамандарын жұмылдыру бағытымен жүзеге асырылатын болады. Өз кезегінде қабылдаушы елдердің жаһандық өндірістік- өткізу тізбегін интеграциялауға мүмкіндігі бар. UNCTAD мəліметтеріне сəйкес, негізінен дамушы елдерде тек 2010 жылы ғана сату көлемі $ 2 трлн долл. өсті [8; 483]. Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, СНУК шетел инвесторларымен қарым-қатынасы сияқты Қазақстанда өзіне табысты болатын жақтарын белгілеу қажет. UNCTAD сарапшылардың ұсыныстарына сəйкес, осы тетіктің əлеуетін пайдалану, инвестициялық саясаты əзірлеу үшін жауапты мемлекеттік органдар ең алдымен келесідей негізгі сұрақтарға жауап беруі керек. Біріншіден, қалай ұлттық даму стратегияларын СНУК саясатымен ұштастыруы тиіс. Екіншіден, қалай отандық компаниялардың өндірістік əлеуетін дамыту жаһандық өндірістік өткізу тізбектерінің қолдауына ие бола алады. Ал, үшіншіден, СНУК қалай көтермелеу жəне ынталандыру құралдарын əзірлеуі қажет. Минералдық-шикізат кешені Қазақстанның əлеуметтік-экономикалық дамуының негізі жəне инвестициялар үшін ең тартымды бағыттарының бірі болып табылады. Соңғы 12 жылда пайдалы қазбалар, жер қойнауын пайдалану əр түрлі түрлері салынған инвестицияның жалпы көлемі $ 200 млрд долл. асты. Алайда геологиялық зерттеулер үшін қолданыстағы кен орындарын қарқынды пайдалануда мемлекеттің рөлін күшейтуді талап етеді. Жер қойнауын пайдаланушылардың инвестициялық қызметі Қазақстанның əлеуметтік- экономикалық көрсеткіштеріне оң əсерін көрсетеді (2-кесте) [9]. Осылайша, ел экономикасына инвестицияны тарту соңғы 11 жылда заңдар мен нормативтік актілердің қалыптасуын, экономиканың басым салаларын, инновациялық құрамдас кəсіпорындарды, жаңа жұмыс орындарын құру жəне т.б. дамыту үшін құрылған саяси шаралар инвестицияны тартудағы ел имиджінің қалыптасуына үлес қосты. 12 тақырып. Кәсіпорынның қаржылық инвестицияларын басқару Дәріс мақсаты Инвестицияны қаржыландырудың меншікті көздері ең тұрақты көздер мен кез келген коммерциялық ұйымдардың инвестициялаудағы меншікті қаражат көзін түсіндіру Тақырыпқа негізгі сұрақтар: 1.Қаржылық инвестициялар нысандары және оларды басқару саясаты. 2.Эмитенттер мен инвесторлар. 3.Үлестік және қарыздық құнды қағаздар. 4.Инвестициялаудың жеке қаржылық құралдарының инвестициялық сапасын анықтайтын факторлар. Кейбір экономикалық əдебиеттерде инвестицияны қаржыландыру жəне несиелеу көздеріне төмендегідей түрде жіктейді: 1) инвестордың меншікті ақшалай ресурстары мен ішкі шаруашылық резервтері, соның ішінде: а) пайдасы; ə) амортизациялық аударымдары; 2) ивесторлардың қарызға алған қаражаттары, соның ішінде: а) банктік несиелер; ə) бюджеттік несиелер; б) облигациялық займдары; в) басқа да қаражаттар. 3) инвестордың сырттан тартқан қаражаттары, соның ішінде: а) акцияларды сатудан түскен қаражаттар; ə) еңбек ұжымының, азаматтардың, заңды тұлғалардың қосқан үлестері мен өзге де мүшелік жарналары; 4) қатарымсыз жəне қайтарылатын негізде берген ҚР-ғы бюджет субъектілерінің қаражаттары; 5) арнайы мақсатты қорлар қаражаттары; 6) шетелдік инвесторлар қаражаттары. Инвестицияны қаржыландырудың меншікті көздері ең тұрақты көздер болып табылады. Кез келген коммерциялық ұйымдардың инвестициялаудағы меншікті қаражат көзінен пайда жатады. Нарық жағдайындағы кəсіпорынның басты мақсаты пайда табу. Пайда – кəспорынның негізгі қаржылық нəтижесі. Кəсіпорында алынатын пайданың түрлері: баланстық, жалпы, таза жəне бөлінбеген пайда. Баланстық пайда (Пб) мынадай құрамдас бөліктерден тұрады: Пб = Пс + Пм + (Тс.о. − Шс.о.), мұндағы Пс - өнімдерді (жұмыстар, қызметтер) сатудан алынған пайда; Пм – кəсіпорын мүлкін сатудан түскен пайда; Тс.о – сауда емес операциялардан алынған табыстар; Шс.о – сауда емес операцияларға байланысты шығыстар. Жалпы пайда салық төлеуге жататын пайда болып табылады. Кəсіпорын Қаржылық инвестиция ― бұл субъектінің табыс алу мақсатында пайдаланатын активі, инвестицияланған капиталдың өсімі немесе алынатын басқа да олжалар. Сондай-ақ, қаржылық инвестицияға пайдаланбай тұрған жылжымайтын мүліктер де жатады. Қаржылық инвестицияның бір түрі болып бағалы қағаздар да саналады. Барлық бағалы (құнды) қағаздар екі топқа бөлінеді ― ақшалай және күрделі болып. Ақшалай бағалы қағаздарды алған кезде ақшалай қарыздарды алғандағыдай етіп рәсімделеді. Бұл борыштық құнды қағаздар. Оларға: вексельдер, депозиттер және жинақ сертификаттар және т.б. жатады. Осы бағалы қағаздар бойынша табыс бір мәртелік сипатқа ие болады және олар өзінің номиналдық (атаулы) құнынан төмен бағаға сатып алудың есебінен қалыптасады. Ақшалай бағалы қағаздар, әдетте, қысқа мерзімге (бір жылдан аспайтын уақытқа) беріледі. Капиталды бағалы қағаздар кәсіпорынды дамыту үшін, оның капиталын (қорын) құрастыру немесе ұлғайту мақсатында шығарылады. Инвестициялар деп өнеркәсіптің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының және экономиканың басқа да салаларының кәсіпорындарына капитал түрінде салынып, жұмсалатын шығындардың жиынтығын айтамыз. Инвестициялық қызметтің мақсаты ― түпкі нәтижесінде кәсіпкерліктен табыс немесе пайыз алу болып табылады. Инвестицияны мына топтарға жіктеуге болады: 1. Жұмсау мерзімі бойынша: Қысқа мерзімді; Ұзақ мерзімді: Мерзімсіз. 2. Тағайындалуы бойынша: Қаржылық; Нақты. 3. Шығу тегі бойынша: Бірінші; Екінші. 4. Болу формасы бойынша: Құжаттық; Құжатсыз. 5. Ұлттық тегі бойынша: Отандық; Шетелдік. 6. Қолдану түрі бойынша: Инвестициялық (капиталдық); Инвестициялық емес. 7. Иемдену қатары бойынша: Жеке; Жалпы. 8. Шығарылым формасы бойынша: Эмиссиондық; Эмиссиондық емес. 9. Меншік формасы бойынша: Мемлекеттік; Корпоративтік. 10. Айналыс сипаты бойынша: Нарықтық; Нарықтық емес. 11. Тәуекелділік деңгейі бойынша: Аз тәуекелділікпен; Мүмкін үлкен тәуекелділікпен. Тәуекелділік түрлерін мынаған бөлуге болады: Капиталды тәуекелдік – бұл барлық жұмсалымға арналған жалпы тәуекелділік, инвестор өзінің инвестициясын ысырапсыз қайтара алмайтын, толық босатып ала алмайтын тәуекелдік; Уақытша тәуекелдік – міндетті түрде ысырапқа ұшырататын қолайсыз уақыттағы инвестицияны сату және сатып алуға байланысты тәуекелділік; Заңдық өзгерістер тәуекелділігі – шығын мен ысырапқа ұрындыруы мүмкін тәуекелділік; Өтімділік тәуекелділігі – инвестицияны өтізу барысындағы болуы мүмкін ысырапқа ұрындыратын тәуекелділік; Нарықтық тәуекелділік – нарықтың жалпы құлдырауымен байланысты инвестиция құнының төмендеуінен ысырапқа ұрындыратын тәуекелдік; Кредиттік және іскерлік тәуекелдік – борыштық құнды қағаздар шығарушы негізгі қарыз сомасын немесе сол бойынша сыйақы төлеуге жағдайын болдырмайтын тәуекелділік. Проценттік тәекелділік – нарықтағы проценттік мөлшерлеменің өзгеруіне байланысты инвесторға ысырап әкелуі мүмкін тәуекелдік; Валюталық тәуекелдік – шетелдік валютадағы инвестициямен байланысты тәуекелдік. 12. Қолма-қол табыс бойынша: Табыстық; Табыссыз. 13. Қаражатты жұмсау формасы бойынша: Борыштық – құнды қағаздардағы немесе міндеттердегі инвестиция; Иелі үлестік – нарықты субъектінің капиталындағы үлестер немесе уақытша шектеулермен байланысы жоқ мүліктегі үлес; Жеке жобалар. 14. Экономикалық мәні бойынша: Мүліктік; Міндеттік. 15. Халықаралық және отандық стандарт бойынша бухгалтерлік есепте инвестиция мыналарға бөлінеді: Қаржылық (БЕС 8 «Қаржылық инвестиция есебі» және оған әдістемелік ұсыныс); Еншілес, тәуелді және бірігіп бақылау арқылы шаруашылық субъектісіндегі инвестиция (БЕС 13, БЕС 14, БЕС 15 және оған әдістемелік ұсыныс). Табыс көзі Инвестицияның көзі болып жаңадан қалыптасқан (құрылған) күн немесе таза табыстың жинақталған бөлігі саналады. Кәсіпкерлер (кәсіпорындар) оны өзінің табысының (таратылған) қаражаттарының есебінен жұмылдырады. Негізгі капиталды жаңартуға арналған инвестиция көзі болып кәсіпорынның меншігінде қалған табысы саналады. Бағалы қағаздардың көп түрлілігі инвестицияны жіктеудің көптеген критерийлердің алдын ала айқындайды. Қаржылық инвестиция өзінің пайдалану мерзіміне қарай, қысқа және ұзақ мерзімді болшып бөлінеді. Инвестиция өзінің алынған мақсаты бойынша: қаржылық және нақты болып бөлінеді. Нақты инвестициялар Нақты инвестициялар ― бұл кәсіпорынның негізгі капиталын және материалдықөндірістік қорын өсіруге салынатын салымдар. Бағалы қағаздар[өңдеу] Бағалы қағаздар құқығы бойынша кімге жататындығы туралы белгілерін куіәләндыру үшін олар былайша бөлінеді: бағалы қағазды ұсынушыға ― құқықтарын орындау үшін, бірақ олардың иелерін теңестіруді талап етпейді, ұстаушылардың атына тіркеу жасалынбайды. Ұсынушы бағалы қағазды куәландыратын құқығын басқа адамға қарапайым жолмен қолына береді. атаулы бағалы қағаздар ― белгілі бір адамның атына жазылады. Бағалы қағаздарда куәландырылған құқықтары ондағы қойылған талапты жеңілдету үшін белгіленген тәртіппен басқа тұлғаға беріледі. Атаулы бағалы қағаздар бойынша құқық беретін адам соған сәйкес келетін талаптардың орындалуы емес, ондағы тиесілі талаптың заңды еместігіне жауап береді. ордерлік бағалы қағаздар ― ол ең алғашында иемденушінің атына немесе оның бұйрығы бойынша жазылады. Бұл онда көрсетілген құқықтар қағазға түсірілген тәртіпке байланысты ауыспалылығын сақтайтындай етіп ― индоссаментке жазып береді. Индоссамент өзінде құқықтың болғанына ғана емес, сонымен бірге, оның жүзеге асуына да жауап береді. Бағалы қағаздардан алынатын табысқа қатысты оларды борыштық және инвестициялық деп бөлуге болады. Борыштық бағалы қағаздар Борыштық бағалы қағаздар пайыздары төлеуді және негізгі қарыздың негізгі сомасын графикке сәйкес жабуды эмитент өз міндетіне алады. Бұл кімнің эмитенті екендігіне қарамастан, оған барлық облигациялар, вексельдер жатады. Инвестициялық бағалы қағаздар Инвестициялық бағалы қағаздар эмитент активтерінің бір бөлігін иемденуге құқық береді, оларға эмитенттерінің бардық типтеріндегі акциялары тұтастай жатады. Бағалы қағаздар эмитенттік сипаты бойынша: мемлекеттік (Үкімет пен Ұлттық Банктің борышкерлік міндеттемелері), муниципалдық (жергілікті атқару органдарының борышкерлік міндеттемелері) және кооперативтік (шаруашылық жүргізуші субъктілердің жарғылық капиталын қалыптастыру немесе қаржылықшаруашылық қызметін жүргізу үшін қажетті қаражатты тарту мақсатымен қолданыстағы заңға сәйкес шығарылатын) болып бөлінеді. Мәмілеге байланысты шығарылатын бағалы қағаздар: фондылық (акцтялар, облигацтялар) және саудалық (коммерцтялық вексельдер, чектер, коносаменттер, кепілдік міндеттемелер және т.б.) болып бөлінеді. Фондылық бағалы қағаздар] Фондылық бағалы қағаздар көптеп шығарылуымен (эмиссиясымен) ерекшеленеді және олар қор биржаларында айналысқа түседі. Саудалық бағалы қағаздар Саудалық бағалы қағаздар коммерцтялық бағытқа ие: олар негізінен сауда операциялары бойынша есеп айырысуға және тауарларды орын алмастыру процесіне қызмет көрсетуге арналған. Бағалы қағаздар әрекет ететін орны бойынша ақша нарығының бағалы қағаздары және капиталдық бағалы қағаздары болып бөлінеді. Ақша нарығы Ақша нарығы дегеніміз ― қысқа мерзімді бағалы қағаздардың алынуы мен сатылуын көрсетеді және ол қаржылық нарықтың бір бөлігі. Қысқа мерзімді бағалы қағаздардың әрекет ету мерзімі ― бір күннен бастап бір жылға дейін болуы мүмкін. Айналыстағы бағалы қағаздар, әдетте, төменгі төлем тәуекелімен қатар жүреді, өйткені қарыз берушілердің төлем қабілеттілігі жоғары болса ғана шығарылады. Ақша нарығының бағалы қағаздарына: қазыналық вексельдер, депозиттік сертификаттар, коммерциялық қағаздар жатады. Бағалы қағаздардың атқаратын рөлі бойынша: негізгі, көмекші және негізгі бағалы қағаздардың алыну мен сатылу құқығын куәландыратын шартты бағалы қағаздар болып бөлінеді. Бағалы қағаздарды өздерінің алдына қойған міндеті мен мақсатына сәйкес басқа да белгілері бойынша жіктелуі мүмкін. Инвестициялық қоржын] Егер инвестор әр тараптандыру (диверсификациялау) принципін ұстанатын болса, онда ол инвестициялық портфель деп аталатын бағалы қағаздардың жиынтығымен байланысты болады. Қоржындық (портфелдік) инвестициялаудың объектілері ретінде әртүрлі бағалы қағаздар: акциялар, облигациялар, бағалы қағаздардың шартты түрлері әрекет етеді. Қоржынның бір бөлігі ақша түрінде ұсынылуы мүмкін. Инвестор инвестицтялық мақсатына тәуелді белгілі бір типтерді қалыптастырады. Келесі типтерін бөліп көрсету қабылданған: бірінші тип ― өсім қоржыны, екінші тип ― табыс қоржыны. Қоржынның бірінші типі Қоржынның бірінші типінің мақсаты өсімді көбіне дивиденттер мен процнттер алу есебінен емес, бағалы қағаздардың бағамдық өсімінің есебінен алу болып табылады. Бұл негізгі салымның басым бөлігін акция құрайды. Күтілетін капитал өсімімен және тәуекелділіктің ара қатынасына байланысты қоржындық өсімнің ортасынан бөліп көрсетуге болады. Агрессивті өсім қоржындары капиталдың маскималды өсіміне бағытталады. Бұл қоржын үлкен тәуекелділікпен байланысты екенін көрсетеді, бірақ эмитент кәсіпорындардың қолайлы дамуы кезінде ол үлкен табыс әкелуі мүмкін. Қоржынның бұл құрылымы, әдетте, тез өсетін жас компаниялардың акцияларымен көрсетілуі мүмкін. Консервативік қоржынның өсаімі негізінен ірі, жақсы белгілі және тұрақты компаниялардың акциясынан тұрады, бұндай қоржынның тәуекелділігі де аса үлкен болмайды. Қоржынның орташа өсімінде агрессивті қоржынға да, консервативті қоржынға да тән инвестициялық қасиеттері болады. Оның құрамына сенімді кәсіпорындармен қоса даму үстіндегі жас кәсіпорындардың да акциялары енеді. Мұндай қоржын жеткілікті табысқа және тәуекелдің орташа деңгейін ұстауына қолайлы жағдай туғызады. Қоржындардың екінші типі Қоржындардың екінші типі дивиденттер мен проценттерден табыс алу болып табылады. Қоржынның бұл типі тәуекел кезінде алдын ала жоспарланған табыстың деңгейін қамтамасыз етеді және онда тәуекелділіктің деңгейі нольге тең болады. Қоржындардың аталған типін инвестициялау объектілері ретінде сенімділігі жоғары бағалы қағаздар алынады. Оның құрамына енетін қорлардың инструменттеріне байланысты олар: конверттелетін, нарықтық ақщалай және облигациялар болып бөлінеді. Конверттелетін (айырбасталынатын) қоржындар: айрықша акциялардан және облигациялардан тұрады. Мұндай қоржын оны құрайтын бағалы қағаздардың есебінен нарық конъктурасы мүмкіндік беретін болса, онда оларға жай акциялардың өзі де қосымша табыс әкелуі мүмкін. Басқа жағдайда, қоржын инвестициясы тек тәуекелділік төмен болған кезінде ғана табыспен қамтамасыз етіледі. Ақша нарығының қоржындары капиталды толық сақтау мақсатынан тұрады. Оның құрамына ақщалай қаражат пен тез сатылатын активтер кіреді. Егер де ұлттық валюта өзінің төмендеу бағасын көтерсе, онда ол шетелдік валютаға айырбасталуы мүмкін. Сөйтіп, салынған капитал нольдік тәуекелділік кезінде өз өсімін сақтайды. Облигациялар қоржындары облигациялардың есебінен қалыптасады және нольдік тәуекелділік кезінде орташа табыс әкеледі. Инвестиция Инвестиция – экономиканы дамытудың тұрақты және жоғарғы қарқынын қалыптастыруды, ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерді енгізуді, инфрақұрылымды дамытуды көздейтін басты фактор. Инвестицияны дамытуда кәсіпорындарды қаржыландыратын және ұзақ мерзімге несие беретін мамандандырылған инвестициялық банктер мен акционерлік қоғамдардың акцияларынан құрылған инвестициялық қорлар ерекше роль атқарады. Сөйтіп, қорлар экономиканың неғұрлым пайдалы салалары мен кәсіпорындарына капиталдың құйылуына жағдай жасайды. Қаржылық инвестициялар инвесторлар үшін ішкі және сыртқы инвестициялар жағдайында белгілі бір тәуекелділікпен байланысты болатынын ескерген жөн. Бұл тәуекелділік басшылардың біліктілігімен және олардың епті әрекеттерімен, есеп пен бақылау жұмысын ұйымдастыруымен, валютаның бағамдық пайыз мөлшерлемесінің өзгерістерімен, орта мерзімді және қысқа мерзімді несиелерді тартудың қиындылықтарымен және т.б. осы сияқты мәселелерімен байланысты болып келеді. Сонымен қатар, табиғат зілзаларымен және саяси тәуекелділіктерімен байланысты болатынын ескерген абзал. Қаржылық инвестициялар техникалық-экономикалық есептеулер жасалған соң және сол инвестицияланатын объектіні қажетті зерделеуден өткізгеннен кейін барып, жүзеге асырылады. Осы жағдайда ғана нарықтық қарым-қатынастар жағдайындағы тәуекелділіктер төменбеуімүмкін. Инвестициялардың мақсаты[ Инвестициялардың мақсаты: жаңа технологияларды, алдыңғы қатарлы техниканы және ноу-хауды енгізу; ішкі нарықты жоғары сапалы тауарлармен толтыру және қолайлы қызмет көрсету; отандық тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдау және ынталандыру; экспортқа бағытталған және импортты алмастырушы өндірістерді дамыту; Қазақстан Республикасының шикізат көздерін тиімді және кешенді пайдалану; қазіргі заманғы менеджмент пен маркетингтің әдістерін енгізу, жаңа жұмыс орындарын құру; жергілікті мамандардың үздіксіз оқу жүйесін енгізу, олардың біліктілік деңгейін көтеру; өндірістің жедел дамуын қамтамасыз ету; қоршаған табиғат ортасын жақсарту болып табылады. Шетелдік инвестиция[ Қазақстан Республикасының экономикасын көтеруде және оны одан әрі дамытуда шетелдік инвесторлардың атқарар ролі зор. Шетелдік инвестициялар-ға табыс алу мақсатында кәсіпкерлік қызметтің объектілеріне инвесторлар салып отырған мүліктік құндылықтар және оған қоса олардың құқықтары, яғни интеллектуалдық меншік құқығы да кіреді. Шетелдік инвестициялар Қазақстан Республикасының заңды тұлғаларының жарғылық капииалына қатыса отырып, ондағы қабылданатын шешімдерге өз үлестерін және құқықтарын қорғауына болады. Шетелдік инвесторлар заңға қайшы келмейтін кез келген қызметпен, атап айтқанда: бірлескен кәсіпорындарды құруға және олардың шетелдік филиалдарын ашуға, мүліктік құқын сатып алуға, қарыз, несие беруге т.б. қызметтермен шұғылдануына болады. Шетелдік инвесторлар өздерінің қызметінен алған табысын өз қалаулары бойынша пайдалануға құқылы, Қазақстан аймағында қайта қаржыландыру үшін, тауарлар алуға және басқа да мақсаттар үшін, яғни Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған кез келген қызметпен айналысуына болады. Мемлекеттің инвестициялық саясаты экономикадағы теңдікті сақтау үшін басымдық берілген салаларға тікелей инвестицияларды көбірек тартуға ықпал етуге бағытталған. Мәселен, сол кезде басымды салалар болып: ауыл шаруашылығы, өңдеу кәсіпорыны, өндірістік инфрақұрылым, әлеуметтік, мәдениет және туризм салаларының нысандары және Астана қаласының нысандары қамтылды. Солардың ішінде шетелдік кәсіпорындар үшін неғұрлым тартымды секторлар ретінде өңдеу кәсіпорындары (64,3 пайыз) және өндірістік инфрақұрылым (26,6 пайыз) болып табылды [2, 65 п]. Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау шаралары жүйесін жетілдіру мен инвестициялық шарттар тәртібін сақтау мониторингі тікелей инвестицияларды тарту аясындағы заңдылықты жетілдіру жөніндегі шаралармен тығыз байланысты жатыр. Бұл Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаты мен инвеститция тартудағы жасалған қадамдарды тізе отырып, Орталық Азиядағы осы саладағы саясатқа да тоқталмай болмайды. Өйткені Орталық Азия өңіріне қатысты өзінің іс-қимыл стратегиясын қалыптастырып отырған әлемдік державалар мен халықаралық ұйымдардың белсенділігі айтарлықтай артты. Бұған американдық «Үлкен Орталық Азия» тұжырымдамасы, Еуроодақтың өңірге қатысты стратегиялық әзірлемес, «Жапония+Орталық Азия» және «Корея+Орталық Азия» сухбат алаңдарының пайда болуы кепіл бола алады. Сондықтан көлік дәліздерінің қиылысында орналасқан Орталық Азия елдері орасан зор шикізат қорларын, кең ауқымды көліктік-коммуникациялық желіні, айтарлықтай инвестициялық тартымдылықты иеленеді. Бұл ретте түрлі-деңгейлердегі, әсіресе жеке мемлекеттік органдардың басшылары-деңгейіндегі тұрақты сындарлы саяси диалогты нығайта отырып, өңірдегі көршілес мемлекеттермен екі жақты өзара экономикалық ықпалдастықты жақындастыру қажет еді. Өйткені өңір экономикасының кеңейтілген қайта өндіру, жаңғырту және бәсекелестік режимінде жұмыс жасауына, экономиканы әртараптандыруды ескере отырып, инвестициялық белсенділікті арттыру арқылы әлемдік даму үрдістері мен сыртқы нарықтар конъюктурасына тұрақты мониторинг жасауға, жеке бизнес пен мемлекеттің күш-жігерін біріктіруге, стратегиялық инфрақұрылымдар мен ғылыми-техникалық үрдісті дамытуға қол жеткізу Қазақстан мүдделеріне сәйкес келеді.. Сөйтіп Қазақстан Республикасы алға қойған инвестициялық саясат толығымен жүзеге асып, оны одан әрі өрістетуге, өзге елдерге үйретуге мол тәжірибе жинақталды. Ал мұның пайдасы біздің еліміздің болашағы үшін, ұрпағымыздың әлем елдерімен қабырғасы тең құқылы өмір сүруі үшін берері көп болмақ. Көрші елдердегі тұрақтылық өз елінің ішіндегі тұрақтылықты сақтаудың ең жақсы кепілі екені сөзсіз. Өңірдің барлық елдерінің күш-қуаты мен инвестициялық ресурстарын біріктіру мемлекетаралық жаңа бірлестікке әлемдік саясатта әлдеқайда сүбелі рөл атқаруға мүмкіндік береді. Ал Қазақстан аймақтың барынша жедел дамушы елі ретінде жаңа инвестициялық бірлестікте басым жағдайда болатыны белгілі. Өйткені Қазақстан инвестиция тартуда да, инвестициялық саясат жүргізуде-де тәжірибесін жинақтады. Демек, жоғарыда айтылған мәселелер Қазақстаның инвестициялық саясатты жүргізудегі батыл әрекеттері, еліміздің экономикалық әлеуетін дамытумен қатар, өзінің әлемдік экономиканың дамуына ықпал ету мүмкіндігін-де айқын көрсетіп берді. Қазіргі қоржындық теория негізінде қаржылық инвестициялық қоржынды қалыптастыру. Тиімді және оңтайлы портфельдер. Портфельдің табыстылығы мен тәуекелділігі. Портфельдің диверсификациясы. Тәуекелдік активтер ішінен портфельді таңдау. Инвестициялық портфельді қалыптастырудың тәртібі мен принциптері. жүктеу/скачать 186,07 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|